مقدمه
 شکستگی استخوان ران از شایع‌ترین شکستگی‌هایی است که در اورتوپدی دیده می‌شود و با توجه به اینکه استخوان ران بزرگ‌ترین استخوان تحمل‌کننده وزن بدن است، جوش‌خوردن سریع شکستگی آن برای بیمار و پزشک بسیار حائز اهمیت است. طولانی‌شدن روند درمان بر تمام فعالیت‌های فردی و اجتماعی شخص تأثیر می‌گذارد و جوش‌نخوردن می‌تواند هزینه‌های مادی، معنوی، روحی و اجتماعی بر پیکره جامعه و شخص وارد کند. طب سنتی با ارائه چند راهکار ساده و ارزان می تواند جراحی‌های غیرضروری جلوگیری کند. این هزینه می‌تواند در بهبود سطح اقتصادی فردی و اجتماعی جایگزین شود.
به طور معمول پس از گذشت شش هفته از شکستگی استخوان در اندام فوقانی و دو برابر این زمان در اندام تحتانی، استخوان جدید شروع به پرکردن محل شکستگی می‌کند و بعد از 12 هفته کاملاً پر می‌شود و نهایتاً انتظار می‌رود بعد از 3 الی 6 ماه قطعات استخوان شکسته به هم جوش بخورد. 
برای جوش‌خوردن نیاز به پایداری وضعیت قطعات شکسته است، یعنی جااندازی قطعات شکسته به طور مناسب انجام شود و بیمار بی‌حرکتی و ثبات لازم را داشته باشد تا قطعات حرکت نکنند و فرصت جوش‌خوردن فراهم شود. همچنین بین قطعات شکسته عصب، عضله یا بافت نرم از جمله هماتوم قرار نگرفته باشد. دومین عامل مهم در جوش‌خوردن به‌موقع شکستگی، خون‌رسانی کافی به محل است. از عواملی که سبب کاهش خون‌رسانی و تأخیر در زمان جوش‌خوردن استخوان می‌شود، موارد زیر است:
استعمال دخانیات و نیکوتین، کهولت سن، دیابت، کم‌خونی، بی‌حسی و بیماری نوروپاتیک بافت اطراف، تغذیه نامناسب و کمبود ویتامین‌ها از جمله ویتامین سی و دی و املاحی چون کلسیم و منیزیوم و آهن، مصرف داروهایی چون آسپرین، کورتون، وارفارین و ضدانعقادها، ورم شدید بافت اطراف (سندرم کمپارتمان) عفونت استخوان و نکروز پریوستال، آسیب عروقی، بیماری کم‌کاری تیروئید و بیماری‌های روماتیسمال [1]. 
علاوه بر این، نوع شکستگی در مدت زمان جوش‌خوردن تأثیر دارد. به عنوان مثال در شکستگی پاتولوژیک، جوش‌نخوردن بیشتر اتفاق می‌افتد، اما در شکستگی‌های غیر‌پاتولوژیک شیوع جوش‌نخوردن (نان یونیون) کمتر است (8/2 درصد) [2]. با افزایش سن، میزان شیوع شکستگی نان یونیون کاهش می‌یابد و در سنین کم، میزان مرگ‌و‌میر بیشتر است [2]. 
جوش‌نخوردن شکستگی به چند دسته تقسیم شده است:
الف. آتروفیک: در این نوع دو سر قطعات شکسته مثل نوک مداد نازک می‌شوند؛ ب. هایپرتروفیک: در این نوع دو سر استخوان به شکل کال استخوانی ضخیم شده و دچار هایپرتروفی می‌شوند؛ ج. نان یونیون: به مواقعی گفته می‌شود که بعد از نُه ماه شکستگی هنوز جوش نخورده و سر قطعات شکسته گرد شده و سفیدتر و سفت می‌شوند [3]. برای درمان معضل نان یونیون هیچ داروی فارماکولوژیک به اثبات نرسیده است، البته بحث‌هایی بر روی اثرات استروئید آنابولیک و بیسفونات‌تراپی دربرخی مقالات به چشم می‌خورد. راه‌های درمانی توصیه‌شده برای شکستگی نان یونیون اکثراً منجر به جراحی‌هایی برای فیکساسیون قطعات و دبریدمان محل جوش‌نخورده می‌شود و نهایتاً آخرین امید درمانی پرکردن محل با گرافت و پیوند استخوانی است.
