مقدمه
میزان سرطان به طور روزافزون و سریع، هر سال در دنیا در حال افزایش است. سرطان‌های سر و گردن حدود چهار درصد سرطان‌های بدخیم را تشکیل می‌دهند [1]. در ایالات متحده هرسال حدود 100 هزار مورد جدید سرطان سر و گردن تشخیص داده می‌شود [2]. شیوه‌های درمانی متعدد و مختلفی برای کنترل و درمان این سرطان وجود دارد، که یکی از مهم‌ترین این شیوه‌ها، رادیوتراپی است [3]. رادیوتراپی همراه با شیمی‌درمانی هم‌زمان، با مکانیسم مداخله در تقسیم سلولی و کاهش نیمه‌عمر سلولی، باعث تخریب سلول‌های سرطانی می‌شود [4]. درمان ترکیبی شیمی‌درمانی و رادیوتراپی بیشترین تأثیر درمانی را برای بیمار دارد، ولی عوارضی از جمله موکوزیت دهانی نیز در این گونه درمان‌ها، خیلی بیشتر است. میزان بروز موکوزیت ناشی از شیمی‌درمانی معمول، حدود 40 درصد است و در شیمی‌درمانی شدید حدود 75 درصد است و در رادیوتراپی سر و گردن حدود 30 تا 60 درصد است و در رادیوتراپی هم‌زمان با شیمی‌درمانی 90 درصد است [5]. 
درد ناشی از موکوزیت ناتوانی فرد مبتلا به سرطان را افزایش می‌دهد و نیاز به مُسکن‌های ضددرد را افزایش می‌دهد، تا جایی که در بعضی از موارد، فرد به دلیل ناتوانی در غذاخوردن نیاز به تغذیه وریدی پیدا می‌کند موکوزیت‌های شدید، ممکن است باعث تغییر برنامه درمانی و عفونت ثانویه و حتی کاهش امید به زندگی بیمار شود. همچنین موکوزیت ممکن است باعث شکایاتی از قبیل تهوع، استفراغ، کاهش وزن و کاهش کیفیت زندگی در اثر بی‌خوابی، بی‌اشتهایی و کاهش وزن شود این عارضه هزینه زیادی نیز دارد و برآورد می‌شود که موکوزیت ناشی از رادیوتراپی برای هر بیمار 1700 دلار  هزینه دارد [6-10]. 
مداخلات مختلفی بر اساس گایدلاین‌های مختلف برای پیشگیری و درمان موکوزیت ناشی از رادیوتراپی توصیه شده است [11 ،‌7]. این مداخلات بیشتر شامل اقدامات حمایتی مانند تسکین درد، حمایت تغذیه‌ای و بهبود وضعیت بزاقی است این توصیه‌ها و مداخلات شامل رعایت بهداشت دهان و دندان، حمایت تغذیه‌ای، بهبود وضعیت بزاقی فرد، تسکین درد و بی‌حس‌کننده‌های موضعی (لیدوکائین، منیزیم همراه با آنتی‌اسید ودیفن هیدرامین، سوکرالفات)، مکیدن یخ، هورمون رشد و ضدالتهاب‌های استروئیدی و غیراستروئیدی، کرایوتراپی، هورمون رشد انسانی، پالیفرمین، لیزر کم‌انرژی، مورفین و دهان‌شویه بنزیدامین است [13 ،12 ،11 ،9 ،‌7]. 
با وجود درمان‌های متعدد مطرح‌شده برای این عارضه، درمان واحد تأییدشده‌ای که به طور کامل عوارض موکوزیت را کاهش دهد، وجود ندارد، بعضی از داروهای موجود تأثیر درمانی قابل قبولی نداشته و گاهی عوارض جانبی نیز داشته است [15 ،14]. با درنظرگرفتن اهمیت موضوع برای بیماران ضروری است که بهترین درمان را با کمترین عوارض جانبی برای پیشگیری و درمان بیماران در نظر بگیریم [15]. راهکارهای مختلف درمانی برای کمک به حل این معضل بررسی شده‌اند. یکی از این راهکارها، استفاده از مواد طبیعی (به طور ویژه به منظور کاهش شدت موکوزیت) و راهکارهای طب ایرانی است. تاکنون ترکیبات طبیعی مختلفی از جمله کورکومین، آویشن، عسل، سیلیمارین، میخک، لیکوفار، ژل آلوورا، موم عسل و فلفل استفاده شده است که همگی به صورت دهان‌شویه برای درمان موکوزیت استفاده شده‌اند [۲2-۱5 ،7 ،۴]. 
