آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 10، شماره 1 - ( 3-1399 )
جلد 10 شماره 1 صفحات 93-80 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Jafari P, Mojahedi M, Hakimi F, Tansaz M, Movahhed M, Choopani R, et al . Concept Analysis of Thirst as a Symptom and Its Causes From the Perspective of Iranian Traditional Medicine: A Hybrid Model Study. cmja 2020; 10 (1) :80-93
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-712-fa.html
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-712-fa.html
جعفری پریسا، مجاهدی مرتضی، حکیمی فاطمه، تن ساز مژگان، موحد مینا، چوپانی رسول، و همکاران. و همکاران.. تحلیل مفهوم عطش به عنوان یک علامت تشخیصی و علل آن از دیدگاه طب ایرانی: یک مطالعه به روش هیبربد. فصلنامه طب مکمل. 1399; 10 (1) :80-93
پریسا جعفری1 
، مرتضی مجاهدی2 ، فاطمه حکیمی1 ، مژگان تن ساز1 ، مینا موحد1 ، رسول چوپانی1 ، محمود خدادوست1 ، رضا ایلخانی1 ، الهام پارسا1 ، روشنک مکبری نژاد*3
، مرتضی مجاهدی2 ، فاطمه حکیمی1 ، مژگان تن ساز1 ، مینا موحد1 ، رسول چوپانی1 ، محمود خدادوست1 ، رضا ایلخانی1 ، الهام پارسا1 ، روشنک مکبری نژاد*3
1- گروه طب سنتی، دانشکده طب سنتی، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی تهران، ایران.
2- گروه طب سنتی، مرکز تحقیقات طب ایرانی و تاریخ پزشکی، پژوهشکده سلامت، دانشگاه علوم‌پزشکی بابل، بابل، ایران.
3- گروه طب سنتی، دانشکده طب سنتی، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی تهران، ایران. ،rmokaberi@gmail.com
2- گروه طب سنتی، مرکز تحقیقات طب ایرانی و تاریخ پزشکی، پژوهشکده سلامت، دانشگاه علوم‌پزشکی بابل، بابل، ایران.
3- گروه طب سنتی، دانشکده طب سنتی، دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی تهران، ایران. ،
متن کامل [PDF 5951 kb]
(2417 دریافت)
| چکیده (HTML) (4151 مشاهده)
References
Allida SM, Hayward CS, Newton PJ. Thirst in heart failure: What do we know so far? Current Opinion in Supportive and Palliative Care. 2018; 12(1):4-9. [DOI:10.1097/SPC.0000000000000314] [PMID]
Arai Sh, Stotts N, Puntillo K. Thirst in critically Ill patients: From physiology to sensation. American Journal of Critical Care. 2013; 22(4):328-35. [DOI:10.4037/ajcc2013533] [PMID] [PMCID]
Lenz ER, Pugh LC, Milligan RA, Gift A, Suppe F. The middle-range theory of unpleasant symptoms: An update. Advances in Nursing Science. 1997; 19(3):14-27. [DOI:10.1097/00012272-199703000-00003] [PMID]
Waldréus N, van der Wal MHL, Hahn RG, van Veldhuisen DJ, Jaarsma T. Thirst trajectory and factors associated with persistent thirst in patients with heart failure. Journal of Cardiac Failure. 2014; 20(9):689-95. [DOI:10.1016/j.cardfail.2014.06.352]
Puntillo K, Arai SR, Cooper BA, Stotts NA, Nelson JE. A randomized clinical trial of an intervention to relieve thirst and dry mouth in intensive care unit patients. Intensive Care Medicine. 2014; 40(9):1295-302. [DOI:10.1007/s00134-014-3339-z] [PMID] [PMCID]
Gardiner C, Gott M, Payne Sh, Small N, Barnes S, Halpin D, et al. Exploring the care needs of patients with advanced COPD: An overview of the literature. Respiratory Medicine. 2010; 104(2):159-65. [DOI:10.1016/j.rmed.2009.09.007] [PMID]
Fan WF, Zhang Q, Luo LH, Niu JY, Gu Y. Study on the clinical significance and related factors of thirst and xerostomia in maintenance hemodialysis patients. Kidney and Blood Pressure Research. 2013; 37(4-5):464-74. [DOI:10.1159/000355717] [PMID]
Pendurthi AK, Karumanchi S. Clinical study of diabetic patients with special reference to their glycemic status. International Journal of Advances in Medicine. 2016; 3(2):166-70. [DOI:10.18203/2349-3933.ijam20160968]
Perestrelo J, Teixeira B. Psychogenic polydipsia and hyponatremia - a side effect of psychosis: A review with a case report. Jornal Brasileiro de Psiquiatria. 2016; 65(3):300-3. [DOI:10.1590/0047-2085000000135]
Farahi OR, Mozaffarpur SA, Saghebi R, Mojahedi M. The significance of tongue in traditional Persian medicine. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2016; 18(8):73-9. [DOI:10.22088/jbums.18.8.73]
Erolin C, Shoja MM, Loukas M, Shokouhi Gh, Rashidi MR, Khalili M, et al. What did Avicenna (Ibn Sina, 980-1037A.D.) look like? International Journal of Cardiology. 2013; 167(5):1660-3. [DOI:10.1016/j.ijcard.2012.09.178] [PMID]
Schmulson MJ, Drossman DA. What is new in Rome IV. Journal of Neurogastroenterology and Motility. 2017; 23(2):151-63. [DOI:10.5056/jnm16214] [PMID] [PMCID]
Mojahedi M, Naseri M, Majdzadeh R, Keshavarz M, Ebadini M, Nazem E, et al. Reliability and validity assessment of mizaj questionnaire: A novel self-report scale in Iranian traditional medicine. Iranian Red Crescent Medical Journal. 2014; 16(3):e15924. [DOI:10.5812/ircmj.15924] [PMID] [PMCID]
Baldwin MA. Concept analysis as a method of inquiry. Nurse Researcher. 2008; 15(2):49-58. [DOI:10.7748/nr2008.01.15.2.49.c6329] [PMID]
Erlingsson C, Brysiewicz P. A hands-on guide to doing content analysis. African Journal of Emergency Medicine. 2017; 7(3):93-9. [DOI:10.1016/j.afjem.2017.08.001] [PMID] [PMCID]
Schwartz-Barcott D, Patterson BJ, Lusardi P, Farmer BC. From practice to theory: Tightening the link via three fieldwork strategies. Journal of Advanced Nursing. 2002; 39(3):281-9. [DOI:10.1046/j.1365-2648.2000.02275.x] [PMID]
Palinkas LA, Horwitz SM, Green CA, Wisdom JP, Duan N, Hoagwood K. Purposeful sampling for qualitative data collection and analysis in mixed method implementation research. Administration and Policy in Mental Health and Mental Health Services Research. 2015; 42(5):533-44. [DOI:10.1007/s10488-013-0528-y] [PMID] [PMCID]
Fusch PI, Ness LR. Are we there yet? Data saturation in qualitative research. The Qualitative Report. 2015; 20(9):1408-16. https://www.researchgate.net/publication/282955844
Bengtsson M. How to plan and perform a qualitative study using content analysis. NursingPlus Open. 2016; 2:8-14. [DOI:10.1016/j.npls.2016.01.001]
Ibn Sina HIA. [Al-Shifa (the book of healing) (Arabic)]. Zayed S, editor. Qom: Libraries of Mar’ashi-e-Najafi; 1984. http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/87366/
Al-Harwi MIY. [Sea of jewels (Bahr al-Jawahir) (Persian-Arabic)]. Qom: Jalal al-Ddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2042899
Nazem Jahan MA. [Exir-e azam (great elixir) (Persian)]. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine; 2004. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2346832
Al-Akhawyni Bokhari ABRIA. [Hidayat al-Muta`allemin fi al-Tibb (An educational guide for medical students) (Persian)]. Matini J, editor. Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad; 1992. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/530527
Hakim Kermani NIA. Teb-e-Akbari (Akbari’s medicine) [MA. Arzani, Persian trans]. Ehya-e Teb-e Tabiee, editor. Qom: Jalal al-Ddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2042852
Aghili Khorasani Shirazi MH. [Kholassat Al-Hekmah (the principal’s of traditional Iranian medicine) (Persian)]. Nazem E, editor. Qom: Esmaeilian; 2006. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1080323
Aghili Khorasani Shirazi MH. [Makhzan al-advieh (the storehouse of medicaments) (Persian)]. Tehran: Tehran University of Medical Sciences; 2009. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1794655
Dehkhoda AA. [Dehkhoda dictionary (Persian)]. Tehran: University of Tehran Press; 2010. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2398662
Shah Arzani MAIM. [Mofarah al-Gholoob (fun of hearts) (Persian)]. Lahore: Eslamieh; 1915. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/777841
Arzani MA. [Mizan al-tib (a medical handbook) (Persian)]. Qom: Sama; 2001. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1133121
Ibn Sina. [Al-Qānūn fī al-Ṭibb (the canon of medicine) (Arabic)]. Beirut: Dar al-Ahya Al-Toras al-Arabi; 2005. http://lib.eshia.ir/73052/1/17
Parsa E, Mojahedi M, Chaichi Raghimi M, Ilkhani R, Zareiyan A, Mokaberinejad R, et al. A review of the indices of mizaj-e-meda (temperament of stomach) identification in Persian medicine. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2018; 20(7):63-70. http://jbums.org/article-1-7489-en.html
Kermani NIA. [Sharh al-Asbab va al-Alamat (explaining the causes and signs) (Arabic)]. Ehya-e Teb-e Tabiee, editor. Tehran: Jalal al-Ddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2042845
Salmannegad H, Mojahedi M, Mozaffarpur SA, Saghebi R. The review of indices of mizaj-e-damagh (temperament of brain) identification in Persian medicine. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2016; 18(11):71-9. http://jbums.org/article-1-6157-en.html
Ibn al-Nafis. [Sharh Qanon-e Ibn Sina (a commentary on Avicenna’s canon) (Arabic)]. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine; 2011. http://centlib.iums.ac.ir:8800/site/catalogue/128932
Al-Zahrawi A. [Al-Tasrif le Man Ajiza an al-Ta’lif (the Kitab al-Tasrif) (Arabic)]. Tehran: Iran University of Medical Sciences; 2009. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2498430
Mattes RD. Hunger and thirst: Issues in measurement and prediction of eating and drinking. Physiology & Behavior. 2010; 100(1):22-32. [DOI:10.1016/j.physbeh.2009.12.026] [PMID] [PMCID]
McKiernan F, Hollis JH, McCabe GP, Mattes RD. Thirst-drinking, hunger-eating; tight coupling? Journal of the American Dietetic Association. 2009; 109(3):486-90. [DOI:10.1016/j.jada.2008.11.027] [PMID] [PMCID]
Jafari P, Mojahedi M, Zareiyan A, Mokaberinejad R, Chaichi Raghimi M, Hakimi F, et al. Water intake from the points of view of Rhazes and Avicenna. Complementary Medicine Research. 2019; 26(2):126-32. [DOI:10.1159/000491706] [PMID]
Gorgani I. [Zakhireye Khwarazmshahi (treasure of Khwarazmshahi) (Persian)]. Tehran: Iranian Academy of Medical Sciences; 2001. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/704603
Amirian T, Maddahi SZ, Azadbakht M, Yousofpour M. [A comparative study on the views of Persian medicine and conventional medicine about thirst and its etiology (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2016; 26(139):246-57. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-8167-en.html
Stanhewicz AE, Larry Kenney W. Determinants of water and sodium intake and output. Nutrition Reviews. 2015; 73(Suppl 2):73-82. [DOI:10.1093/nutrit/nuv033] [PMID]
Gandy J. Water intake: Validity of population assessment and recommendations. European Journal of Nutrition. 2015; 54(Suppl. 2):11-6. [DOI:10.1007/s00394-015-0944-8] [PMID] [PMCID]
Thornton SN. Thirst and hydration: Physiology and consequences of dysfunction. Physiology & Behavior. 2010; 100(1):15-21. [DOI:10.1016/j.physbeh.2010.02.026] [PMID]
Begg DP. Disturbances of thirst and fluid balance associated with aging. Physiology & Behavior. 2017; 178:28-34. [DOI:10.1016/j.physbeh.2017.03.003] [PMID]
Brunstrom JM. Effects of mouth dryness on drinking behavior and beverage acceptability. Physiology & Behavior. 2002; 76(3):423-9. [DOI:10.1016/S0031-9384(02)00762-X]
Al-Majusi AIA. [Kamel al-Sanaat al-Tibbiah (the perfect art of medicine) (Arabic)]. Ehya-e Teb-e Tabiee, editor. Tehran: Jalal al-Ddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2042862
Tabari AIS. [Firdous al-Hikmah (paradise of wisdom) (Arabic)]. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine; 2008.