طب ایرانی یک مکتب علمی گسترده و ریشه‌دار بر اساس مزاج و اخلاط چهارگانه (خون، صفرا، بلغم و سودا) است که از پزشکان و دانشمندان بزرگی چون رازی و ابوعلی‌سینا به یادگار مانده است. بر اساس همین علم مزاج دم گرم و تر، مزاج صفرا گرم و خشک، مزاج بلغم سرد و تر و مزاج سودا سرد و خشک است. بر اساس متون کهن این طب، علل تأخیر در جوش‌خوردن استخوان می‌تواند شامل کثرت رطوبات ، قلت دم (خون)، کثرت استعمال ضمادها (نطولات) یا حرکت غیرطبیعی عضو باشد [4]. پس به‌هم‌خوردن تعادل اخلاط چهارگانه در کل بدن یا به صورت موضعی، یکی از پایه‌های اصلی بیماری در طب ایرانی است. حکیم محمد اکبر ارزانی چنین بیان کرده است که شکستگی استخوان ران در 50 روز و نهایتاً بعد از 3 الی 4 ماه انتظار می‌رود که بسته شود و علل جوش‌نخوردن در شکستگی را این‌گونه بیان می‌کند: یکی آنکه ماده‌ای فاسد در خون یا در آن موضع وجود دارد که مانع انعقاد می‌شود و می‌توان با گرم‌کردن و مالش محل آن ماده را تحلیل داد. دوم، آب ریختن زیاد بر عضو شکسته است. سوم، اگر آتل زود گشوده شود. چهارم، اگر پیش از استحکام عضو حرکت داده شود. پنجم، سخت‌بستن عضو و نرسیدن خون. ششم، تقلیل غذا. هفتم، ماندن پاره‌ای استخوان در عضو. هشتم، اگر فرد طعام لطیفی خورد که خونی که از آن متولد می‌شود، قابل تعقد (بستن شکستگی) نباشد که اگر خون لزج شود، استخوان قابل تعقد می‌شود. با استفاده از پاچه و هریسه و غذاهای لزج به این هدف می‌توان رسید [5]. 
 همچنین محمد اعظم خان ناظم جهان در کتاب «اکسیر اعظم» به دو موضوع پرداخته است که شاید در طب مدرن به آن توجهی نشود. کثرت غضب و ضجر و مانند آن، به عنوان علل جوش‌نخوردن مطرح شده است. به طور کلی در طب سنتی برای حرکات نفسانی شامل خشم، اندوه، هم ‌و ‌غم فراوان، جماع فراوان همانند حرکات بدنی برخورد می‌شود و افزایش این حرکات باعث تغییراتی در خون شده (رقیق یا غلیظ یا فاسد) و می‌توانند علتی برای دیر بسته‌شدن شکستگی باشند. از موارد مهم دیگر تغییرات جوی (از جمله حرارت زیاد هوای آن اقلیم) است که از علل جوش‌نخوردن شکستگی مطرح شده است [6].
از اصول درمانی در طب سنتی ایجاد تعادل بین این اخلاط چهارگانه است. دانشمندان کهن ایرانی نکروز و سیاهی استخوان را قانقاریا نامیده و اسباب ایجاد آن را این چنین بر‌شمرده‌اند: «قانقاریا اغلب در مواقعی بروز می‌کند که خون دریافتی متوقف شود و باعث مرگ شود و فساد سلول حاصل شود» [7]. دو نوع قانقاریا وجود دارد: 1. قانقاریای خشک که جریان خون به‌تدریج قطع می‌شود مانند قانقاریای انگشتان افراد پیرمبتلا به بیماری قند؛ 2. قانقاریای مرطوب که جریان خون ناگهان قطع می‌شود و یا سیاهرگ نمی‌تواند به سرعتی که سرخرگ خون وارد می‌کند، آن را خارج کند و ورمی حاصل می‌شود که غالباً عفونی است [8].
