مقدمه
درد یک پدیده مشترک بعد از تمام اعمال جراحی است و اعمال جراحی از جمله عوامل ایجادکننده درد حاد هستند [1]، به طوری که تقریباً 70 درصد بیماران در اولین روز بعد از جراحی از درد شدید شکایت دارند [2]. درد می‌تواند حال عمومی بیماران را به شدت تحت تأثیر قرار دهد [3]. میزان درد به وسعت عمل جراحی، آستانه تحمل درد بیماران و میزان پاسخ‌دهی بیماران به درد بستگی دارد [4]. شواهد نشان می‌دهند در افرادی که درد بعد از عمل آن‌ها به خوبی کنترل نشده است، میزان نارسایی قلبی سه برابر و میزان بروز عفونت بعد از جراحی پنج برابر افزایش می‌یابد [5]. درد باعث تأخیر در بهبود زخم می‌شود و شانس بروز اختلالات ترومبوآمبولیک را افزایش می‌دهد [6]. نوع و طول مدت عمل، نوع بیهوشی و بی‌حسی مورد استفاده و نیز وضعیت روانی و احساسی فرد، همگی بر شدت درد بعد از عمل تأثیرگذار هستند [7]. سطح بالای درد پس از عمل جراحی باعث افزایش مصرف مخدر‌ها، کاهش ظرفیت حیاتی ریه‌ها، پنومونی، تاکی‌کاردی، افزایش فشار خون و تأخیر در بهبودی می‌شود [8]. گرچه دارودرمانی رایج‌ترین مداخله جهت کنترل درد است [9]، شیوع درد بعد از جراحی هنوز هم بالا (80 درصد) است [10]. در واقع عوارض دارویی و سایر مشکلات موجود نظیر عدم دسترسی یا مناسب نبودن مسکن‌ها در رهایی از درد باعث شده است تا توجه سیستم‌های پرستاری به تکنیک‌های غیردارویی تسکین درد جلب شود [11]. 
در سال‌های اخیر پژوهش‌های متعددی درباره شیوه‌های کنترل درد به روش غیردارویی و جایگزین (مکمل) صورت گرفته است [12]. ماساژ بازتابی پا یکی از شایع‌ترین روش‌های درمان‌های مکمل است [13]. این روش به صورت فشار انگشتان دست به‌ویژه شست روی کف پا برای ایجاد تغییراتی در جریان انرژی بدن انجام می‌شود [14]. از جمله مزایای این روش می‌توان به ارزان و به‌صرفه بودن، رضایت بیماران [13]، کاربرد آسان و عدم وابستگی به تکنولوژی اشاره کرد [15]. در مطالعه‌ای مروری از بیست مقاله بررسی‌شده در ارتباط با تأثیر رفلکسولوژی بر درد، هیجده مقاله اثر مثبت رفلکسولوژی بر کاهش درد را تأیید کرده‌اند [16]. در مقابل، ارنست در مطالعه مروری خود به عدم وجود شواهد متقاعدکننده در زمینه اثربخشی رفلکسولوژی برای درمان هر نوع شرایط طبی (اعم از درد) اشاره کرده است [17]. بنابراین با توجه به خلأ مطالعاتی در زمینه انواع جراحی‌های ارتوپدی و عنایت به دردهای شدیدی که این بیماران دارند و همچنین فراوانی شکستگی‌های تیبیا و وجود تناقض در مورد اثرات مثبت ماساژ بازتابی، این روش مراقبتی در اعمال ارتوپدی به ندرت استفاده می‌شود. وجود چنین تردید‌هایی در جامعه پزشکی در مورد اثربخش بودن طب مکمل، لزوم وجود یک پشتوانه قوی تحقیقاتی برای طب مکمل را ضروری می‌سازد [18]. بنابراین پژوهش حاضر با هدف تعیین تأثیر ماساژ بازتابی کف پا بر درد بیماران کاندید جراحی پلاک‌گذاری تیبیای مراجعه‌کننده به بیمارستان آموزشی امام علی(ع) شهر بجنورد انجام شد.