متن کامل: (56259 مشاهده)
مقدمه
در طب رایج تشنگی یک میل قوی غیر قابل چشم‌پوشی است که منجر به تحریک رفتارهای مربوط به نوشیدن آب میشود [1]. حس تشنگی طبیعی در تنظیم مایعات بدن مؤثر است و تشنگی به عنوان یک علامت آزاردهنده در بیماری نیز در نظر گرفته میشود [2].
چون تشنگی شاخصی از تغییر عملکرد طبیعی است که خود بیمار آن را درک و تجربه می‌کند به عنوان نشانه در نظر گرفته میشود [3]. در طب رایج تشنگی به عنوان یک علامت، بیشتر یک علامت آزاردهنده بوده و کمتر به عنوان یک علامت تشخیصی به کار می‌رود. تشنگی آزار دهنده در یک‌پنجم بیماران مبتلا به نارسایی مزمن قلبی مشاهده شده‌است [4] و دومین علامت شایع آزاردهنده در 8/70 درصد بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه است [5]. تشنگی در بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن انسدادی ریه پیشرفته [6] و بیماران دیالیزی نیز از علائم آزاردهنده است [7]. پُرنوشی یک علامت شایع و شناخته‌شده هایپراسمولاریته ناشی از افزایش گلوکز خون در دیابت است [8] و در بیماران اسکیزوفرنی نیز مشاهده میشود [9].
در کتب طب ایرانی نشانه‌ها و علائم هر بیماری بر اساس مشاهده و تجربه به طور کامل توصیف شده‌اند [10]؛ به طوری که بسیاری ابن‌سینا را با توجه به توصیفات او در مورد علائم بیماری‌ها در کتاب قانون، از پیشروان علم نشانه‌شناسی دانسته‌اند [11]. در طب رایج نیز با وجود استفاده از ابزارهای تشخیصی پیشرفته، شرح حال و بررسی علائم بیمار قدم اول تشخیص است و معیارهای تشخیصی رم یکی از موارد موفق استفاده از شرح حال و علائم ذکرشده توسط بیمار جهت تشخیص و دسته‌بندی بیماری‌هاست [12].
امروزه با توجه به شروع تحقیقات، تربیت دانشجو و تمایل به درمان با روش‌های طب ایرانی، ارائه تعریف واحد از مفاهیم این مکتب و جمع‌بندی تشخیص‌های افتراقی برای هر علامت ضروری به نظر می‌رسد، ولی تا کنون کمتر به این امر پرداخته شده است.
با توجه به توافق پایین متخصصان طب سنتی در تشخیص مزاج و سوءمزاج که در بعضی از مطالعات مشاهده شده است [13]، ارائه تعاریف کاربردی یکسان برای مفاهیم از جمله علائم و نشانه‌ها با روش تحلیل مفهوم می‌تواند به افزایش توافق متخصصان در تشخیص کمک کند. روش تحلیل مفهوم یک تعریف واضح و قابل فهم از دانسته‌ها ارائه می‌دهد که در عمل قابل استفاده است [14]. تعداد زیادی از محققین در زمینه سلامتی از مطالعات کیفی برای توضیح پدیده‌های پیچیده در ارتباط با بیماران و گروه‌های آسیب‌پذیر استفاده کرده‌اند [15].
با توجه به اینکه در تقسیم‌بندی بیماری‌ها در طب ایرانی بخش عمده‌ای از بیماری‌ها در قالب سوءمزاج مطرح می‌شوند و عطش شاخص مهمی در تشخیص سوءمزاج‌های عام و اعضای مختلف است، این علامت به عنوان مفهوم جهت مطالعه انتخاب شد. هدف از این مطالعه ارائه یک تعریف کاربردی از عطش یا تشنگی به عنوان یک علامت تشخیصی در طب ایرانی و شناخت علل و بیماری‌هایی است که این علامت در آن‌ها ذکر شده‌است.
مواد و روش‌ها
این مطالعه یک مطالعه کیفی تحلیل مفهوم به روش هیبرید، شامل سه مرحله نظری، کار در عرصه و تحلیل نهایی است. تحلیل مفهوم برای کاربردی ساختن مفاهیم در حوزه تجربی و عملی به کار می‌رود [16].
مرحله نظری: هدف این مرحله بررسی منابع موجود برای به دست آوردن یک تعریف عملی از مفهوم، برای ورود به مرحله کار در عرصه است. در این مطالعه ابتدا در کتابخانه الکترونیکی نور که نرم‌افزاری با قابلیت جست‌وجو و شامل بیش از هزار کتاب طب سنتی است، با استفاده از کلیدواژه‌هایی با ریشه عطش مانند عطش، معطش، عطشان و واژهای تشنگی، ری، سیراب جست‌جو صورت گرفت.
کتاب‌هایی که بیشتر به تعاریف و علل عطش پرداخته بودند، با توجه به اهمیت و اعتبار کتاب و نویسنده آن انتخاب (جدول شماره 1) شدند و متون مرتبط با علل و تعاریف عطش استخراج و از آن‌ها فیش‌برداری شد. متن به واحدهای معنایی تقسیم شد و مفاهیم آشکار و پنهان مشخص شد و مفاهیم بر اساس تعریف، ویژگی‌های عطش و علل آن تقسیم شدند. جست‌وجو تا رسیدن به اشباع اطلاعاتی و تکراری شدن مطالب ادامه یافت.
در طب رایج تشنگی یک میل قوی غیر قابل چشم‌پوشی است که منجر به تحریک رفتارهای مربوط به نوشیدن آب میشود [1]. حس تشنگی طبیعی در تنظیم مایعات بدن مؤثر است و تشنگی به عنوان یک علامت آزاردهنده در بیماری نیز در نظر گرفته میشود [2].
چون تشنگی شاخصی از تغییر عملکرد طبیعی است که خود بیمار آن را درک و تجربه می‌کند به عنوان نشانه در نظر گرفته میشود [3]. در طب رایج تشنگی به عنوان یک علامت، بیشتر یک علامت آزاردهنده بوده و کمتر به عنوان یک علامت تشخیصی به کار می‌رود. تشنگی آزار دهنده در یک‌پنجم بیماران مبتلا به نارسایی مزمن قلبی مشاهده شده‌است [4] و دومین علامت شایع آزاردهنده در 8/70 درصد بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه است [5]. تشنگی در بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن انسدادی ریه پیشرفته [6] و بیماران دیالیزی نیز از علائم آزاردهنده است [7]. پُرنوشی یک علامت شایع و شناخته‌شده هایپراسمولاریته ناشی از افزایش گلوکز خون در دیابت است [8] و در بیماران اسکیزوفرنی نیز مشاهده میشود [9].
در کتب طب ایرانی نشانه‌ها و علائم هر بیماری بر اساس مشاهده و تجربه به طور کامل توصیف شده‌اند [10]؛ به طوری که بسیاری ابن‌سینا را با توجه به توصیفات او در مورد علائم بیماری‌ها در کتاب قانون، از پیشروان علم نشانه‌شناسی دانسته‌اند [11]. در طب رایج نیز با وجود استفاده از ابزارهای تشخیصی پیشرفته، شرح حال و بررسی علائم بیمار قدم اول تشخیص است و معیارهای تشخیصی رم یکی از موارد موفق استفاده از شرح حال و علائم ذکرشده توسط بیمار جهت تشخیص و دسته‌بندی بیماری‌هاست [12].