در این مقاله با توجه به اهمیت موضوع، هدف این است که به مقایسه موکوزیت ناشی از رادیوتراپی و زخم‌های دهانی از نظر طب ایرانی و طب نوین بپردازیم. همچنین شیوه زندگی و داروهای توصیه‌شده از سوی طب ایرانی را، که بتواند برای درمان و پیش‌گیری از موکوزیت به صورت دهان‌شویه و خوراکی مؤثر باشد، عنوان، بررسی و اصلاح کنیم. 
مواد و روش‌ها
این مطالعه از نوع مروری است. در این مطالعه کتاب‌های معتبر طب سنتی ایران بررسی شده‌اند که طی قرون دوم تا چهاردهم هجری به زبان فارسی و عربی نگاشته شده‌اند و مبحث بیماری‌های دهان را در خود داشتند. از جمله این کتاب‌ها می‌توان به قانون، اکسیر اعظم، طب اکبری، ذخیره خوارزمشاهی، الحاوی، خلاصه التجارب، شرح الاسباب و العلامات، مخزن‌الادویه و خلاصه‌الحکمه اشاره کرد. همچنین برای بررسی زخم‌های دهانی و بیماری‌های دهان که در آن قرحه (زخم) وجود دارد، از نرم‌افزار کتابخانه جامع طب سنتی و اسلامی نور استفاده شد. جست‌و‌جو با واژه‌های دهان، فم، قلاع، قرحه، ورم انجام شد. همچنین در این مطالعه پایگاه‌های اطلاعاتی پابمد، وب‌آو ساینس و اسکوپوس با کلیدواژه‌های radiation-induced oral mucositis، Traditional Medicine از سال 1995 تا سال 2018 بررسی شدند.
اطلاعات به‌دست‌آمده از منابع طب ایرانی در مورد انواع ضایعات زخمی دهانی با اطلاعات به‌دست‌آمده در منابع علمی طب نوین در مورد موکوزیت ناشی از رادیوتراپی سرطان‌های سر و گردن مقایسه شدند. سپس با توجه به نتیجه حاصل از این مقایسه و با توجه به اصول درمان طب ایرانی، توصیه‌هایی که جهت اصلاح سبک زندگی برای پیش‌گیری و درمان زخم‌های حار دهان (دسته‌ای از زخم‌های مخاط دهان شامل آفت صفراوی و خونی و بثور متقرح صغار) وجود دارد، بررسی شد. در همین زمینه، انواع مفرده‌های پرکاربرد از منظر طب ایرانی برای درمان قلاع دموی همراه با مزاج دارو و بخش و شکل مورد استفاده و بعضی از تأثیرات دیگر دارو معرفی شدند. 
یافته‌ها
سبب‌شناسی موکوزیت از نظر طب جدید
پاتوژنز استوماتیت ناشی از رادیوتراپی هنوز به طور کامل مشخص نیست. پنج مرحله برای ایجاد استوماتیت و ترمیم آن ذکر شده است که شامل فاز شروع التهابی، آسیب اولیه اپی‌تلیالی، مرحله توسعه، مرحله اولسراتیو و سپس ترمیم است. هر مرحله نتیجه اثرات مستقیم ناشی از رادیوتراپی بر روی اپیتلیوم و واکنش ناشی از سایتوکین‌ها با توجه به وضعیت فلور باکتریال دهانی بیمار است. اثر تابش اشعه بر روی سلول مخاطی دهان باعث آسیب DNA و سلول مخاطی‌شده و منجر به آزادشدن رادیکال‌های آزاد اکسیژن می‌شود.