در این مقاله به معرفی یک مورد بیمار با جوش‌نخوردن شکستگی استخوان ران همراه با نکروز انتهای قطعات شکسته پرداخته می‌شود. هدف مقاله حاضر ارائه نتایج درمانی رویکرد طب ایرانی درکنار درمان‌های رایج بر بیماری مذکور است.
شرح بیمار
بیمار آقای 29‌ساله است که هشت سال پیش در اثر تصادف دچار شکستگی ساق و ران پا شده است، استخوان ساق پس از یک سال و با کمک جراحی و پیوند استخوان جوش خورده و بهبود یافته است، اما استخوان ران که از قسمت وسط در ناحیه  تنه استخوان خرد شده و فاصله چهار سانتی‌متری بین دو سر استخوان شکسته ایجاد شده، جوش نمی‌خورد. در این هفت سال انواع مختلف پلاک و پین‌گذاری‌ها انجام شده و انواع پیوند استخوانی آلوگرافت و اتوگرافت و پودر استخوان به کار گرفته شده و انواع داروهای مکمل و ویتامینی و املاح تجویز شده است و انواع آزمایش‌های پاراکلینیک انجام پذیرفته، از جمله آزمایش‌های قند و کم‌خونی و تیروئید که همه نرمال بودند، اما هر بار درمان با شکست مواجه شده و علاوه بر جوش‌نخوردن، استخوان دچار شکستگی پلاک و عفونت و پس‌زدن پیوند شده است و نهایتاً در اواخر سال 1396 گفته می‌شود سر استخوان‌های شکسته گانگرن شده و این نکروز شدن با بیوپسی سر استخوان شکسته و بررسی پاتولوژیک به تأیید می‌رسد (تصویر شماره 1). 
در این هشت سال بیمار تحت آزمایش‌های مکرر قرار می‌گیرد تا ریسک‌فاکتورهای جوش‌نخوردن استخوان در او بررسی شود و حتی آزمایش‌های اعتیاد به انواع مواد مخدر بررسی می‌شود. همه آزمایش‌ها نرمال بوده‌اند و در آخر بیمار به پزشکان دیگر ارجاع داده می‌شوند و اعلام می‌کنند از درمان عاجز شده‌اند و علت جوش‌نخوردن را نمی‌یابند، بیمار که اکنون جوان 29 ساله‌ای شده است، دچار ناتوانایی حرکتی، خانه‌نشین و افسردگی شده و از درد زیاد ناشی از التهاب و عفونت محل جراحی رنج می‌برد. مادر بیمار برای درمان فرزندش به سلامتکده طب سنتی مراجعه می‌کند.
 طبق درخواست و رضایت بیمار، ایشان در منزل ویزیت شده و تشخیص غلبه بلغم داده می‌شود. ابتدا افسردگی بیمار در اولویت درمانی قرار می‌گیرد و تدابیری با توجه به غلبه بلغم (سردی و تری) در بیمار به این شرح انجام می‌شود: الف. پرهیز از مصرف مواد غذایی و نوشیدنی‌هایی با مزاج سرد و تر به‌خصوص ماست، دوغ، خیار، گوجه و غیره؛ ب. توصیه به مصرف غذاها و نوشیدنی‌هایی با مزاج گرم مانند زرده تخم‌مرغ، شیر و عسل، زعفران و معجونی با ترکیب شیر، عسل، گرده گل، زرده بلدرچین، پودر زنجبیل، زعفران، پودر مالت؛ ج. توصیه به مصرف کسپول رویال ژلی (روزی یک عدد)، مومیایی (روزی یک نخود) و شربت کامبوجا (دو لیوان در روز)، روغن افسنطین (روزی یک قاشق غذاخوری). 