امروزه با توجه به شروع تحقیقات، تربیت دانشجو و تمایل به درمان با روش‌های طب ایرانی، ارائه تعریف واحد از مفاهیم این مکتب و جمع‌بندی تشخیص‌های افتراقی برای هر علامت ضروری به نظر می‌رسد، ولی تا کنون کمتر به این امر پرداخته شده است.
با توجه به توافق پایین متخصصان طب سنتی در تشخیص مزاج و سوءمزاج که در بعضی از مطالعات مشاهده شده است [13]، ارائه تعاریف کاربردی یکسان برای مفاهیم از جمله علائم و نشانه‌ها با روش تحلیل مفهوم می‌تواند به افزایش توافق متخصصان در تشخیص کمک کند. روش تحلیل مفهوم یک تعریف واضح و قابل فهم از دانسته‌ها ارائه می‌دهد که در عمل قابل استفاده است [14]. تعداد زیادی از محققین در زمینه سلامتی از مطالعات کیفی برای توضیح پدیده‌های پیچیده در ارتباط با بیماران و گروه‌های آسیب‌پذیر استفاده کرده‌اند [15].
با توجه به اینکه در تقسیم‌بندی بیماری‌ها در طب ایرانی بخش عمده‌ای از بیماری‌ها در قالب سوءمزاج مطرح می‌شوند و عطش شاخص مهمی در تشخیص سوءمزاج‌های عام و اعضای مختلف است، این علامت به عنوان مفهوم جهت مطالعه انتخاب شد. هدف از این مطالعه ارائه یک تعریف کاربردی از عطش یا تشنگی به عنوان یک علامت تشخیصی در طب ایرانی و شناخت علل و بیماری‌هایی است که این علامت در آن‌ها ذکر شده‌است.
مواد و روش‌ها
این مطالعه یک مطالعه کیفی تحلیل مفهوم به روش هیبرید، شامل سه مرحله نظری، کار در عرصه و تحلیل نهایی است. تحلیل مفهوم برای کاربردی ساختن مفاهیم در حوزه تجربی و عملی به کار می‌رود [16].
مرحله نظری: هدف این مرحله بررسی منابع موجود برای به دست آوردن یک تعریف عملی از مفهوم، برای ورود به مرحله کار در عرصه است. در این مطالعه ابتدا در کتابخانه الکترونیکی نور که نرم‌افزاری با قابلیت جست‌وجو و شامل بیش از هزار کتاب طب سنتی است، با استفاده از کلیدواژه‌هایی با ریشه عطش مانند عطش، معطش، عطشان و واژهای تشنگی، ری، سیراب جست‌جو صورت گرفت.
کتاب‌هایی که بیشتر به تعاریف و علل عطش پرداخته بودند، با توجه به اهمیت و اعتبار کتاب و نویسنده آن انتخاب (جدول شماره 1) شدند و متون مرتبط با علل و تعاریف عطش استخراج و از آن‌ها فیش‌برداری شد. متن به واحدهای معنایی تقسیم شد و مفاهیم آشکار و پنهان مشخص شد و مفاهیم بر اساس تعریف، ویژگی‌های عطش و علل آن تقسیم شدند. جست‌وجو تا رسیدن به اشباع اطلاعاتی و تکراری شدن مطالب ادامه یافت.
مرحله کار در عرصه: هدف از این مرحله بررسی ویژگی‌ها و جنبه‌های عطش و تشنگی بر اساس تجارب بالینی متخصصین با روش مصاحبه عمیق بو تا ضمن واضح‌سازی مفاهیم و ویژگی‌های ذکرشده در متون، ویژگی‌های جدید بر اساس تجارب بالینی متخصصان به دست آید. سؤالات مصاحبه بر اساس نتایج مرحله نظری طراحی شد. انتخاب مشارکت‌کنندگان از میان متخصصین طب سنتی ایرانی به صورت نمونه‌گیری هدف‌دار [17] با حداکثر تنوع از نظر جنس، سن، سوابق و محیط کاری انجام شد. مصاحبه با متخصصین طب ایرانی به شرط داشتن حداقل پنج سال سابقه کار بالینی، به روش عمیق، نیمه‌ساختارمند و حضوری انجام شد. برای رسیدن به حداکثر تنوع، متخصصین از هر دو جنس و از دانشکده‌های مختلف طب سنتی انتخاب شدند. انجام مصاحبه تا رسیدن به اشباع اطلاعاتی ادامه یافت؛ به طوری که در سه مصاحبه متوالی اطلاعات جدید به دست نیاید [18].
مصاحبه در زمینه علائم سوءمزاج عام و اعضا از جمله عطش و تشنگی صورت گرفت. مصاحبه‌ها ضبط و بلافاصله تایپ و کدگذاری شد. متن‌های قابل استفاده به واحدهای معنایی تقسیم شدند و با استفاده از نرم‌افزار MAXQAD10 کدگذاری شدند. کدهای مرتبط با عطش و علل آن، در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفت. جهت تحلیل داده‌های منتج از مصاحبه از تحلیل محتوا به روش قراردادی استفاده شد. کدگذاری مصاحبه‌های اولیه توسط محقق در قالب واحدهای معنایی صورت گرفت و در ادامه توسط تیم تحقیق کدهای ابتدایی مورد بازنگری قرار گرفت. کدهای مشابه تحت عنوان زیرکد دسته‌بندی شدند و درنهایت مضامین اصلی به دست آمد [19].
مرحله تحلیل نهایی: در مرحله تحلیل نهایی، با مقایسه یافته‌های حاصل از مرحله نظری و کار در عرصه تفاوت‌ها و شباهت‌ها به دست آمد. از ترکیب یافته‌های دو مرحله یک تعریف کامل‌تر و کاربردی از عطش و تشنگی طبق مبانی طب ایرانی ارائه شد.
جهت رعایت اعتماد‌سازی و تأییدپذیری، نتایج حاصل از متون در جلسات تحقیق ارائه شد و بعد از تهیه سؤالات مصاحبه بر اساس متون، این سؤالات در گروه تحقیق بازنگری شد. مصاحبه‌های اولیه و کدگذاری‌های آن‌ها در گروه تحقیق بازنگری شد. در طی تحلیل مصاحبه‌ها، مراجعه مکرر به کدهای اولیه برای اطمینان از درستی کدگذاری صورت گرفت. جهت دسترسی به حداکثر اطلاعات و رسیدن به بیشترین قابلیت انتقال، نمونه‌گیری با حداکثر تنوع انجام شد.
یافته‌ها
یافته‌های نظری
تعریف عطش: از دیدگاه طب سنتی ایران گرسنگی نیاز به جوهر گرم و خشک و تشنگی نیاز به جوهر سرد و تر در بدن است و این نیاز از تحلیل ناشی میشود و تشنگی نیاز شدید به آب و هر چیز سرد و تر تعریف شده‌است [21 ،20] که اگر در حد اعتدال آن طبیعی است کاهش و افزایش آن نشانه بیماری و نیازمند درمان است [22].
انواع عطش: در یک نوع تقسیم بندی عطش به دو نوع کاذب و صادق تقسیم شده است. عطش کاذب ناشی از نیاز واقعی بدن نیست و به علت وجود خلط خشک و غلیظی است که طبیعت بدن تمایل به دفع آن به کمک رطوبت آب دارد. تجمع خلط بلغم شور، بلغم جصی یا سودای احتراقی در معده سبب عطش کاذب میشود. این نوع عطش با آب سرد تشدید شده و با آب گرم تسکین می‌یابد، صبر کردن و ننوشیدن آب و خوابیدن نیز عطش کاذب را کاهش می‌دهد [25-23]. عطش صادق ناشی از نیاز واقعی بدن و اعضا به رطوبت است [25 ،23].
واژه‌های مرتبط با عطش
1. معطش: یعنی عطش‌آورنده و دارویی است که طبیعت بدن را مشتاق ترویح کند. ترویح گاهی با آب ایجاد میشود مانند معده و کبد و یا با هوای سرد مثل قلب و ریه و منظور از عطش، عطشصادق است نه کاذب [26].
2. رَی: مخالف عطش و به معنی سیراب شدن است [27].
3. بیماری عطش: چون عطش مفرط در این بیماری دیده میشود، بدین نام خوانده میشود و از آنکه فرق سر و روی فرو می‌رود نزول الیافوخ نیز نامیده میشود و در فارسی به تشنگی مشهور است. علامت این بیماری آن است که فرق سر که در کودکان نرم است فرو رفته میشود [28]. همچنین بیماری‌ای که هرچه فرد آب بنوشد سیراب نشود؛ نیز تعریف شده‌است [26].
لغات لهبه، ظماء، نوع [21]، بغر، جواز، غلیل و صدی نیز به عنوان معادل عطش در کتب فارسی و عربی ذکر شده‌اند [29 ،27].
علل عطش: علل متعددی برای تشنگی در کتب طب ایرانی ذکر شده‌است و در این خصوص زمان رفع تشنگی بعد از نوشیدن آب، دمای آب برطرف‌کننده تشنگی و مقدار آب لازم برای تسکین تشنگی جهت تشخیص علت تشنگی به کار رفته‌اند. عطش به طور کلی از علائم مزاج عرضی گرم و غلبه خلط صفراست و به کاهش آن نیز در مزاج عرضی سرد و غلبه خلط بلغم اشاره شده است. عطش گاه علامت مرحله بحران یک بیماری است و گاه عرض به سایر بیماری‌ها مانند تب به وجود می‌آید [30]. کاهش میزان تشنگی کمتر از حد معمول نیز از منظر منابع مورد‌مطالعه می‌تواند به عنوان یک علامت تشخیصی برخی بیماری‌های مدنظر طب ایرانی استفاده شود [31]. لیست کامل بیماری‌هایی که سبب افزایش یا کاهش عطش میشود در جدول‌های شماره 2 و 3 ارائه شده است.