 فاز التهابی در مدت کوتاهی بعد از رادیوتراپی شروع می‌شود. سایتوکاین‌های ترشح‌شده از بافت اپی‌تلیالی عبارت‌اند از فاکتور نکروز تومورآلفا که باعث آسیب بافتی می‌شود و همچنین اینتر لوکین 6 و اینتر لوکین1 که باعث پاسخ التهابی می‌شود. به دنبال فرایند التهاب و صدمه بافتی، فاز زخمی و عفونی روی می‌دهد. مرحله زخمی مسیری برای ورود میکروب می‌شود که سبب عفونت موضعی و سیستمیک است. میکروب‌های مقیم در سطح زخم خود باعث تقویت مکانیسم التهاب می‌شود. بدین ترتیب یک سیکل معیوب سیتوکاین‌های القاشده توسط آسیب ایجاد می‌شود. مرحله نهایی یا بهبود، از طریق پیام‌های ماتریکس خارج‌سلولی ایجاد می‌شود که سبب پرولیفراسیون سلول‌های اپیتلیوم و پایداری دوباره سد مخاطی می‌شود [10، 23].
انواع ضایعات دهانی زخمی از نظر طب ایرانی
با توجه به اهمیت ضایعات زخمی دهانی در طب ایرانی، این زخم‌ها در ذیل سه عنوان آمده‌اند: قلاع، بثور متقرح صغار، آکله [26-24]. قلاع نوعی از زخم است که سطح زبان و دهان را تحت تاٌثیر قرار می‌دهد و گاهی می‌تواند غیر از بافت دهان، به بافت مری هم گسترش یابد. ضایعه بثور متقرح صغار، همان ضایعه بثور زخمی شده است و از نظر شکل و سایر خصوصیات ظاهری مانند قلاع است و نهایتاً به قلاع دموی تبدیل می‌شود. آکله نوعی از زخم متعفن و بدبو است که به لایه‌های داخلی بافت دهان نفوذ می‌کند و تمام وسعت دهان را فرا‌می‌گیرد [27 ،‌25 ،‌24]. 

سبب‌شناسی ضایعات زخمی دهان از دیدگاه طب سنتی
 اصلی‌ترین زخم‌های دهانی قلاع است، که بر اساس ماده به‌وجودآورنده آن، به چهار نوع تقسیم می‌شود [24 ،25]. اگر مزاج ماده به‌وجود‌آورنده آن، خون باشد، ضایعه گرم و ملتهب است. اگر ماده به‌وجود‌آورنده آن، بلغم باشد، ظاهر سفید دارد. و اگر ماده به‌وجودآورنده آن سودا باشد، زخم، مایل به سیاه است. ماده به‌وجودآورنده بثور متقرح هم مانند قلاع دموی، خون حاد، همراه با اندکی صفرا است. اگر ماده به‌وجودآورنده ضایعه تیز و محرک و خورنده باشد، به طوری که ضایعه زخمی به‌سرعت گسترش یابد، آکله است [28 ،‌25 ،24]. 

مقایسه موکوزیت ناشی از رادیوتراپی سرطان‌های سر و گردن با زخم‌های دهانی
زخم‌های دهانی از دیدگاه طب ایرانی با توجه به رنگ، عمق درگیری زخم، میزان بو، غشاءدار بودن یا بدون غشاء بودن، میزان درد، سطح گسترش، علائم همراه و نهایتاً علت احتمالی ایجاد زخم تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی به همراه ویژگی‌های مختلف موکوزیت ناشی از رادیوتراپی در جدول شماره 1 آورده شده است [03-82 ،62-42].
پیشگیری و درمان موکوزیت ناشی از رادیوتراپی و زخم‌های دهانی حار (قلاع دموی)

در طب سنتی ایران درمان و پیشگیری از بیماری‌ها از سه جنبه اصلی تشکیل شده است؛ اول: تدابیر (تغییرات شیوه زندگی) است. دوم: استفاده از مفردات (داروهای ساده) است و بعد از آن استفاده از مرکبات (فرمولاسیون‌های دارویی) شامل دو یا تعداد بیشتر از مفردات است. سوم: استفاده از اعمال یداوی است [25 ،24]. 

تدابیر
بر اساس متون طب سنتی ایران، وظیفه اصلی طبیب، حفظ تندرستی و سلامتی قبل از بروز و ظهور بیماری است و تحقق آن منوط به اصلاح سته ضروریه (‌اصول ششگانه زندگی سالم) است. در صورت بروز بیماری نیز قدم اول درمان تدابیر است. تدبیر، دخل و تصرف و به‌اعتدال‌رسانیدن شش اصل آب و هوا، خوردنی و آشامیدنی‌ها، خواب و بیداری، حرکت و سکون، استفراغ و دفع و اعراض نفسانی است [30 ،29]. 
