مقدمه
 حکیم محمد مؤمن بن امیر محمد زمان حسین دیلمی تنکابنی مازندرانی، طبیب مخصوص شاه سلیمان صفوی است [1]. حکیم مؤمن علم طب را از پدر و سایر افراد خانواده‌اش، که همه از پزشکان بوده‌اند، آموخت و در علم طب تجربه کسب کرد و به یکی از اطباء حاذق عصر خود مبدل شد. تحفه‌المؤمنین، اثر وی، دارونامه جامعی از داروهای مفرد و مرکب است و بر اساس نوشته مؤلف، آن را با هدف تصحیح کتاب اختیارات بدیعی تألیف علی بن حسین انصاری نوشته و به شاه سلیمان پادشاه صفویه تقدیم کرده است. تحفه‌المؤمنین از زمان نگارش در 1080 هجری قمری تا حدود سه قرن از کتاب‌های مهم پزشکی در ایران بوده است. در مقدمه آن آمده است این کتاب مشتمل بر پنج تشخیص و سه دستور است، اما در تمام نسخه‌های موجود فقط دو دستور آمده که به نظر می‌رسد دستور سوم اصلاً نوشته نشده است [۳-۱]. 
باروری به جهت بقای نسل در سلامت خانواده و جامعه بسیار درخور توجه است، به طوری که یکی از شاخص‌های سلامت جامعه محسوب می‌شود [4]. ناتوانی فرد برای انجام طبیعی فرآیند تولید مثل و صاحب فرزند شدن، یکی از تجربیات تلخ زندگی است که زمینه و شرایط روانی و اجتماعی نیز می‌تواند بر اهمیت آن بیفزاید و آن را برای فرد تبدیل به بحران کند [5]. بخش مهمی از پژوهش‌ها در جامعه پزشکی، به ناباروری اختصاص دارد. بررسی‌های سازمان بهداشت جهانی نشان داده است که 43 درصد از زنان و 7/30 درصد از مردان از ناباروری ثانویه رنج می‌برند که بیشتر آن‌ها قابل‌پیشگیری است [6]. 
علل بروز ناباروری متعدد است. برخی از علت‌های آن تشریحی ـ فیزیولوژیک است و عوامل مختلف مانند اختلالات ژنتیکی در بروز آن دخالت دارند. بسیاری از عوامل محیطی و اکتسابی نیز در قدرت باروری تاثیرگذار است و می‌تواند سبب ناباروری شود [7]. 
در سال‌های اخیر روش‌های تشخیص و درمان نازایی دچار تغییرات و پیشرفت‌های بسیار شده است، اما موفقیت درمان‌های پیشرفته مثل لقاح خارج از رحم حتی در بهترین مراکز 30 تا 40 درصد است [8]. روش‌های درمان طبی مدرن ناباروری در حال گسترش است و به‌کارگیری این درمان‌های باروری علاوه بر دقت‌های فقهی و حقوقی، نیازمند بررسی‌های کارشناسانه از منظر روان‌شناسی و جامعه‌شناسی است تا آثار و تبعات منفی اجتماعی در پی نداشته باشد [9]. از این رو در این مطالعه سعی شد مفردات مؤثر بر درمان ناباروری از کتاب تحفه‌المؤمنین جمع‌آوری و معرفی شود.  
مواد و روش‌ها
این مقاله مروری به روش کتابخانه‌ای و بررسی متون انجام شد. در این تحقیق واژه‌های مدرّ حیض، مبهی، محرک باه، مقوی باه، ورم رحم، عقر، منقی رحم، صلابت رحم، سیلان رطوبت رحم، ضعف رحم، سده رحم، امساک منی، معین جماع، مولد منی، رطوبت رحم، اختناق رحم، استرخای قضیب و نعوظ، ملذذ جماع و ریاح بیضه به‌عنوان واژگان کلیدی استفاده شدند. مفردات مؤثر بر باروری در کتاب تحفه‌المؤمنین، همراه با جملاتی که مستقیم یا تلویحی به آن اشاره شده بود، به صورت مجزا یادداشت شد [3]. سپس در یک جدول مفردات دارویی به ترتیب حروف الفبا مرتب شدند. 
یافته‌ها
در پایان مراحل جست‌وجو 396 مفرده مؤثر بر درمان ناباروری به دست آمد که هرکدام از مفردات اثر مستقیم و غیرمستقیمی بر ناباروری داشتند. شیوه مصرف به صورت بخور، ضماد، آبزن، طلا کردن، فرزجه، طبیخ، جلوس و تناول ذکر شده بود. مفردات دارویی مؤثر بر ناباروری در جدول شماره 1 ذکر شده است [3].
بحث
حکیم مؤمن پس از مطالعه و بررسی دقیق کتاب‌های طبی قدیم به زبان‌های مختلف از جمله سریانی، عربی، هندی، یونانی، ایرانی و غیره و تشخیص درست و نادرست آن‌ها به علاوه تجربیات خود و پدرانش، این کتاب را نوشته است و چنان‌که خود می‌گوید، دلیل تألیف آن، اشتباهات در کتاب‌های طبی، به ویژه اختیارات بدیعی بوده است [۳-۱]. مؤلف خود می‌نویسد در فیروزکوه فلان گیاه را مشاهده کرده‌ام. این خود حاکی از شناخت گل‌ها و گیاهان دارویی توسط وی است.