مکانیسمهای ایجاد عطش در طب ایرانی
مکانیسمهای مختلفی برای به وجود آمدن عطش در کتب طب سنتی ایرانی ذکر شده است. عطش صادق به سه علت ایجاد میشود: نیاز اعضا و بدن به رطوبت که با تحلیل رطوبت بدن ایجاد میشود؛ از بین بردن خشکی و حرارت غیرطبیعی؛ رقیق کردن غذای خورده‌شده [28]. در عطش کاذب که ناشی از نیاز واقعی بدن نیست، تجمع خلط مالح غلیظ در معده و لذع ناشی از آن سبب اشتیاق طبیعت برای از بین بردن و شستن آن از معده و ایجاد تشنگی میشود. غلظت خلط، مانع شسته شدن و دفع خلط شده و وجود خلط در معده با گرم کردن آن تشنگی را تشدید می‌کند. هنگام خوردن غذای غلیظ و لزج مانند ماهی هم این مکانیسم وجود دارد. زمانی که خلطی مانند بلغم جصی یا سودای احتراقی در معده وجود دارد، طبیعت برای دفع این اخلاط آب طلب می‌کند، اما به علت عدم تأثیر آب، تشنگی تداوم می‌یابد و راهکار بهبود این شکایت درمان بیماری مسبب آن است [32].
از دیدگاه طب ایرانی غذا و آب از کبد به اعضا فرستاده میشود بنابراین، هر عاملی که مانع جذب آب به کبد شود، چون مانع رسیدن آب به اعضا میشود، سبب تشنگی میشود [30]. در ورم کبد به علت فشرده شدن مجاری کبد و در ضعف کبد ناشی از سوءمزاج و در سده کبد به علت نرسیدن آب به کبد و سپس اعضا، عطش به وجود می‌آید که با نوشیدن آب تسکین نمی‌یابد.
تحلیل رطوبات اصلی که بعد از مصرف مسهلات و سموم ایجاد میشود نیز از علل دیگر ایجاد عطش است. هر عاملی که سبب گرمی دهانه معده شود، مانند خوردن سیر، پیاز، غذا و داروی با طبیعت گرمی نیز سبب ایجاد تشنگی میشود. سوءمزاج گرم ریه به علت مجاورت با دهانه معده عطش ایجاد می‌کند [32].
ویژگی‌های عطش ناشی از بیماری هریک از اعضا
از دیدگاه طب ایرانی علاوه بر مزاج کل بدن یا مزاج عام، هریک از اعضا نیز دارای مزاج خاص خود بوده و امکان خروج از مزاج سالم و ایجاد بیماری سوءمزاج برای هریک از اعضا وجود دارد [33]. در عین حال عطش مربوط به هریک از اعضا دارای ویژگی‌های متفاوت است. ابن نفیس در شرح کتاب «القانون فی الطب» سوءمزاج گرم‌های کبد و معده، قلب و ریه را علت عطش می‌داند و در افتراق آن‌ها می‌گوید «تشنگی که به علت دستگاه تنفس و قلب ایجاد میشود با استنشاق هوای سرد بیشتر از خوردن آب کاهش می‌یابد و آنچه به علت بیماری‌های دستگاه گوارش ایجاد گردد بر عکس است و چه بسا استنشاق هوای سرد در عطش ناشی از گرمی کبد تأثیر مذکور را نداشته باشد. عطش در نوع معدی هم‌زمان با نوشیدن آب تسکین می‌یابد، ولی در نوع کبدی بعد از مدتی که سردی آب و مانند آن به کبد می‌رسد تسکین می‌یابد؛ یعنی قطع عطش و خوردن آب هم‌زمان نیستند چون باید سردی آب به کبد برسد تا سبب عطش را از بین برده و آن را تسکین دهد» [34].
در عطش ناشی از سوءمزاج گرم کلیه و بیماری ذیابیطس تشنگی با خوردن آب رفع نشده و بلافاصله آب از طریق ادرار دفع میشود [35 ،30]. در عطش ناشی از سوءمزاج خشک مری و حلق، میزان عطش کم است و با استراحت، سخن نگفتن و خواب بهتر میشود و اگر به علت سوءمزاج گرم مری و حلق عطش ایجاد شود با بیداری بهتر میشود [30].
یافته‌های مرحله کار در عرصه: در این مرحله با 16 نفر از متخصصین طب ایرانی مصاحبه نیمه‌ساختارمند به عمل آمد. میانگین سنی متخصصان 44 سال (کمترین سن 40 و بیشترین سن 54 سال و انحراف معیار 6/3) و میانگین سوابق کاری ایشان به عنوان پزشک عمومی و متخصص طب سنتی 14 سال بود. سؤالات مصاحبه بر اساس مطالب مرحله نظری طراحی و به طور مکرر بازنگری شد. نتایج حاصل از مصاحبه با استادان به گروه‌های کلی تعریف عطش، سایر علل نوشیدن یا کم نوشیدن آب بدون توجه به تشنگی و معیارهای تشخیصی عطش، تقسیم شد.
تعریف عطش: متخصصان طب سنتی ایرانی بیشتر عطش را در سوءمزاج گرم بدن و اعضا خصوصاً کبد به عنوان علامت تشخیصی در نظر می‌گیرد و به تمایل فرد به آب توجه دارند و وجود این علامت را با سؤال از بیمار مشخص می‌کنند.
برخی از نظرات متخصصین شامل این موارد است: عطش نوعی بی‌قراری ناشی از تشنگی است و یا عطش طلب آب و حرکت برای تهیه آن است (مرد، 41ساله، سابقه کار بالینی 15 سال)؛ کم یا زیاد شدن تشنگی به عنوان علامت سوءمزاج بدن و اعضا ذکر شده و در مزاج صحی به آن اشاره نشده است (مرد، 44ساله، سابقه کار بالینی 15 سال)؛ اگر فرد عطش نداشته باشد باید به وجود سوءمزاج گرم شک کرد (زن، 41ساله، سابقه کار بالینی 15 سال).
سایر علل نوشیدن یا کم نوشیدن آب بدون توجه به تشنگی: متخصصان معتقد بودند نوشیدن آب ناشی از خشکی دهان، عادت و توصیه و کاهش نوشیدن آب، ناشی از سرکوب حس تشنگی، باید با کاهش و افزایش عطش به علت بیماری افتراق داده شود. برخی نظرات متخصصین شامل این موارد است: در خشکی دهان آب در دهان بگرداند یا کمی آب بنوشد کافی است ولی در عطش باید آب زیادی بنوشد (زن، 42ساله، سابقه کار بالینی 13 سال)؛ گاهی تشنه نشدن به علت سرکوب طبیعت است. فرد عطش داشته ولی آب نخورده و به مرور میزان تمایلش به آب کمتر شده‌است (زن، 41ساله، سابقه کار بالینی 15 سال)؛ مقدار آبی که فرد می‌نوشد به‌تنهایی مهم نیست، گاهی بنا به توصیه یا از روی عادت است (مرد، 40ساله، سابقه کار بالینی 13 سال)؛ باید از فرد پرسید تشنه میشود و آب می‌خورد یا بنا به عادت آب می‌خورد (زن، 42ساله، سابقه کار بالینی 13 سال).
معیار تشخیصی عطش
برای تشخیص وجود عطش در بیمار، متخصصان از دو معیار استفاده می‌کنند: 1. تغییر تمایل به آب و میزان نوشیدن آب و مایعات 2. میزان نوشیدن آب به‌تنهایی. در عین حال معتقدند باید به سن، شغل و شرایط محیطی فرد توجه شود.
باید عطش بیمار نسبت به قبل سنجیده شود و اگر نسبت به قبل کمتر یا بیشتر آب می‌خورد علامت تشخیصی است و همچنین میزان مصرف آب نیز باید سنجیده شود (مرد، 44ساله، سابقه کار بالینی 18 سال)؛ مصرف سه تا چهار لیوان آب را در روز به عنوان تشنگی معمولی در نظر می‌گیرم (مرد، 40ساله، سابقه کار بالینی 10 سال)؛ مصرف بیشتر از 5 تا 6 لیوان آب در روز را عطش در نظر می‌گیرم (زن، 41ساله، سابقه کار بالینی 15 سال).
در یک جلسه گروهی با شرکت بیش از 10 نفر از متخصصان نتایج مرحله نظری و مصاحبه مطرح و معیارهای ذیل جهت تشخیص عطش تعیین شد: 1. عطش کم: کمتر از چهار لیوان آب و مایعات؛ 2. عطش معتدل: 4 تا 6 لیوان آب و مایعات؛ 3. عطش زیاد: بیشتر از شش لیوان آب و مایعات در شبانه‌روز. تغییر میزان عطش در مرحله دوم جهت تعیین تغییر مزاج کلیدی است. (افزایش نسبت به قبل در هر مقدار نشان ایجاد عطش است و کاهش نسبت به قبل در هر تعداد نشانه کمی عطش است).
یافته‌ها
از مقایسه دو مرحله نظری و کار در عرصه یک تعریف عملکردی به شرح ذیل از عطش به دست آمد.
عطش احساس نیاز به آب و مواد با کیفیت سرد و تر است که حد معتدل آن طبیعی و افزایش و کاهش آن نشانه بیماری یا ناشی از برخی عوامل محیطی است. برای تشخیص آن از دو معیار تغییر میزان عطش و میزان مصرف آب بر اثر تشنگی، می‌توان استفاده کرد؛ به طوری که: 1. عطش کم: کمتر از چهار لیوان آب و مایعات؛ 2. عطش معتدل: 4 تا 6 لیوان آب و مایعات؛ 3. عطش زیاد: بیشتر از شش لیوان آب و مایعات در شبانه‌روز در نظر گرفته میشود .
تغییر میزان عطش در مرحله دوم جهت تعیین تغییر مزاج کلیدی است. (افزایش نسبت به قبل در هر مقدار نشانه ایجاد عطش است و کاهش نسبت به قبل در هر تعداد نشانه کمی عطش است). عطش باید از مصرف آب بنا به عادت و توصیه، سرکوب حس تشنگی و نوشیدن مایعات برای رفع خشکی دهان افتراق داده شود.