یکی از مهم‌ترین اصول شش‌گانه که بیشترین امکان دخل و تصرف در آن توسط فرد وجود دارد، اصل «خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها» است [32]. برای موکوزیت با توجه به حرارت و حدت القا‌شده حین رادیوتراپی سر و گردن، تدابیر شامل استفاده از مواد غذایی مرطِّب (رطوبت‌زا) مانند ماءالشعیر، برنج پخته‌شده با شیر، ماهی تازه، گوشت بز، غذاهایی که با کدو، اسفناج و خرفه است. بهترین میوه برای بیماران در طی رادیوتراپی، بادام، انجیر، انگور، هلو و باقلای تازه است. پرهیز از مصرف ترشیجات، شوریجات، ادویه‌جات تند و تیز، داشتن خواب و استراحت کافی، اجتناب از حرکت شدید و افراطی، ورزش شدید و حرفه و شغل و فعالیت و راه‌رفتن در معرض گرما و نور خورشید، اجتناب از اعراض نفسانی (استرس‌های روحی و روانی) مانند خشم، غم و اندوه و ترس بیش از حد هم از دیگر مواردی است که در بخش تدابیر بحث می‌شود [31 ،26 ،25]. 
مفردات استفاده‌شده در درمان و پیش‌گیری از موکوزیت و قلاع دموی
باتوجه به منابع مختلف طب ایرانی، انواع مفرده‌های پرکاربرد از منظر طب ایرانی در جدول شماره 2 آورده شده است [34 ،33 ،25 ،24]. 
هر کدام از این مفرده‌ها که در  جدول شماره 2 ذکر شد، مزاج گرم و خشک و سرد و خشک و سرد و تر دارند. قسمت‌های مختلف این گیاهان شامل برگ، دانه و میوه جداگانه یا با هم در درمان استفاده می‌شود. گیاهانی از قبیل بارهنگ، خطمی، پنیرک، اسفرزه، خرفه، مرو، کتان، به‌دانه مزاج سرد دارند و جزء گیاهان لعاب‌دار هستند. داروهای لعاب‌دار می‌توانند به طور مشترک برای درمان بثور متقرح صغار و قلاع‌های دهانی مفید باشد. عمدتاً قسمت دانه یا برگ این گیاهان لعاب دارد. لعاب این گیاهان خاصیت رطوبت‌بخشی دارد و به صورت خوراکی و موضعی استفاده می‌شود، مصرف لعاب به صورت جداگانه یا همراه با گیاه و حتی مصرف خام گیاه، دارای خاصیت نضج و تحلیل و قبض و پاک‌سازی مواد از کل بدن و ترمیم‌کنندگی زخم است. خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضد‌التهابی و آنتی‌بیوتیکی و تنظیم سیستم ایمنی این گیاهان نیز از نظر طب نوین تأیید شده است [38-33 ،24]. 
بحث
ازجمله عوارض رادیوتراپی سرطان‌های سر و گردن با توجه به گرمی و خشکی و حرارت ناشی از تابش اشعه به بافت‌های سالم اطراف ناحیه سرطان، آسیب ارتباطات سلول‌های بافت پوششی سالم دهان و ایجاد التهاب و زخم و نهایتاً ایجاد زخم عفونی حفره دهان است [23 ،10]. 
حکمای طب ایرانی در کتب مختلف این طب، زخم‌ها و ضایعات را بر اساس اسباب، شکل، وسعت، عمق درگیری، رایحه و میزان عفونت تقسیم‌بندی کرده‌اند. رنگ ضایعات موکوزیت، بیشترین شباهت را به بثور متقرح صغار و قلاع دموی و آکله دارد. عمق درگیری این ضایعات، بیشتر مشابه بثور متقرح صغار و انواع قلاع است. وسعت زخم‌های موکوزیت، با انواع قلاع و آکله مشابهت بیشتری دارد. این ضایعات، دردی بیشتر از قلاع بلغمی و کمتر از آکله دارند [25 ،24]. کمترین شباهت از لحاظ سبب، (بر اساس دو سبب حرارت و خشکی)، بین این ضایعات و آفت بلغمی بوده و از لحاظ بو و رایحه کمترین شباهت را با آکله دارند. علائم همراه در این ضایعات، کمترین شباهت را به قلاع سوداوی و صفراوی و آکله (سیاهی زبان و تلخی دهان) دارد [25 ،24]. بنابراین، موکوزیت از لحاظ سبب، رنگ، وسعت و میزان درگیری و سایر شاخص‌ها، بیشترین شباهت را به قلاع دموی و بثور متقرح صغار و آکله دارد. آکله نوعی زخم خورنده و فرو‌رونده در عضو و بدبو و متعفن است. در کتاب اکسیر اعظم آمده است: هنگامی که بثور دموی متقرح شود، تبدیل به بثور متقرح صغار می‌شود که اکثراً به قلاع دموی تبدیل می‌شود [25 ،24]. 