مواد و روش‌ها
این مطالعه از نوع کارآزمایی بالینی تصادفی دوگروهی (آزمایش و کنترل) موازی است که روی بیماران کاندید جراحی پلاک‌گذاری شکستگی استخوان تیبیا که از اردیبهشت تا مرداد سال 1399 به اتاق عمل بیمارستان آموزشی امام علی(ع) شهر بجنورد مراجعه کرده بودند، انجام شد. معیار‌های ورود به مطالعه شامل سن بالای 18و کمتر از 75 سال، وجود هرگونه شکستگی استخوان تیبیا که طبق نظر جراح نیازمند جراحی پلاک‌گذاری باشد، برخورداری از سلامت عضوی در ناحیه کف پای سالم و انگشتان و عدم وجود شکستگی در سایر نواحی بدن بیمار، عدم ابتلا به بیماری‌های عروقی، التهابی، دیابت و سابقه دریافت ماساژ، عدم ابتلا به اختلالات حسی حرکتی، اعتیاد به مواد مخدر و الکل و درد‌های مزمن نظیر میگرن بود. معیار‌های خروج از مطالعه نیز شامل تغییرات نامطلوب سیستمیک و عدم دست‌یابی به شرایط محیطی مناسب جهت انجام مداخله بود. حجم نمونه مورد نیاز مطالعه با استفاده از مطالعات مشابه [19, 20] و با در نظر گرفتن سطح اطمینان 95درصد، توان آزمون 80 درصد، اندازه اثر 50 درصد، اختلاف میانگین‌های درد بین دو گروه برابر 0/7 و با توجه به فرمول حجم نمونه و در نظر گرفتن 20 درصد ریزش در هر گروه، 48 نفر در هر گروه برآورد شد.
مطالعه به این صورت بود که 96 نفر از بیماران مراجعه‌کننده به بیمارستان امام علی(ع) که کاندید جراحی پلاک‌گذاری تیبیا بودند و معیار‌های ورود به مطالعه را داشتند، به صورت نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند، سپس به روش تصادفی در دو گروه 48‌ نفره آزمایش و کنترل قرار گرفتند. تخصیص بیماران در دو گروه آزمایش و کنترل با استفاده از روش تصادفی بلوک‌بندی‌شده چهارتایی AACC انجام شد. به این صورت که شش بلوک ایجاد شد تا تخصیص حجم نمونه در گروه‌ها به طور تصادفی انجام شود و شماره ورود بیماران به صورت متوالی مشخص و روی پاکت قرار داده شد و نوع مداخله داخل پاکت نوشته شد. 
ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامه مشخصات جمعیت‌شناختی (شامل سن، جنس، قد، وزن، وضعیت تاهل، میزان تحصیلات، سابقه جراحی، سابقه بیماری زمینه‌ای و علت آسیب) و مقیاس سنجش میزان درد بود. این مقیاس یک خط‌کش افقی است که از صفر تا 10 تقسیم‌بندی شده است و شدت درد را می‌سنجد. عدد صفر به معنی بی‌دردی و عدد 10 به معنی درد بسیار شدید است که با ضریب آلفای کرونباخ 0/89-0/91 دارای روایی و پایایی است [21]. همچنین یک چک‌لیست محقق‌ساخته برای ثبت نمره درد در زمان‌های قبل و بعد از مداخله در ساعت‌های 2، 4، 6، 12 و 24 ساعت بعد از جراحی، ثبت میزان رضایت بیماران از پروسه درمان در پایان 24 ساعت بعد از جراحی و عوارض احتمالی ناشی از مداخله به صورت «دارد - ندارد» طراحی شد. 