بحث
در کتب طب سنتی در تعریف تشنگی، این مفهوم در رابطه با گرسنگی تعریف شده است؛ به طوری که تشنگی نیاز به جوهر سرد و تر و گرسنگی نیاز به جوهر گرم و خشک تعریف شده است [21]. در طب رایج نیز گرسنگی احساسی تعریف شده است که دست‌یابی به نیازهای مربوط به انرژی را در اولویت قرار می‌دهد، در حالی که تشنگی احساسی است که دریافت آب را در اولویت قرار می‌دهد؛ اما چون گاهی خوردن و آشامیدن بدون نیاز نیز صورت می‌گیرد، این دو به عنوان تمایل به خوردن و نوشیدن تعریف شده‌اند [37 ،36].
در طب ایرانی توجه به نیاز به کیفیت تر و سرد در تعریف تشنگی نشان می‌دهد تمایل شدید به مواد غذایی با این کیفیت نیز باید به عنوان تشنگی در نظر گرفته شود؛ به طوری که تمایل به خوردن هندوانه یا ماست هم عطش در نظر گرفته میشود [34].
میزان تشنگی و دریافت آب از دیدگاه دانشمندان طب ایرانی علاوه بر سایر عوامل فردی و محیطی به مزاج فرد نیز بستگی دارد و مصرف آب کمتر از نیاز بدن یا بیشتر از آن، موجب بیماری است [38]. اما از منظر منابع مذکور کاهش و افزایش تشنگی و عطش یک علامت بیماری است. توجه به این مطلب که عطش و کاهش آن در اکثر کتب طب ایرانی از جمله قانون در قسمت مربوط به بیماری‌ها ذکر شده و از علائم سوءمزاج بیان شده است و در قسمت علائم مزاج صحی اشاره‌ای به آن نشده است نشان می‌دهد عطش یک علامت بیماری است. در منابع مورد‌مطالعه گاه از افزایش و کاهش عطش برای تشخیص خلط غالب در یک بیماری استفاده شده است؛ چنان‌که در اورام بلغمی کاهش و در اورام صفراوی افزایش عطش بیان شده‌است [30].
در یک مطالعه مروری که به مقایسه سبب تشنگی در طب رایج و طب ایرانی پرداخته است، عطش به عنوان یک بیماری شناخته شده و به انواع تقسیم‌بندی علل عطش، اشاره شده است. بر اساس نظر حکیم جرجانی علل عطش به دو گروه بدنی و غیربدنی و علل بدنی به دو گروه سوءمزاج یا ورم و سده تقسیم میشود [40 ،39]. در تقسیم‌بندی عطش به عطش صادق و عطش کاذب عده‌ای از دانشمندان طب ایرانی عطش کاذب را تشنگی به علت وجود خلط غلیظ در معده می‌دانند که با آب سرد بدتر شده و با آب گرم بهبود می‌یابد و عطش ناشی از گرمی مزاج معده و جگر و عطش بعد از خوردن غدا برای رقیق و قابل نفوذ کردن غدا و کمک به هضم آن را عطش صادق دانسته‌اند [22]. بعضی عطش بعد از خوردن غذا با وجود نوشیدن آب کافی را نیز عطش کاذب دانسته‌اند [28].
در بخش کار در عرصه این مطالعه متخصصان طب ایرانی سه عامل مصرف آب بنا به توصیه، سرکوب حس تشنگی و خشکی دهان را در نوشیدن آب مؤثر دانسته‌اند که باید از عطش و کاهش آن افتراق داده شود.
با اینکه وجود تأثیر تفاوت‌های فردی مانند مشخصات فیزیکی، فیزیولوژیکال، فنوتیپ، ژنتیک، عادت‌های روزانه و عوامل فرهنگی و محیطی، چاقی، سایز بدن و متغیر بودن از دست دادن نامحسوس آب به‌خصوص با تعریق در فعالیت بدنی و محیط گرم بر مقدار خروج آب از بدن و مقدار آب مورد نیاز بدن ثابت شده است [41]، اما توجه به مقادیر پیشنهادی توسط انجمن ملی دانشگاه‌های پزشکی آمریکا و اداره سلامت غذایی اروپا سبب شده است مصرف هشت لیوان آب در شبانه‌روز بدون توجه به شرایط فردی و حس تشنگی اجرا شود و بنا به تجارب بالینی متخصصان این مورد باید با عطش و تمایل واقعی به مصرف آب افتراق داده شود و مقدار مصرف آب به‌تنهایی نمی‌تواند نشانه عطش باشد [42].
امکان پاسخ نامناسب و به‌موقع به حس تشنگی در انسان و سرکوب حس تشنگی و به دنبال آن کم‌آبی مزمن در مطالعات به اثبات رسیده‌است [43]. یک مورد مهم اختلال حس تشنگی و کاهش آن با وجود نیاز بدن به آب در افراد سالمند مشاهده میشود [44]، اما کاهش تشنگی در سایر موارد کمتر بررسی شده و کمتر به عنوان یک علامت در نظر گرفته میشود. طبق نظر متخصصان طب ایرانی عدم مصرف آب در زمان تشنگی و سرکوب حس تشنگی باید از کاهش عطش ناشی از بیماری تفکیک داده شود.
طبق نظر متخصصان، نوشیدن آب به علت خشکی دهان نیز از مواردی است که باید از عطش افتراق داده شود. مطالعات نشان می‌دهد احساس خشکی دهان منجر به احساس تشنگی و رفتارهای مربوط به تشنگی در انسان میشود و تحریک گیرنده‌های حلقی ـ دهانی خصوصاً با آب سرد، اثر مهاری بر حس تشنگی و نوشیدن آب دارد [45].
نتیجه‌گیری
تعریف کابردی عطش و علل آن از دیدگاه طب ایرانی و توجه به خصوصیات متفاوت عطش در سوءمزاج اعضای مختلف که در این مطالعه ارائه شد، می‌تواند در تشخیص بیماری‌ها کمک‌کننده باشد. تعداد محدود مطالعه در این زمینه، عدم دسترسی به عده‌ای از متخصصان طب ایرانی از محدودیت‌های این مطالعه است. بررسی میزان شیوع علامت افزایش و کاهش عطش در بیماران و ارتباط آن با غلبه اخلاط و سوءمزاج اعضا در مطالعات آتی پیشنهاد میشود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
تمامی اصول اخلاقی در این پژوهش رعایت شده است و این مطالعه با کد اخلاق IR.SBMU.RETECH.REC.1395.625 ثبت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند همچنین به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شده است که اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته میشود.
حامی مالی
این مطالعه بر گرفته از پایان‌نامه مقطع دکتری پریسا جعفری در دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی و روش‌شناسی: پریسا جعفری، مرتضی مجاهدی و روشنک مکبری‌نژاد؛ اعتبارسنجی و تحلیل: رسول چوپانی، مژگان تن‌ساز، مینا موحد، رضا ایلخانی و محمود خدادوست؛ منابع: پریسا جعفری؛ نگارش پیش‌نویس: پریسا جعفری و فاطمه حکیمی؛ تحقیق و بررسی: پریسا جعفری، فاطمه حکیمی و الهام پارسا؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: همه نویسندگان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
ضمن تشکر و قدردانی از دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی، از کلیه متخصصان طب ایرانی شرکت‌کننده در مصاحبه تشکر و قدردانی میشود.
مرحله تحلیل نهایی: در مرحله تحلیل نهایی، با مقایسه یافته‌های حاصل از مرحله نظری و کار در عرصه تفاوت‌ها و شباهت‌ها به دست آمد. از ترکیب یافته‌های دو مرحله یک تعریف کامل‌تر و کاربردی از عطش و تشنگی طبق مبانی طب ایرانی ارائه شد.
جهت رعایت اعتماد‌سازی و تأییدپذیری، نتایج حاصل از متون در جلسات تحقیق ارائه شد و بعد از تهیه سؤالات مصاحبه بر اساس متون، این سؤالات در گروه تحقیق بازنگری شد. مصاحبه‌های اولیه و کدگذاری‌های آن‌ها در گروه تحقیق بازنگری شد. در طی تحلیل مصاحبه‌ها، مراجعه مکرر به کدهای اولیه برای اطمینان از درستی کدگذاری صورت گرفت. جهت دسترسی به حداکثر اطلاعات و رسیدن به بیشترین قابلیت انتقال، نمونه‌گیری با حداکثر تنوع انجام شد.
یافته‌ها
یافته‌های نظری
تعریف عطش: از دیدگاه طب سنتی ایران گرسنگی نیاز به جوهر گرم و خشک و تشنگی نیاز به جوهر سرد و تر در بدن است و این نیاز از تحلیل ناشی میشود و تشنگی نیاز شدید به آب و هر چیز سرد و تر تعریف شده‌است [21 ،20] که اگر در حد اعتدال آن طبیعی است کاهش و افزایش آن نشانه بیماری و نیازمند درمان است [22].
انواع عطش: در یک نوع تقسیم بندی عطش به دو نوع کاذب و صادق تقسیم شده است. عطش کاذب ناشی از نیاز واقعی بدن نیست و به علت وجود خلط خشک و غلیظی است که طبیعت بدن تمایل به دفع آن به کمک رطوبت آب دارد. تجمع خلط بلغم شور، بلغم جصی یا سودای احتراقی در معده سبب عطش کاذب میشود. این نوع عطش با آب سرد تشدید شده و با آب گرم تسکین می‌یابد، صبر کردن و ننوشیدن آب و خوابیدن نیز عطش کاذب را کاهش می‌دهد [25-23]. عطش صادق ناشی از نیاز واقعی بدن و اعضا به رطوبت است [25 ،23].
واژه‌های مرتبط با عطش
1. معطش: یعنی عطش‌آورنده و دارویی است که طبیعت بدن را مشتاق ترویح کند. ترویح گاهی با آب ایجاد میشود مانند معده و کبد و یا با هوای سرد مثل قلب و ریه و منظور از عطش، عطشصادق است نه کاذب [26].