در جدول شماره 2، تدابیر و درمان‌های دارویی برای این نوع زخم‌ها ذکر شد. در میان داروهای ذکر‌شده در بخش نتایج، بیشترین شکل استفاده از این داروها به صورت دهان‌شویه و مضمضه و خوراکی است. داروهای با مزاج گرم، با خاصیت نضج و تحلیل، خاصیت آنتی‌بیوتیکی و آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی داشته و داروهای با مزاج خشک، باعث خشک‌کردن مواد و تقویت عضو می‌شوند. داروهای با مزاج سرد، با خاصیت قبض و پاک‌کنندگی موجب تنظیم سیستم ایمنی شده و آنتی‌اکسیدان هستند و داروهای با مزاج تر با خاصیت رطوبت‌دهی و جلوگیری از تفرق اتصال و ایجاد شقاق در عضو به حفظ قوام عضو کمک می‌کنند [36 ،34 ،33 ،24].
دسته‌ای از این گیاهان مانند گلنار، گشتیز، کافور، هلیله، سماق، عنب‌الثعلب، طباشیر، حنا و غوره مزاج سرد و خشک همراه با خاصیت قبض دارند. این گیاهان موجب پاک‌سازی عضو از مواد و ایجاد قبض و تقویت و ایجاد قوام و تعدیل مزاج عضو ملتهب و حار و همچنین تنظیم سیستم ایمنی می‌شوند. دسته‌ای دیگر از این گیاهان مانند آویشن، شیرین‌بیان مزاج گرم و خشک دارند. این گیاهان باعث تحلیل و پاک‌سازی عضو از مواد می‌شوند و خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی و آنتی‌بیوتیکی دارند [33 ،24]. 
طب سنتی توجه ویژه‌ای به مزاج بیماری‌ها داشته و یکی از شاخص‌های اصلی برای تعیین نوع درمان، سوءمزاج بیماری است که به طور معمول درمان به ضد، در این خصوص اثربخشی خوبی دارد. با توجه به سبب حرارت و حدت موکوزیت و آسیب سلولی و تفرق اتصال بافت پوششی دهان و متعاقب آن التهاب و تجمع مواد و نهایتاً ایجاد عفونت در حفره دهان، می‌توان از مفرداتی با مزاج سرد و خاصیت قبض جهت پیشگیری و درمان استفاده کرد. در این خصوص خوردن غذاها و میوه‌های مرطِّب، خواب و استراحت کافی و پرهیز از خوردن غذاهای تند و تیز، گرما، حرارت خورشید و استرس‌های روحی و روانی از چند روز قبل و همزمان با رادیوتراپی احتمالاً نقش مهمی در پیش‌گیری و کاهش تظاهرات بالینی موکوزیت دارد [31 ،24]. در خصوص درمان دارویی با توجه به پیش‌فرض ذکر‌شده، مفرداتی که باعث ایجاد خاصیت سردی و رطوبت و حفظ انسجام بافتی در کل بدن و ناحیه دهان می‌شوند، می‌توانند با خاصیت ضد‌التهابی و آنتی‌اکسیدانی و آنتی‌بیوتیکی به صورت موضعی و خوراکی در پیش‌گیری و درمان موکوزیت استفاده شوند. از جمله داروهایی که در عین خاصیت ضد‌التهابی، آنتی‌اکسیدانی و آنتی‌بیوتیکی خاصیت ترطیب و حفظ انسجام بافتی دارند، داروهای لعاب‌دار (لعابیات) مانند بارهنگ، اسفرزه، خطمی، پنیرک و خرفه هستند که در منابع طب ایرانی به خاصیت ضد‌التهابی و ترمیم‌کنندگی زخم آن‌ها اشاره شده است و در بعضی مطالعات اثربخشی مصرف خوراکی و موضعی آن‌ها اثبات شده است [42-39 ،34 ،33 ،25 ،24].