در گروه آزمایش یک ساعت قبل از جراحی و در بخش بستری، پژوهشگر آموزش‌دیده (کارشناس اتاق عمل و پرستاری) بر بالین بیمار حاضر شد و پس از معرفی خود رضایت آگاهانه از بیمار اخذ کرد. پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی توسط بیمار یا به روش پرسش از بیمار تکمیل شد. از بیمار خواسته شد تا با استفاده از ماژیک روی خط‌کش VAS به درد خود از صفر تا 10 نمره بدهد. در ادامه پژوهشگر بیمار را در پوزیشن راحت خوابیده به پشت قرار داد. سپس به مدت 10 دقیقه پای سالم را با استفاده از روغن بچه که ارزش درمانی ندارد، تحت تکنیک ماساژ بازتابی قرار داد. در این تکنیک ابتدا در پای سالم، سه نقطه حساس که عبارتند از شبکه خورشیدی، هیپوفیز و قلب به مدت 2 دقیقه (در هر نقطه) با انگشت شست تحت فشار ثابت قرار می‌گیرند. این فشار در حدی است که یک‌سوم فوقانی انگشت شست پژوهشگر سفید شود و بیمار نیز این فشار را احساس کند، اما احساس درد نکند. این نقاط ابتدا به صورت ثابت به مدت 2 دقیقه فشار داده شده و سپس به صورت دورانی ماساژ داده می‌شوند. منظور از ماساژ حرکت انگشت شست یا سایر انگشتان به صورت دورانی در جهت عقربه‌های ساعت و به طور ممتد روی نقاط بازتابی بدون قطع شدن تماس با پوست است (تصویر شماره 1) [22]. 

بلافاصله بعد از مداخله مجدداً از بیمار خواسته شد تا طبق مقیاس VAS به درد خود نمره بدهد. اندازه‌گیری میزان درد بیمار در 2، 4، 6، 12 و 24 ساعت پس از جراحی تکرار شد. در گروه کنترل، محقق در ساعت مشابه گروه آزمایش (یک ساعت قبل از جراحی) بر بالین بیمار حاضر شده و پس از معرفی خود از بیمار رضایت آگاهانه کسب کرد. پرسش‌نامه جمعیت‌شناختی توسط بیمار یا به روش پرسش از بیمار تکمیل شد. از بیمار خواسته شد تا با استفاده از ماژیک روی خط‌کش VAS به درد خود از صفر تا 10 نمره بدهد. در ادامه پژوهشگر آموزش‌دیده بیمار را در پوزیشن راحت خوابیده به پشت قرار داد. سپس پژوهشگر بدون اینکه به بیمار بگوید جزو گروه کنترل است، به مدت یک دقیقه بدون هیچ فشاری پا را با استفاده از روغن بچه که ارزش درمانی ندارد، چرب کرد تا اثر لمس به‌تنهایی حذف شود. پژوهشگر در کل مدت 10 دقیقه در کنار بیمار باقی ماند تا اثر حضور ماساژدهنده برای هر دو گروه برابر باشد [20]. پس از 10 دقیقه مجدداً از بیمار خواسته شد تا طبق مقیاس VAS به درد خود نمره بدهد. اندازه‌گیری میزان درد بیمار در ساعت‌های مشابه گروه آزمایش، پس از جراحی انجام گرفت. علاوه بر این، میزان خواب بیماران در شب اول بعد از جراحی، میزان رضایت بیمار از پروسه درمان و عوارض احتمالی ناشی از مداخله (تهوع و استفراغ، درد و قلقلکی بودن بیمار) با پرسش از بیمار (به صورت دارد - ندارد) بررسی شد و در چک‌لیست ارزیابی بیماران ثبت شد. 
به منظور مقایسه و تحلیل یافته‌ها از آزمون کای‌دو برای متغیرهای کیفی و از آزمون‌های تی مستقل و  برای متغیرهای کمی یا معادل ناپارامتریک آن‌ها مثل من‌ویتنی و فریدمن استفاده شد. همچنین نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 25 برای تجزیه و تحلیل آماری مورد استفاده قرار گرفت. از تمام بیماران شرکت‌کننده رضایت کتبی آگاهانه دریافت شد. همچنین مداخله روی بیماران خانم توسط پژوهشگر آموزش‌دیده خانم و روی بیماران آقا توسط پژوهشگر آموزش‌دیده آقا که تحت نظر متخصص طب سنتی آموزش دیده بودند، به روش مشابه انجام گرفت. به بیماران اطمینان داده شد هرگونه اطلاعات داده‌شده به پژوهشگر محرمانه باقی می‌ماند و در صورت عدم رضایت بیماران در هریک از مراحل مطالعه فوراً بیمار از مداخله خارج شد.