در ویزیت‌های بعدی که در منزل انجام می‌شود، جهت کاهش درد بیمار مومیایی 2 الی 3 گرم در روز و ترکیبی موضعی از روغن سیاه دانه، بادام تلخ، نعنا، کوهان شتر، فلفل و همچنین مصرف عرق فراسیون تجویز شد. بعد از حدود سه ماه عفونت و درد برطرف شده و برای پیش‌گیری از عفونت مجدد، پودر آنفلوانزا متشکل از اسطوخودوس، آویشن، کتیری، خطمی، بارهنگف تجویز شد. همچنین روحیه بیمار بهتر شده و می‌توانست در اتاق خود حرکت کند. با عود مجدد عفونت، از زالودرمانی و مصرف کپسول تربد (حاوی تربد، زنجبیل، شکر) استفاده شد (تصویر شماره 2).
درنهایت با انجام صحیح تدابیر طب سنتی بعد از حدود هفت ماه روییده‌شدن استخوان‌های جدید در محل شکستگی رادیوگرافی رؤیت شد و پزشک متخصص ارتوپد پین‌گذاری داخلی انجام داد تا پایداری استخوان جدید تأمین شود (تصویر شماره 3).
 در حال حاضر، بیمار با کمک عصا جهت پی‌گیری درمان خون به سلامتکده طب سنتی مراجعه می‌کند. از آثار مثبت درمان با رویکرد طب سنتی در این بیمار، بهبودی آسیب عصب پرونئال مشترک ساق پای چپ است که در تصادف و شکستگی در بیمار ایجاد شده بود (تصویر شماره 4).
 بحث
از اصول درمان در طب سنتی این است که رطوبات بدن باید در حد تعادل بوده، افزایش رطوبت‌ها از جمله بلغم می‌تواند از علل مهم جوش‌نخوردن شکستگی باشند، چراکه سوخت‌و‌ساز بدن و خون‌رسانی به بافت‌ها را کاهش داده و از طرفی فرد را دچار افسردگی و ناتوانی جسمی می‌کند. این مسئله بیمار را وارد یک چرخه معیوب می‌کند بدین صورت که افسردگی با کاهش اشتها و نهایت کم‌شدن مواد مورد نیاز بدن، امید به زندگی را هم کم می‌کند و طبق آموزه‌های طب سنتی طبیعت مدبره بدن را ضعیف می‌کند که ریاست تدبیر امور بدن را به عهده دارد. به همین علت افسردگی در اولویت درمان قرار می‌گیرد.

در بیمار مذکور با توجه به فراهم‌شدن شرایط لازم برای درمان شکستگی (از جمله الف. جااندازی صحیح؛ ب. بی‌حرکتی و پایداری مناسب؛ ج. تثبیت قطعات شکسته توسط فیکساتورهای خارجی؛ د. درگیرنشدن هماتوم یا بافت نرم؛ ه. نبود عوامل کاهش خون‌رسانی از جمله مصرف مواد مخدر و دخانیات، کم‌خونی، دیابت، کم‌کاری تیروئید، عفونت خون؛ و. مصرف‌نکردن کورتون و ASA؛ ز. مصرف املاح و ویتامین‌های سی و دی) در نهایت جوش‌خوردن استخوان هشت سال طول می‌کشد. انجام آخرین روش درمانی شامل پیوند استخوان اتوگرافت، فیزیوتراپی، پیوند آلوگرافت نیز انجام می‌شود، اما متأسفانه انتهای قطعات شکسته به سمت نکروزشدن پیش می‌روند.

 رویکرد طب ایرانی برای درمان این بیمار به چهار بخش تقسیم می‌شود: بخش اول تقویت قوه مدبره و طبیعت انسان است، چراکه تمام اعمال و افعال و قوای بدن تحت کنترل قوه مدبره بوده که با کمک اعضای رئیسه بدن (قلب و مغز و کبد) به تدبیر امور بدن انسان می‌پردازد. درمان افسردگی و تقویت مغز با ژل رویال، تقویت قلب با زعفران و شیر و تقویت کبد با روغن افسنطین انجام شد.