نتیجه‌گیری
با توجه به دیدگاه متفاوت طب سنتی ایران به مقوله سلامت و بیماری و نتایج مختلف مطالعات صورت‌گرفته در این خصوص، اصلاح سبک زندگی در کنار تدابیر درمانی می‌تواند در درمان موکوزیت ناشی از رادیوتراپی سر و گردن راهگشا باشد.
ازجمله محدودیت‌های مطالعه فعلی، نادر‌بودن مطالعات صورت‌گرفته بر روی درمان‌های خوراکی در درمان موکوزیت است. همچنین در بررسی‌ها توجه کمی به تدابیر مطرح در طب ایرانی جهت پیش‌گیری و درمان این عارضه شده است. بنابراین پیشنهاد می‌شود مطالعات مختلفی بر روی اثر‌بخشی تدابیر و داروهای خوراکی ذکر‌شده در منابع طب ایران برای درمان موکوزیت صورت بگیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این پژوهش مطالعه ای مروری بوده است.
حامی مالی
این مقاله حاصل طرح تحقیقاتی مصوب در مرکز تحقیقات طب سنتی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی اراک با شماره طرح 2836 است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در همه بخش‌ها به یک اندازه مشارکت داشته‌اند. 
تعارض منافع
طبق نظر نویسندگان این مقاله هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.

References
Rodríguez-Caballero A, Torres-Lagares D, Robles-García M, Pachón-Ibáñez J, González-Padilla D, Gutiérrez-Pérez JL. Cancer treatment-induced oral mucositis: A critical review. International Journal of Oral and Maxillofacial Surgery. 2012; 41(2):225-38. [DOI:10.1016/j.ijom.2011.10.011] [PMID]
Pfister DG, Cassileth BR, Deng GE, Yeung KS, Lee JS, Garrity D, et al. Acupuncture for pain and dysfunction after neck dissection: Results of a randomized controlled trial. Journal of Clinical Oncology. 2010; 28(15):2565-70. [DOI:10.1200/JCO.2009.26.9860] [PMID] [PMCID]
Vissink A, Mitchell JB, Baum BJ, Limesand KH, Jensen SB, Fox PC, et al. Clinical management of salivary gland hypofunction and xerostomia in head-and-neck cancer patients: Successes and barriers. International Journal of Radiation Oncology, Biology, Physics. 2010; 78(4):983-91. [DOI:10.1016/j.ijrobp.2010.06.052] [PMID] [PMCID]
Babaee N, Moslemi D, Khalilpour M, Vejdani F, Moghadamnia Y, Bijani A, et al. Antioxidant capacity of calendula officinalis flowers extract and prevention of radiation induced oropharyngeal mucositis in patients with head and neck cancers: A randomized controlled clinical study. DARU Journal of Pharmaceutical Sciences. 2013; 21:18. [DOI:10.1186/2008-2231-21-18] [PMID] [PMCID]
Naidu MUR, Ramana GV, Rani PU, Mohan lK, Suman A, Roy P. Chemotherapy-induced and/or radiation therapy-induced oral mucositis-complicating the treatment of cancer. Neoplasia. 2004; 6(5):423-31. [DOI:10.1593/neo.04169] [PMID] [PMCID]
Ertekin MV, Koç M, Karslioǧlu I, Sezen O. Zinc sulfate in the prevention of radiation-induced oropharyngeal mucositis: A prospective, placebo-controlled, randomized study. International Journal of Radiation Oncology, Biology, Physics. 2004; 58(1):167-74. [DOI:10.1016/S0360-3016(03)01562-1]
Elyasi S, Hosseini S, Niazi Moghadam MR, Aledavood SA, Karimi GR. Effect of oral silymarin administration on prevention of radiotherapy induced mucositis: A randomized, double-blinded, placebo-controlled clinical trial. Phytotherapy Research. 2016; 30(11):1879-85. [DOI:10.1002/ptr.5704] [PMID]
Charalambous M, Raftopoulos V, Lambrinou E, Charalambous A. The effectiveness of honey for the management of radiotherapy-induced oral mucositis in head and neck cancer patients: A systematic review of clinical trials. European Journal of Integrative Medicine. 2013; 5(3):217-25. [DOI:10.1016/j.eujim.2013.01.003]
Plevová P. Prevention and treatment of chemotherapy- and radiotherapy-induced oral mucositis: A review. Oral Oncology. 1999; 35(5):453-70. [DOI:10.1016/S1368-8375(99)00033-0]