2. رَی: مخالف عطش و به معنی سیراب شدن است [27].
3. بیماری عطش: چون عطش مفرط در این بیماری دیده میشود، بدین نام خوانده میشود و از آنکه فرق سر و روی فرو می‌رود نزول الیافوخ نیز نامیده میشود و در فارسی به تشنگی مشهور است. علامت این بیماری آن است که فرق سر که در کودکان نرم است فرو رفته میشود [28]. همچنین بیماری‌ای که هرچه فرد آب بنوشد سیراب نشود؛ نیز تعریف شده‌است [26].
لغات لهبه، ظماء، نوع [21]، بغر، جواز، غلیل و صدی نیز به عنوان معادل عطش در کتب فارسی و عربی ذکر شده‌اند [29 ،27].
علل عطش: علل متعددی برای تشنگی در کتب طب ایرانی ذکر شده‌است و در این خصوص زمان رفع تشنگی بعد از نوشیدن آب، دمای آب برطرف‌کننده تشنگی و مقدار آب لازم برای تسکین تشنگی جهت تشخیص علت تشنگی به کار رفته‌اند. عطش به طور کلی از علائم مزاج عرضی گرم و غلبه خلط صفراست و به کاهش آن نیز در مزاج عرضی سرد و غلبه خلط بلغم اشاره شده است. عطش گاه علامت مرحله بحران یک بیماری است و گاه عرض به سایر بیماری‌ها مانند تب به وجود می‌آید [30]. کاهش میزان تشنگی کمتر از حد معمول نیز از منظر منابع مورد‌مطالعه می‌تواند به عنوان یک علامت تشخیصی برخی بیماری‌های مدنظر طب ایرانی استفاده شود [31]. لیست کامل بیماری‌هایی که سبب افزایش یا کاهش عطش میشود در جدول‌های شماره 2 و 3 ارائه شده است.
مکانیسمهای ایجاد عطش در طب ایرانی
مکانیسمهای مختلفی برای به وجود آمدن عطش در کتب طب سنتی ایرانی ذکر شده است. عطش صادق به سه علت ایجاد میشود: نیاز اعضا و بدن به رطوبت که با تحلیل رطوبت بدن ایجاد میشود؛ از بین بردن خشکی و حرارت غیرطبیعی؛ رقیق کردن غذای خورده‌شده [28]. در عطش کاذب که ناشی از نیاز واقعی بدن نیست، تجمع خلط مالح غلیظ در معده و لذع ناشی از آن سبب اشتیاق طبیعت برای از بین بردن و شستن آن از معده و ایجاد تشنگی میشود. غلظت خلط، مانع شسته شدن و دفع خلط شده و وجود خلط در معده با گرم کردن آن تشنگی را تشدید می‌کند. هنگام خوردن غذای غلیظ و لزج مانند ماهی هم این مکانیسم وجود دارد. زمانی که خلطی مانند بلغم جصی یا سودای احتراقی در معده وجود دارد، طبیعت برای دفع این اخلاط آب طلب می‌کند، اما به علت عدم تأثیر آب، تشنگی تداوم می‌یابد و راهکار بهبود این شکایت درمان بیماری مسبب آن است [32].
از دیدگاه طب ایرانی غذا و آب از کبد به اعضا فرستاده میشود بنابراین، هر عاملی که مانع جذب آب به کبد شود، چون مانع رسیدن آب به اعضا میشود، سبب تشنگی میشود [30]. در ورم کبد به علت فشرده شدن مجاری کبد و در ضعف کبد ناشی از سوءمزاج و در سده کبد به علت نرسیدن آب به کبد و سپس اعضا، عطش به وجود می‌آید که با نوشیدن آب تسکین نمی‌یابد.
تحلیل رطوبات اصلی که بعد از مصرف مسهلات و سموم ایجاد میشود نیز از علل دیگر ایجاد عطش است. هر عاملی که سبب گرمی دهانه معده شود، مانند خوردن سیر، پیاز، غذا و داروی با طبیعت گرمی نیز سبب ایجاد تشنگی میشود. سوءمزاج گرم ریه به علت مجاورت با دهانه معده عطش ایجاد می‌کند [32].
ویژگی‌های عطش ناشی از بیماری هریک از اعضا
از دیدگاه طب ایرانی علاوه بر مزاج کل بدن یا مزاج عام، هریک از اعضا نیز دارای مزاج خاص خود بوده و امکان خروج از مزاج سالم و ایجاد بیماری سوءمزاج برای هریک از اعضا وجود دارد [33]. در عین حال عطش مربوط به هریک از اعضا دارای ویژگی‌های متفاوت است. ابن نفیس در شرح کتاب «القانون فی الطب» سوءمزاج گرم‌های کبد و معده، قلب و ریه را علت عطش می‌داند و در افتراق آن‌ها می‌گوید «تشنگی که به علت دستگاه تنفس و قلب ایجاد میشود با استنشاق هوای سرد بیشتر از خوردن آب کاهش می‌یابد و آنچه به علت بیماری‌های دستگاه گوارش ایجاد گردد بر عکس است و چه بسا استنشاق هوای سرد در عطش ناشی از گرمی کبد تأثیر مذکور را نداشته باشد. عطش در نوع معدی هم‌زمان با نوشیدن آب تسکین می‌یابد، ولی در نوع کبدی بعد از مدتی که سردی آب و مانند آن به کبد می‌رسد تسکین می‌یابد؛ یعنی قطع عطش و خوردن آب هم‌زمان نیستند چون باید سردی آب به کبد برسد تا سبب عطش را از بین برده و آن را تسکین دهد» [34].
در عطش ناشی از سوءمزاج گرم کلیه و بیماری ذیابیطس تشنگی با خوردن آب رفع نشده و بلافاصله آب از طریق ادرار دفع میشود [35 ،30]. در عطش ناشی از سوءمزاج خشک مری و حلق، میزان عطش کم است و با استراحت، سخن نگفتن و خواب بهتر میشود و اگر به علت سوءمزاج گرم مری و حلق عطش ایجاد شود با بیداری بهتر میشود [30].
یافته‌های مرحله کار در عرصه: در این مرحله با 16 نفر از متخصصین طب ایرانی مصاحبه نیمه‌ساختارمند به عمل آمد. میانگین سنی متخصصان 44 سال (کمترین سن 40 و بیشترین سن 54 سال و انحراف معیار 6/3) و میانگین سوابق کاری ایشان به عنوان پزشک عمومی و متخصص طب سنتی 14 سال بود. سؤالات مصاحبه بر اساس مطالب مرحله نظری طراحی و به طور مکرر بازنگری شد. نتایج حاصل از مصاحبه با استادان به گروه‌های کلی تعریف عطش، سایر علل نوشیدن یا کم نوشیدن آب بدون توجه به تشنگی و معیارهای تشخیصی عطش، تقسیم شد.
تعریف عطش: متخصصان طب سنتی ایرانی بیشتر عطش را در سوءمزاج گرم بدن و اعضا خصوصاً کبد به عنوان علامت تشخیصی در نظر می‌گیرد و به تمایل فرد به آب توجه دارند و وجود این علامت را با سؤال از بیمار مشخص می‌کنند.
برخی از نظرات متخصصین شامل این موارد است: عطش نوعی بی‌قراری ناشی از تشنگی است و یا عطش طلب آب و حرکت برای تهیه آن است (مرد، 41ساله، سابقه کار بالینی 15 سال)؛ کم یا زیاد شدن تشنگی به عنوان علامت سوءمزاج بدن و اعضا ذکر شده و در مزاج صحی به آن اشاره نشده است (مرد، 44ساله، سابقه کار بالینی 15 سال)؛ اگر فرد عطش نداشته باشد باید به وجود سوءمزاج گرم شک کرد (زن، 41ساله، سابقه کار بالینی 15 سال).
سایر علل نوشیدن یا کم نوشیدن آب بدون توجه به تشنگی: متخصصان معتقد بودند نوشیدن آب ناشی از خشکی دهان، عادت و توصیه و کاهش نوشیدن آب، ناشی از سرکوب حس تشنگی، باید با کاهش و افزایش عطش به علت بیماری افتراق داده شود. برخی نظرات متخصصین شامل این موارد است: در خشکی دهان آب در دهان بگرداند یا کمی آب بنوشد کافی است ولی در عطش باید آب زیادی بنوشد (زن، 42ساله، سابقه کار بالینی 13 سال)؛ گاهی تشنه نشدن به علت سرکوب طبیعت است. فرد عطش داشته ولی آب نخورده و به مرور میزان تمایلش به آب کمتر شده‌است (زن، 41ساله، سابقه کار بالینی 15 سال)؛ مقدار آبی که فرد می‌نوشد به‌تنهایی مهم نیست، گاهی بنا به توصیه یا از روی عادت است (مرد، 40ساله، سابقه کار بالینی 13 سال)؛ باید از فرد پرسید تشنه میشود و آب می‌خورد یا بنا به عادت آب می‌خورد (زن، 42ساله، سابقه کار بالینی 13 سال).
معیار تشخیصی عطش
برای تشخیص وجود عطش در بیمار، متخصصان از دو معیار استفاده می‌کنند: 1. تغییر تمایل به آب و میزان نوشیدن آب و مایعات 2. میزان نوشیدن آب به‌تنهایی. در عین حال معتقدند باید به سن، شغل و شرایط محیطی فرد توجه شود.
باید عطش بیمار نسبت به قبل سنجیده شود و اگر نسبت به قبل کمتر یا بیشتر آب می‌خورد علامت تشخیصی است و همچنین میزان مصرف آب نیز باید سنجیده شود (مرد، 44ساله، سابقه کار بالینی 18 سال)؛ مصرف سه تا چهار لیوان آب را در روز به عنوان تشنگی معمولی در نظر می‌گیرم (مرد، 40ساله، سابقه کار بالینی 10 سال)؛ مصرف بیشتر از 5 تا 6 لیوان آب در روز را عطش در نظر می‌گیرم (زن، 41ساله، سابقه کار بالینی 15 سال).