یافته‌ها
از بین شرکت‌کنندگان در مطالعه، 34 نفر (35/4 درصد) زن و 62 نفر (64/6 درصد) مرد بودند. در هر گروه 48 نفر مورد مطالعه قرار گرفتند. در گروه آزمایش 18 بیمار زن و 30 بیمار مرد و در گروه کنترل نیز 16 بیمار زن و 32 بیمار مرد حضور داشتند. بیماران گروه آزمایش و کنترل از نظر جنسیت همگن بودند (0/273=P). در گروه آزمایش 10 نفر مجرد و 38 نفر متاهل و در گروه کنترل 13 نفر مجرد و 53 نفر متاهل بودند (0/473=P). همچنین از نظر میزان تحصیلات بیماران دو گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنی‌داری نداشتند (0/582=P). سایر مشخصات جمعیت‌شناختی بیماران در جدول‌های شماره 1 و شماره 2 ارائه شده است. 





80 نفر بیماران به علت وقوع تصادف و 16 درصد به علت سقوط از ارتفاع دچار عارضه شکستگی تیبیا شده بودند (جدول شماره 2). عوارض ناشی از مداخله (درد پای سالم، تهوع و استفراغ و قلقلک پای سالم) نیز به صورت پرسش از بیمار (دارد - ندارد) پس از انجام مداخله بررسی شد. هیچ‌یک از بیماران عارضه درد پای سالم و تهوع و استفراغ را گزارش نکردند. ولی 7 نفر (14/6 درصد) از بیماران گروه آزمایش عارضه قلقلک را گزارش نمودند اما این عارضه به صورت خفیف بوده و اختلالی در روند مداخله ایجاد نکرد.
در این مطالعه میزان رضایت بیماران از پروسه درمان به صورت پرسش از بیمار بررسی شد که میزان رضایت در گروه آزمایش 44 درصد و در گروه کنترل 41 درصد بود و از نظر آماری معنی‌دار نبود (P>0/05).
براساس نتایج، اختلاف میانگین نمره درد در دو گروه آزمایش و کنترل بعد از مداخله و 2، 4، 6، 12 و 24 ساعت بعد از عمل از نظر آماری در سطح اطمینان 95 درصد معنی‌دار بود؛ به این معنی که بیماران گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل به طور معنی‌داری دارای میانگین درد کمتر بودند. همچنین اختلاف میانگین نمره درد قبل از مداخله با میانگین نمره درد بعد از مداخله و زمان‌های بعد از عمل از نظر آماری در سطح اطمینان 95 درصد معنی‌دار بود (جدول شماره 3). 



میزان درد در گروه کنترل نیز به طور معنی‌داری کاهش پیدا کرد، اما این کاهش به نسبت گروه آزمایش کمتر بود. برای وضوح تفاوت در میزان کاهش درد، سیر کاهشی میزان درد به تفکیک دو گروه در تصویر شماره 2 نشان داده شده است. 