Maria OM, Eliopoulos N, Muanza T. Radiation-induced oral mucositis. Frontiers in Oncology. 2017; 7:89. [DOI:10.3389/fonc.2017.00089] [PMID] [PMCID]
Lalla RV, Bowen J, Barasch A, Elting L, Epstein J, Keefe DM, et al. MASCC/ISOO clinical practice guidelines for the management of mucositis secondary to cancer therapy. Cancer. 2014; 120(10):1453-61. [DOI:10.1002/cncr.28592] [PMID] [PMCID]
Rezaeipoor R, Saeidnia S, Kamalinejad M. The effect of Plantago ovata on humoral immune responses in experimental animals. Journal of Ethnopharmacology. 2000; 72(1-2):283-6. [DOI:10.1016/S0378-8741(00)00224-5]
Lalla RV, Sonis ST, Peterson DE. Management of oral mucositis in patients who have cancer. Dental Clinics of North America. 2008; 52(1):61-77. [DOI:10.1016/j.cden.2007.10.002] [PMID] [PMCID]
Nicolatou-Galitis O, Kouloulias V, Sotiropoulou-Lountou A, Dardoufas K, Polychronopoulou AP, Athanassiadou P, et al. Oral mucositis, pain and xerostomia in 135 head and neck cancer patients receiving radiotherapy with or without chemotherapy. The Open Cancer Journal. 2011; 4:7-17. [DOI:10.2174/1874079001104010007]
Aghamohammadi A, Moslemi D, Akbari J, Ghasemi A, Azadbakht M, Asgharpour A, et al. The effectiveness of Zataria extract mouthwash for the management of radiation-induced oral mucositis in patients: A randomized placebo-controlled double-blind study. Clinical Oral Investigations. 2018; 22(6):2263-72. [DOI:10.1007/s00784-017-2324-7] [PMID]
Kong M, Hwang DS, Yoon SW, Kim J. The effect of clove-based herbal mouthwash on radiation-induced oral mucositis in patients with head and neck cancer: A single-blind randomized preliminary study. OncoTargets and Therapy. 2016; 9:4533-8. [DOI:10.2147/OTT.S108769] [PMID] [PMCID]
Salehi M, Saeedi M, Ghorbani A, Ghodrati P, Moosazadeh M, Rostamkalaei S, et al. The effect of Propolis tablet on oral mucositis caused by chemotherapy. Gazi Medical Journal. 2018; 29(3):196-201. [DOI:10.12996/gmj.2018.55]
Co JL, Mejia MB, Que JC, Dizon JM. Effectiveness of honey on radiation-induced oral mucositis, time to mucositis, weight loss, and treatment interruptions among patients with head and neck malignancies: A meta-analysis and systematic review of literature. Head Neck. 2016; 38(7):1119-28. [DOI:10.1002/hed.24431] [PMID]
Cihan Y. The effects of royal jelly against radiation-induced acute oral mucositis. International Journal of Hematology and Oncology. 2014; 24(1):45-53. [DOI:10.4999/uhod.11059]
Berger A, Henderson M, Nadoolman W, Duffy V, Cooper D, Saberski L, et al. Oral capsaicin provides temporary relief for oral mucositis pain secondary to chemotherapy/radiation therapy. Journal of Pain and Symptom Management. 1995; 10(3):243-8. [DOI:10.1016/0885-3924(94)00130-D]
Najafi S, Koujan SE, Manifar S, Kharazifard MJ, Kidi S, Hajheidary S. Preventive effect of Glycyrrhiza glabra extract on oral mucositis in patients under head and neck radiotherapy: A randomized clinical trial. Journal of Dentistry (Tehran). 2017; 14(5):267-74. [PMID] [PMCID]
Patil K, Guledgud MV, Kulkarni PK, Keshari D, Tayal S. Use of curcumin mouthrinse in radio-chemotherapy induced oral mucositis patients: A pilot study. Journal of Clinical and Diagnostic Research. 2015; 9(8):ZC59-ZC62. [DOI:10.7860/JCDR/2015/13034.6345] [PMID] [PMCID]
Cinausero M, Aprile G, Ermacora P, Basile D, Vitale MG, Fanotto V, et al. New frontiers in the pathobiology and treatment of cancer regimen-related mucosal injury. Frontiers in Pharmacology. 2017; 8:354. [DOI:10.3389/fphar.2017.00354] [PMID] [PMCID]
Avicenna. [The canon of medicine (Arabic)]. Rome: Typographia Medicea; 1593. 