در یک جلسه گروهی با شرکت بیش از 10 نفر از متخصصان نتایج مرحله نظری و مصاحبه مطرح و معیارهای ذیل جهت تشخیص عطش تعیین شد: 1. عطش کم: کمتر از چهار لیوان آب و مایعات؛ 2. عطش معتدل: 4 تا 6 لیوان آب و مایعات؛ 3. عطش زیاد: بیشتر از شش لیوان آب و مایعات در شبانه‌روز. تغییر میزان عطش در مرحله دوم جهت تعیین تغییر مزاج کلیدی است. (افزایش نسبت به قبل در هر مقدار نشان ایجاد عطش است و کاهش نسبت به قبل در هر تعداد نشانه کمی عطش است).
یافته‌ها
از مقایسه دو مرحله نظری و کار در عرصه یک تعریف عملکردی به شرح ذیل از عطش به دست آمد.
عطش احساس نیاز به آب و مواد با کیفیت سرد و تر است که حد معتدل آن طبیعی و افزایش و کاهش آن نشانه بیماری یا ناشی از برخی عوامل محیطی است. برای تشخیص آن از دو معیار تغییر میزان عطش و میزان مصرف آب بر اثر تشنگی، می‌توان استفاده کرد؛ به طوری که: 1. عطش کم: کمتر از چهار لیوان آب و مایعات؛ 2. عطش معتدل: 4 تا 6 لیوان آب و مایعات؛ 3. عطش زیاد: بیشتر از شش لیوان آب و مایعات در شبانه‌روز در نظر گرفته میشود .
تغییر میزان عطش در مرحله دوم جهت تعیین تغییر مزاج کلیدی است. (افزایش نسبت به قبل در هر مقدار نشانه ایجاد عطش است و کاهش نسبت به قبل در هر تعداد نشانه کمی عطش است). عطش باید از مصرف آب بنا به عادت و توصیه، سرکوب حس تشنگی و نوشیدن مایعات برای رفع خشکی دهان افتراق داده شود.
بحث
در کتب طب سنتی در تعریف تشنگی، این مفهوم در رابطه با گرسنگی تعریف شده است؛ به طوری که تشنگی نیاز به جوهر سرد و تر و گرسنگی نیاز به جوهر گرم و خشک تعریف شده است [21]. در طب رایج نیز گرسنگی احساسی تعریف شده است که دست‌یابی به نیازهای مربوط به انرژی را در اولویت قرار می‌دهد، در حالی که تشنگی احساسی است که دریافت آب را در اولویت قرار می‌دهد؛ اما چون گاهی خوردن و آشامیدن بدون نیاز نیز صورت می‌گیرد، این دو به عنوان تمایل به خوردن و نوشیدن تعریف شده‌اند [37 ،36].
در طب ایرانی توجه به نیاز به کیفیت تر و سرد در تعریف تشنگی نشان می‌دهد تمایل شدید به مواد غذایی با این کیفیت نیز باید به عنوان تشنگی در نظر گرفته شود؛ به طوری که تمایل به خوردن هندوانه یا ماست هم عطش در نظر گرفته میشود [34].
میزان تشنگی و دریافت آب از دیدگاه دانشمندان طب ایرانی علاوه بر سایر عوامل فردی و محیطی به مزاج فرد نیز بستگی دارد و مصرف آب کمتر از نیاز بدن یا بیشتر از آن، موجب بیماری است [38]. اما از منظر منابع مذکور کاهش و افزایش تشنگی و عطش یک علامت بیماری است. توجه به این مطلب که عطش و کاهش آن در اکثر کتب طب ایرانی از جمله قانون در قسمت مربوط به بیماری‌ها ذکر شده و از علائم سوءمزاج بیان شده است و در قسمت علائم مزاج صحی اشاره‌ای به آن نشده است نشان می‌دهد عطش یک علامت بیماری است. در منابع مورد‌مطالعه گاه از افزایش و کاهش عطش برای تشخیص خلط غالب در یک بیماری استفاده شده است؛ چنان‌که در اورام بلغمی کاهش و در اورام صفراوی افزایش عطش بیان شده‌است [30].
در یک مطالعه مروری که به مقایسه سبب تشنگی در طب رایج و طب ایرانی پرداخته است، عطش به عنوان یک بیماری شناخته شده و به انواع تقسیم‌بندی علل عطش، اشاره شده است. بر اساس نظر حکیم جرجانی علل عطش به دو گروه بدنی و غیربدنی و علل بدنی به دو گروه سوءمزاج یا ورم و سده تقسیم میشود [40 ،39]. در تقسیم‌بندی عطش به عطش صادق و عطش کاذب عده‌ای از دانشمندان طب ایرانی عطش کاذب را تشنگی به علت وجود خلط غلیظ در معده می‌دانند که با آب سرد بدتر شده و با آب گرم بهبود می‌یابد و عطش ناشی از گرمی مزاج معده و جگر و عطش بعد از خوردن غدا برای رقیق و قابل نفوذ کردن غدا و کمک به هضم آن را عطش صادق دانسته‌اند [22]. بعضی عطش بعد از خوردن غذا با وجود نوشیدن آب کافی را نیز عطش کاذب دانسته‌اند [28].
در بخش کار در عرصه این مطالعه متخصصان طب ایرانی سه عامل مصرف آب بنا به توصیه، سرکوب حس تشنگی و خشکی دهان را در نوشیدن آب مؤثر دانسته‌اند که باید از عطش و کاهش آن افتراق داده شود.
با اینکه وجود تأثیر تفاوت‌های فردی مانند مشخصات فیزیکی، فیزیولوژیکال، فنوتیپ، ژنتیک، عادت‌های روزانه و عوامل فرهنگی و محیطی، چاقی، سایز بدن و متغیر بودن از دست دادن نامحسوس آب به‌خصوص با تعریق در فعالیت بدنی و محیط گرم بر مقدار خروج آب از بدن و مقدار آب مورد نیاز بدن ثابت شده است [41]، اما توجه به مقادیر پیشنهادی توسط انجمن ملی دانشگاه‌های پزشکی آمریکا و اداره سلامت غذایی اروپا سبب شده است مصرف هشت لیوان آب در شبانه‌روز بدون توجه به شرایط فردی و حس تشنگی اجرا شود و بنا به تجارب بالینی متخصصان این مورد باید با عطش و تمایل واقعی به مصرف آب افتراق داده شود و مقدار مصرف آب به‌تنهایی نمی‌تواند نشانه عطش باشد [42].
امکان پاسخ نامناسب و به‌موقع به حس تشنگی در انسان و سرکوب حس تشنگی و به دنبال آن کم‌آبی مزمن در مطالعات به اثبات رسیده‌است [43]. یک مورد مهم اختلال حس تشنگی و کاهش آن با وجود نیاز بدن به آب در افراد سالمند مشاهده میشود [44]، اما کاهش تشنگی در سایر موارد کمتر بررسی شده و کمتر به عنوان یک علامت در نظر گرفته میشود. طبق نظر متخصصان طب ایرانی عدم مصرف آب در زمان تشنگی و سرکوب حس تشنگی باید از کاهش عطش ناشی از بیماری تفکیک داده شود.
طبق نظر متخصصان، نوشیدن آب به علت خشکی دهان نیز از مواردی است که باید از عطش افتراق داده شود. مطالعات نشان می‌دهد احساس خشکی دهان منجر به احساس تشنگی و رفتارهای مربوط به تشنگی در انسان میشود و تحریک گیرنده‌های حلقی ـ دهانی خصوصاً با آب سرد، اثر مهاری بر حس تشنگی و نوشیدن آب دارد [45].
نتیجه‌گیری
تعریف کابردی عطش و علل آن از دیدگاه طب ایرانی و توجه به خصوصیات متفاوت عطش در سوءمزاج اعضای مختلف که در این مطالعه ارائه شد، می‌تواند در تشخیص بیماری‌ها کمک‌کننده باشد. تعداد محدود مطالعه در این زمینه، عدم دسترسی به عده‌ای از متخصصان طب ایرانی از محدودیت‌های این مطالعه است. بررسی میزان شیوع علامت افزایش و کاهش عطش در بیماران و ارتباط آن با غلبه اخلاط و سوءمزاج اعضا در مطالعات آتی پیشنهاد میشود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
تمامی اصول اخلاقی در این پژوهش رعایت شده است و این مطالعه با کد اخلاق IR.SBMU.RETECH.REC.1395.625 ثبت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند همچنین به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شده است که اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته میشود.
حامی مالی
این مطالعه بر گرفته از پایان‌نامه مقطع دکتری پریسا جعفری در دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی و روش‌شناسی: پریسا جعفری، مرتضی مجاهدی و روشنک مکبری‌نژاد؛ اعتبارسنجی و تحلیل: رسول چوپانی، مژگان تن‌ساز، مینا موحد، رضا ایلخانی و محمود خدادوست؛ منابع: پریسا جعفری؛ نگارش پیش‌نویس: پریسا جعفری و فاطمه حکیمی؛ تحقیق و بررسی: پریسا جعفری، فاطمه حکیمی و الهام پارسا؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: همه نویسندگان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
ضمن تشکر و قدردانی از دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی، از کلیه متخصصان طب ایرانی شرکت‌کننده در مصاحبه تشکر و قدردانی میشود.