بخش دوم اصلاح معده است که این مسئله از اصول اولیه درمانی در طب ایرانی است، چراکه مانع تشکیل مواد زائد در بدن می‌شود که در این بیمار با پرهیزهای غذایی و روغن افسنطین انجام شد. 
بخش سوم تعادل اخلاط چهارگانه است که در بیمار مذکور با تدابیر تغذیه‌ای و پرهیزهای غذایی و تجویز، مومیایی، تربد و فراسیون سعی شد غلبه رطوبت و بلغم اصلاح شود. 
بخش چهارم افزایش خون‌رسانی به ناحیه آسیب‌دیده است که دراین بیمار با کمک زالودرمانی انجام شد [9]. 
بخش پنجم افزایش استحکام استخوان با استفاده از تغذیه با شیر و عسل و مومیایی بود که از املاح لازم برای استخوان غنی هستند.
در آخر به ذکر خواص مواردی که در درمان استفاده شد، می‌پردازیم. بهترین منبع کلسیم و املاح مورد نیاز برای استحکام استخوان شیر است و در کتب طب سنتی به عنوان غذای مطلق از آن یاد شده است [10]. همچنین در روایات به عنوان درمان بسیاری از بیماری‌ها از آن یاد شده و توصیه شده است شیر همراه با عسل استفاده شود، چراکه همراهی آن‌ها باعث می‌شود هضم شیر بهتر انجام گیرد و در بیمارانی که مستعد تولید بلغم هستند از تولید آن جلوگیری می‌کند. زرده بلدرچین منبع بسیار خوب ویتامین دی و ویتامین ب12 است که این دو ویتامین جهت تغذیه استخوان بسیار لازم است.
ژل رویال که از بزاق ملکه زنبور عسل در زمان خاصی گرفته می‌شود، اثرات شگفت‌انگیزی در تمایز سلول‌های بدن از جمله سلول‌های عصبی دارد و تأثیر آن بر تمایز سلول‌های بنیادی به اثبات رسیده است. علاوه بر این، در مقالات اثر محافظتی رویال ژلی روی سلول‌های آسیب‌دیده و سلول‌های خونی و نیز بهبود عملکرد مغزی، بهبود زخم، کاهش درد به اثبات رسیده است [13 ،12 ،11].
کامبوجا یک نوشیدنی سنتی تخمیر شده است که سابقه چندین هزار ساله در شرق دارد. کامبوجا سرشار از آنتی‌اکسیدان‌هایی نظیر بتاکاروتن و سایر کاروتنوئیدها و انواع پلی‌فنول‌ها و ویتامین‌هایی از جمله ای (E) و سی و گروه بی است. متخصصان دریافتند میزان فعالیت آنتی‌اکسیدان‌های کامبوجا 100 برابر ویتامین سی و 25 برابر ویتامین ای (E) است. کامبوجا اسید فولیک بسیار خوبی دارد و نیز اثرات محافظتی آن بر کبد به اثبات رسیده است. در مطالعه‌ای که روی استرس اکسیداتیو ناشی از سرب انجام گرفت، اثرات محافظتی و اصلاحی کامبوجا به اثبات رسیده است [14]. به علت وجود این خواص در کامبوجا برای تقویت کبد، بهره‌گیری از ویتامین‌های آن برای رشد استخوان و پاک‌سازی اخلاط فاسد از بدن با خاصیت آنتی‌اکسیدانی آن، از این شربت استفاده شد.
در طب سنتی مومیایی نقش مهمی در شکستگی‌ها و کوفتگی‌ها دارد و در درمان فالج و لقوه و زخم‌های مثانه کاربرد دارد و خواص دیگری که برای آن ذکر شده، تحلیل رطوبات و انضاج و از همه مهم‌تر مسکن دردهاست [15]. در جوش‌خوردن شکستگی بسیار نافع است و از طرفی عملکرد دستگاه گوارش را بهبود می‌بخشد.