Azamkhan M. [Aksir azam (Persian)]. Tehran: Institute of Medicine Studies and Islamic Medicine Press; 2004.
Arzani MA. Akbari’s medicine. In Ehya Teb e Tabiee O, editor. Prevention and Treatment of Flatulence From a Traditional Persian Medicine Perspective. Qom: Jalaleddin Press; 2008.
Arzani MA. [Mofarah al-Gholoob (Persian)]. Lahore: Eslamiah Press; 1915.
Jorjani SE. [Zakhire Kharazmshahi (Persian)]. Qom: Ehyae Tebe Tabiei; 2012.
Aghili Shirazi MH. [Kholase al Hekmah (Persian)]. Nazem E, editor. Vol. 1. Qom: Esmailian; 2006.
Rezaeepour N. [Efficacy of the Alcea digitate & Malva syivestris compound on prevention of radiation induced acute mucositis in head in head and neck cancer patients (Persian)] [PhD dissertation]. Tehran: Shahed University; 2016.
Gilani MK. Hefz al-Sehat Naseri. Choopani R, editor. Tehran: Almaee Press; 2009.
Zeinalian M, Eshaghi M, Naji H, Marandi SMM, Sharbafchi MR, Asgary S. Iranian-Islamic traditional medicine: An ancient comprehensive personalized medicine. Advanced Biomedical Research. 2015; 4:191. [DOI:10.4103/2277-9175.166151] [PMID] [PMCID]
Aghili MH. [Makhzan al-Advieh (Persian)]. Tehran. Iran: Tehran University of Medical Science Press; 2011.
Razi M. Al-Havi (The large comprehensive). Beirut: Dare Ehia Attorath Al Arabi; 2001.
Gandagule UB, Duraiswamy B, Zalke AS, Qureshi MA. Pharmacognostical and phytochemical evaluation of the leaves of Ziziphus xylopyrus (Retz) Willd. Ancient Science of Life. 2013; 32(4):245-9. [DOI:10.4103/0257-7941.131986] [PMID] [PMCID]
Hamedi S, Sadeghpour O, Shamsardekani MR, Amin G, Hajighasemali D, Feyzabadi Z. The most common herbs to cure the most common oral disease: Stomatitis Recurrent Aphthous Ulcer (RAU). Iranian Red Crescent Medical Journal. 2016; 18(2):e21694. [DOI:10.5812/ircmj.21694] [PMID] [PMCID]
Núñez Guillén ME, da Silva Emim JA, Souccar C, Lapa AJ. Analgesic and anti-inflammatory activities of the aqueous extract of Plantago major L. International Journal of Pharmacognosy. 1997; 35(2):99-104. [DOI:10.1076/phbi.35.2.99.13288]
Chan K, Islam MW, Kamil M, Radhakrishnan R, Zakaria MNM, Habibullah M, et al. The analgesic and anti-inflammatory effects of Portulaca oleracea L. subsp. sativa (Haw.) Celak. Journal of Ethnopharmacology. 2000; 73(3):445-51. [DOI:10.1016/S0378-8741(00)00318-4]
Samuelsen AB. The traditional uses, chemical constituents and biological activities of Plantago major L. A review. Journal of Ethnopharmacology. 2000; 71(1-2):1-21. [DOI:10.1016/S0378-8741(00)00212-9]
Gruenwald J, Brendler T ,Jaenicke C. PDR for Herbal Medicines. 7th Edition: Toronto: Thomson Reuters Corporation; 2011.
European Scientific Cooperative on Phytotherapy. E/S/C/O/P monographs. 2nd ed. New York: Thieme; 2009.
Sweetman SC. Martindale the extra phamacopoeia. 34th ed. London: The Pharmaceutical Press; 2005.