References
Allida SM, Hayward CS, Newton PJ. Thirst in heart failure: What do we know so far? Current Opinion in Supportive and Palliative Care. 2018; 12(1):4-9. [DOI:10.1097/SPC.0000000000000314] [PMID]
Arai Sh, Stotts N, Puntillo K. Thirst in critically Ill patients: From physiology to sensation. American Journal of Critical Care. 2013; 22(4):328-35. [DOI:10.4037/ajcc2013533] [PMID] [PMCID]
Lenz ER, Pugh LC, Milligan RA, Gift A, Suppe F. The middle-range theory of unpleasant symptoms: An update. Advances in Nursing Science. 1997; 19(3):14-27. [DOI:10.1097/00012272-199703000-00003] [PMID]
Waldréus N, van der Wal MHL, Hahn RG, van Veldhuisen DJ, Jaarsma T. Thirst trajectory and factors associated with persistent thirst in patients with heart failure. Journal of Cardiac Failure. 2014; 20(9):689-95. [DOI:10.1016/j.cardfail.2014.06.352]
Puntillo K, Arai SR, Cooper BA, Stotts NA, Nelson JE. A randomized clinical trial of an intervention to relieve thirst and dry mouth in intensive care unit patients. Intensive Care Medicine. 2014; 40(9):1295-302. [DOI:10.1007/s00134-014-3339-z] [PMID] [PMCID]
Gardiner C, Gott M, Payne Sh, Small N, Barnes S, Halpin D, et al. Exploring the care needs of patients with advanced COPD: An overview of the literature. Respiratory Medicine. 2010; 104(2):159-65. [DOI:10.1016/j.rmed.2009.09.007] [PMID]
Fan WF, Zhang Q, Luo LH, Niu JY, Gu Y. Study on the clinical significance and related factors of thirst and xerostomia in maintenance hemodialysis patients. Kidney and Blood Pressure Research. 2013; 37(4-5):464-74. [DOI:10.1159/000355717] [PMID]
Pendurthi AK, Karumanchi S. Clinical study of diabetic patients with special reference to their glycemic status. International Journal of Advances in Medicine. 2016; 3(2):166-70. [DOI:10.18203/2349-3933.ijam20160968]
Perestrelo J, Teixeira B. Psychogenic polydipsia and hyponatremia - a side effect of psychosis: A review with a case report. Jornal Brasileiro de Psiquiatria. 2016; 65(3):300-3. [DOI:10.1590/0047-2085000000135]
Farahi OR, Mozaffarpur SA, Saghebi R, Mojahedi M. The significance of tongue in traditional Persian medicine. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2016; 18(8):73-9. [DOI:10.22088/jbums.18.8.73]
Erolin C, Shoja MM, Loukas M, Shokouhi Gh, Rashidi MR, Khalili M, et al. What did Avicenna (Ibn Sina, 980-1037A.D.) look like? International Journal of Cardiology. 2013; 167(5):1660-3. [DOI:10.1016/j.ijcard.2012.09.178] [PMID]
Schmulson MJ, Drossman DA. What is new in Rome IV. Journal of Neurogastroenterology and Motility. 2017; 23(2):151-63. [DOI:10.5056/jnm16214] [PMID] [PMCID]
Mojahedi M, Naseri M, Majdzadeh R, Keshavarz M, Ebadini M, Nazem E, et al. Reliability and validity assessment of mizaj questionnaire: A novel self-report scale in Iranian traditional medicine. Iranian Red Crescent Medical Journal. 2014; 16(3):e15924. [DOI:10.5812/ircmj.15924] [PMID] [PMCID]
Baldwin MA. Concept analysis as a method of inquiry. Nurse Researcher. 2008; 15(2):49-58. [DOI:10.7748/nr2008.01.15.2.49.c6329] [PMID]
Erlingsson C, Brysiewicz P. A hands-on guide to doing content analysis. African Journal of Emergency Medicine. 2017; 7(3):93-9. [DOI:10.1016/j.afjem.2017.08.001] [PMID] [PMCID]
Schwartz-Barcott D, Patterson BJ, Lusardi P, Farmer BC. From practice to theory: Tightening the link via three fieldwork strategies. Journal of Advanced Nursing. 2002; 39(3):281-9. [DOI:10.1046/j.1365-2648.2000.02275.x] [PMID]
Palinkas LA, Horwitz SM, Green CA, Wisdom JP, Duan N, Hoagwood K. Purposeful sampling for qualitative data collection and analysis in mixed method implementation research. Administration and Policy in Mental Health and Mental Health Services Research. 2015; 42(5):533-44. [DOI:10.1007/s10488-013-0528-y] [PMID] [PMCID]
Fusch PI, Ness LR. Are we there yet? Data saturation in qualitative research. The Qualitative Report. 2015; 20(9):1408-16. https://www.researchgate.net/publication/282955844
Bengtsson M. How to plan and perform a qualitative study using content analysis. NursingPlus Open. 2016; 2:8-14. [DOI:10.1016/j.npls.2016.01.001]
Ibn Sina HIA. [Al-Shifa (the book of healing) (Arabic)]. Zayed S, editor. Qom: Libraries of Mar’ashi-e-Najafi; 1984. http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource/87366/
Al-Harwi MIY. [Sea of jewels (Bahr al-Jawahir) (Persian-Arabic)]. Qom: Jalal al-Ddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2042899
Nazem Jahan MA. [Exir-e azam (great elixir) (Persian)]. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine; 2004. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2346832
Al-Akhawyni Bokhari ABRIA. [Hidayat al-Muta`allemin fi al-Tibb (An educational guide for medical students) (Persian)]. Matini J, editor. Mashhad: Ferdowsi University of Mashhad; 1992. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/530527
Hakim Kermani NIA. Teb-e-Akbari (Akbari’s medicine) [MA. Arzani, Persian trans]. Ehya-e Teb-e Tabiee, editor. Qom: Jalal al-Ddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2042852
Aghili Khorasani Shirazi MH. [Kholassat Al-Hekmah (the principal’s of traditional Iranian medicine) (Persian)]. Nazem E, editor. Qom: Esmaeilian; 2006. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1080323
Aghili Khorasani Shirazi MH. [Makhzan al-advieh (the storehouse of medicaments) (Persian)]. Tehran: Tehran University of Medical Sciences; 2009. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1794655
Dehkhoda AA. [Dehkhoda dictionary (Persian)]. Tehran: University of Tehran Press; 2010. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2398662
Shah Arzani MAIM. [Mofarah al-Gholoob (fun of hearts) (Persian)]. Lahore: Eslamieh; 1915. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/777841
Arzani MA. [Mizan al-tib (a medical handbook) (Persian)]. Qom: Sama; 2001. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1133121
Ibn Sina. [Al-Qānūn fī al-Ṭibb (the canon of medicine) (Arabic)]. Beirut: Dar al-Ahya Al-Toras al-Arabi; 2005. http://lib.eshia.ir/73052/1/17
Parsa E, Mojahedi M, Chaichi Raghimi M, Ilkhani R, Zareiyan A, Mokaberinejad R, et al. A review of the indices of mizaj-e-meda (temperament of stomach) identification in Persian medicine. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2018; 20(7):63-70. http://jbums.org/article-1-7489-en.html
Kermani NIA. [Sharh al-Asbab va al-Alamat (explaining the causes and signs) (Arabic)]. Ehya-e Teb-e Tabiee, editor. Tehran: Jalal al-Ddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2042845
Salmannegad H, Mojahedi M, Mozaffarpur SA, Saghebi R. The review of indices of mizaj-e-damagh (temperament of brain) identification in Persian medicine. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2016; 18(11):71-9. http://jbums.org/article-1-6157-en.html
Ibn al-Nafis. [Sharh Qanon-e Ibn Sina (a commentary on Avicenna’s canon) (Arabic)]. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine; 2011. http://centlib.iums.ac.ir:8800/site/catalogue/128932
Al-Zahrawi A. [Al-Tasrif le Man Ajiza an al-Ta’lif (the Kitab al-Tasrif) (Arabic)]. Tehran: Iran University of Medical Sciences; 2009. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2498430
Mattes RD. Hunger and thirst: Issues in measurement and prediction of eating and drinking. Physiology & Behavior. 2010; 100(1):22-32. [DOI:10.1016/j.physbeh.2009.12.026] [PMID] [PMCID]
McKiernan F, Hollis JH, McCabe GP, Mattes RD. Thirst-drinking, hunger-eating; tight coupling? Journal of the American Dietetic Association. 2009; 109(3):486-90. [DOI:10.1016/j.jada.2008.11.027] [PMID] [PMCID]
Jafari P, Mojahedi M, Zareiyan A, Mokaberinejad R, Chaichi Raghimi M, Hakimi F, et al. Water intake from the points of view of Rhazes and Avicenna. Complementary Medicine Research. 2019; 26(2):126-32. [DOI:10.1159/000491706] [PMID]
Gorgani I. [Zakhireye Khwarazmshahi (treasure of Khwarazmshahi) (Persian)]. Tehran: Iranian Academy of Medical Sciences; 2001. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/704603
Amirian T, Maddahi SZ, Azadbakht M, Yousofpour M. [A comparative study on the views of Persian medicine and conventional medicine about thirst and its etiology (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2016; 26(139):246-57. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-8167-en.html
Stanhewicz AE, Larry Kenney W. Determinants of water and sodium intake and output. Nutrition Reviews. 2015; 73(Suppl 2):73-82. [DOI:10.1093/nutrit/nuv033] [PMID]
Gandy J. Water intake: Validity of population assessment and recommendations. European Journal of Nutrition. 2015; 54(Suppl. 2):11-6. [DOI:10.1007/s00394-015-0944-8] [PMID] [PMCID]
Thornton SN. Thirst and hydration: Physiology and consequences of dysfunction. Physiology & Behavior. 2010; 100(1):15-21. [DOI:10.1016/j.physbeh.2010.02.026] [PMID]
Begg DP. Disturbances of thirst and fluid balance associated with aging. Physiology & Behavior. 2017; 178:28-34. [DOI:10.1016/j.physbeh.2017.03.003] [PMID]
Brunstrom JM. Effects of mouth dryness on drinking behavior and beverage acceptability. Physiology & Behavior. 2002; 76(3):423-9. [DOI:10.1016/S0031-9384(02)00762-X]
Al-Majusi AIA. [Kamel al-Sanaat al-Tibbiah (the perfect art of medicine) (Arabic)]. Ehya-e Teb-e Tabiee, editor. Tehran: Jalal al-Ddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2042862
Tabari AIS. [Firdous al-Hikmah (paradise of wisdom) (Arabic)]. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine; 2008.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله طب مکمل
اراک، سردشت، میدان بسیج، مجتمع دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی اراک، بال آبی، دفتر مجله طب مکمل
تلفن دفتر نشریه: 08634173524
ایمیل: journalcmjaarakmu.ac.ir