و از جمله داروهای مورد استفاده عرق فراسیون و تربد است که بلغم اضافی تجمع‌یافته در بدن را آماده دفع می‌کند و پودر آنفلوانزا باعث افزایش ایمنی بدن و کاهش خطر عفونت در بدن می‌شود و نیز رطوبت اضافی را تحلیل می‌برد. 
 نتیجه‌گیری
از این گزارش می‌توان نتیجه گرفت استفاده از روش‌های درمانی طب سنتی در کنار طب مدرن می‌تواند به تسریع در روند درمان در بیماران مشابه بسیاری کمک کند. البته لازم است  مطالعات بیشتری در این زمینه انجام شود تا اثربخشی این داروها به اثبات برسد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
از بیمار رضایت‌نامه مکتوب جهت درمان و ارائه مراحل درمانی و تشخیصی ایشان گرفته شده است.
حامی مالی
سلامتکده بوعلی حامی مالی این تحقیق بوده است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در تمام بخش‌های این تحقیق به یک میزان مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
در نهایت از همکاری بیمار محترم و کمک‌های سلامتکده طب سنتی بوعلی قدردانی می‌شود.

References
Crawford Adams J, Hamblen DL. Outline of orthopaedics. Karami M, editor. 2001.
Zura R, Braid-Forbes MJ, Jeray K, Mehta S, Einhorn TA, Tracy Watson J, et al. Bone fracture non:union: rate decreases with increasing age: A prospective inception cohort study. Bone. 2017; 95:26-32. [DOI:10.1016/j.bone.2016.11.006] [PMID]
Koso RE, Terhoeve C, Grant Steen R, Zura R. Healing, non:union:, and re-operation after internal fixation of diaphyseal and distal femoral fractures: A systematic review and meta-analysis. International Orthopaedics. 2018; 42(11):2675-83. [DOI:10.1007/s00264-018-3864-4] [PMID]
Razi Z. Al-Havi Fit Tibb. Central Council for Research in Unani Medicine, Ministry of Health and Family Welfare, New Delhi, Govt. of India 1997; 1:56–77.
Arzani MA. Teb-e-akbari. Qom: Jalaledin Publication; 2008.
Nazem Jahan MA. [Great Elixir (Persian)] Tehran: Iran University of Medical Sciences- Institute of History of Medicine, Islamic and Complementary Medicine; 2008.
Aghili Khorasani Shirazi MH. Kholase al-hekmah. Qom: Ismailian; 2006.
Avicenna H. [Canon in medicine (Arabic)]. Beirut: Alaalami Library; 2005.
Noorani M. [The great encyclopedia of islamic medicine (Persian)]. Qom: Armaghan Yosof Publications; 2005.
Aghili Khorasani MH. [In: Makhzan-ol-Adviyah (Storehouse of Medicaments) (Persian)]. Shams Ardakani MR, Rahimi R, Farjadmand F, editors. Tehran: Tehran University of Medical Sciences; 2009.
Ebrahimie M, Asgharzadih S, Shirzad H, Ebrahimie N, Hoseini M, Karimian Kakolake M, et al . An evaluation of the influence of royal jelly on differentiation of stem cells into neuronal cells invitro. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2016; 18(3):38-44.
Anbara H, Shalizar Jalali A, Shahrooz R, Razi M. [Protective effect of royal jelly against phenylhydrazine-induced histological injuries of small intestine of mice: Morphometric analyses (Persian)]. Qom University of Medical Sciences Journal. 2016; 9(11):12-21.
Anbara H, Shahrooz R, Malekinejad H, Saadati S. [Protective effects of royal jelly and vitamin C against experimental hemolytic anemia on sex hormones and histochemical testicle tissue histochemistry of adult mice (Persian)]. Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2016; 23(12):1140-54.
Setorki M, Doudi M, Hooshmandi Z. [Effect of kambucha tea on oxidative stress parameters in the hypercholesterolemic rabbits (Persian)]. Journal of Neyshabur University of Medical Sciences. 2018; 6(2):49-58.
Shirazi ME. [Analogy (Persian)]. 1st ed. Tehran: Revive Natural Medicine ; 2014.