نتیجه‌گیری 
داروهای طب سنتی و مکمل عموماً در دسترس هستند، با توجه به قدمت چندهزارساله طب سنتی، آشنایی با داروهایی با منشأ طبیعی که سال‌ها برای درمان بیماری‌ها توسط حکمای طب سنتی تجویز می‌شدند، مفید به نظر می‌رسد. استفاده از تجارب سنتی احتمال کشف مواد مؤثره دارویی را تا 40 درصد افزایش می‌دهد در حالی که این میزان در پژوهش‌های اتفاقی فقط 01/0 است [10].

 اگرچه با نتایج مطالعه حاضر، نمی‌توان ادعا کرد همه مفردات جمع‌آوری‌شده در ناباروری مؤثر است، پیشنهاد می‌شود مطالعات آزمایشگاهی و بالینی با اصول و قواعد علمی روز دنیا، در مورد این مفردات طراحی شود. 
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
همه اصول اخلاقی در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد (کد اخلاق: IR.MAZUMS.REC.1397.1204).
حامی مالی
این مقاله از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خانم مینو هامون در گروه تاریخ علوم‌پزشکی دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران، ساری استخراج شده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مطالعه تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
 بدین وسیله از حمایت و همکاری معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران تشکر و قدردانی می‌شود. 

References
Emami N, Soleimani Moghaddam D. [Reviwe of the book Hakim Momens “Tohfe” from the perspective of literary and medical (Persian)]. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2015; 6(3):269-77. 
Rahimi R, Shams Ardekani MR, Farjadmand F. [Innovations and experiences of Hakim Seyed Mohammad Momen Tonekaboni in Tohfe-al Momenin (Persian)]. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2010; 1(2):165-84.
Tonekaboni SMM. [Tohfeh al-Momenin (Persian)]. Tehran: Nashr Shahr; 2008. 
Akhtari E, Bioos S, Sohrabvand F. [Infertility in Iranian traditional medicine from Hakim Mohammad Azam Khan point of view (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2015; 18(148):18-23.
Ramezani M, Ashtiyani S, Shamsi M, Taheri S. [The opinion and views of Rhaze’s, Avicenna’s and Jorjani’s views on fertility and infertility (Persian)]. Complementary Medicine Journal. 2013; 3(2):504-15. 
Gharemanei F, Ghaem H. [The effective factors on men infertility: A case - control study (Persian)]. Journal of Gorgan University of Medical Sciences. 2005; 7(2):42-5. 
Abedinia N, Ramezanzadeh F, Aghsa MM. [The relationship between anxiety and depression with duration of infertility (Persian)]. Payesh. 2003; 2(4):253-8. 
Gnoth C, Maxrath B, Skonieczny T, Friol K, Godehardt E, Tigges J. Final ART success rates: A 10 years survey. Human Reproduction. 2011; 26(8):2239-46. [DOI:10.1093/humrep/der178] [PMID]
Mohebbi SF, Ali Mohammadzadeh Kh. [Systematic review of the etiology of the infertility on Iranian domestic published articles between 1999 and 2013 (Persian)]. Medical Sciences Journal of Islamic Azad University, Tehran Medical Branch. 2016; 26(1):1-15.
Mozafarpur SA, Naseri M, Esmaeili Dooki MR, Bijani A, Kamali Nejad M, Yousefi M, et al. [Introduction of natural medicinal materia effective in treatment of constipation in Persian traditional medicine (Persian)]. Medical History Journal. 2012; 3(9):79-95.