 

بحث

نتایج این مطالعه نشان داد اختلاف میانگین نمره درد در دو گروه آزمایش و کنترل بعد از مداخله و در ساعت‌های 2، 4، 6، 12و 24 بعد از عمل از نظر آماری معنی‌دار است؛ به این معنی که بیماران گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل به طور معنی‌داری دارای میانگین درد کمتری بودند که با نتایج مطالعه مریمی و همکاران همسو است [21]. در پژوهش لله‌گانی و همکاران نیز مشخص شد شدت درد بعد از مداخله ماساژ بازتابی کف پا در بیماران تحت جراحی دیسک کمر به طور معنی‌داری کاهش یافته است [24]. مطالعه دیگری روی 122 بیمار که از درد مداوم و 70 بیمار که از درد مزمن رنج می‌بردند، نشان داد در بیمارانی که از درد مداوم رنج می‌برند، رفلکسولوژی پا به طور معنی‌داری باعث کاهش میانگین نمره درد پس از هر جلسه مداخله شده است [25]. با این حال پژوهش آلبرت و همکاران که روی بیماران جراحی قلب انجام گرفت، نشان داد میانگین نمرات درد بیماران بعد از مداخله نسبت به قبل از مداخله تفاوت آماری معنی‌داری نداشته است که با نتایج مطالعه ما هم‌خوانی ندارد. علت تضاد پژوهش مذکور با مطالعه حاضر شاید این باشد که در مطالعه مذکور کل بیماران جراحی قلب اعم از ترمیم یا تعویض دریچه‌های قلبی و افرادی که در آن‌ها هر دو عمل به صورت هم‌زمان انجام شده بود را وارد مطالعه کرده بودند، در حالی که به دلیل متفاوت بودن طول مدت عمل، محل و میزان درد این بیماران با یکدیگر متفاوت خواهد بود [26]. 
ارنست نیز در مطالعه‌ای مروری بیان کردند که تأثیر رفلکسولوژی بر شرایط مختلف بیماران از جمله درد به طور واضح مشخص نیست؛ به نظر می‌رسد چون مطالعه ایشان یک مطالعه متا آنالیز بوده است و مطالعات مختلف در شرایط متفاوت انجام شده است، در‌نتیجه یک برایند کلی از مطالعات فوق بوده و نمی‌توان به عنوان دلیلی متناقض با مطالعات دیگر به آن نگاه کرد [17]. مطالعه شهریاری و همکاران نشان داد ماساژ بازتابی پا باعث کاهش معنی‌دار درد بیماران پس از آمپوتاسیون اندام تحتانی شده است [22] که با نتایج حاصل از مطالعه ما هم‌خوانی دارد. مطالعه صادقی و همکاران نیز نشان داد ماساژ بازتابی کف پا باعث کاهش معنی‌دار نمره درد از 4/6±1/2 به 3/34±1/5 در بیماران تحت استرنوتومی شده است [27]. با این وجود در مطالعه هاتان و همکاران ماساژ پا باعث کاهش معنی‌دار درد بیماران تحت جراحی بای‌پس عروق کرونر نشد که با نتایج مطالعه ما همسو نیست؛ شاید کم بودن حجم نمونه در این مطالعه (7 نفر در گروه آزمایش و 9 نفر در گروه کنترل) یکی از علل تأثیرگذار بر نتیجه این مطالعه بوده است [28]. مطالعه استفنسون و همکاران نشان داد ماساژ بازتابی کف پا می‌تواند باعث کاهش معنی‌دار درد ناشی از سرطان متاستاتیک شود [29]. در مطالعه کِلر نیز ماساژ بازتابی کف پا باعث کاهش شدت درد بیماران پس از جراحی ستون فقرات در کوتاه‌مدت شد [30]. 
نتیجه‌گیری
به نظر می‌رسد ماساژ بازتابی کف پا می‌تواند باعث کاهش درد بیماران پس از جراحی پلاک‌گذاری تیبیا شود. بنابراین توصیه می‌شود پرستاران و کارکنان اتاق عمل مراکز جراحی ارتوپدی از ماساژ بازتابی کف پا جهت کاهش درد بیماران جراحی‌های ارتوپدی استفاده نمایند. 
از محدودیت‌های این مطالعه، عدم اندازه‌گیری میزان دریافت داروی ضددرد در بیماران به علت شرایط خاص ناشی از عدم دسترسی به پرونده بیماران به منظور جلوگیری از انتشار ویروس کرونا توسط پرونده‌هاست. از نقاط قوت این مطالعه، همگن بودن گروه‌های مطالعه از نظر جنسیت، نوع جراحی، نوع بیهوشی، میزان تحصیلات و همچنین تخصیص تصادفی گروه‌های آزمایش و کنترل بود. همچنین در این مطالعه حضور فرد ماساژدهنده در کنار بیماران گروه کنترل و نیز چرب کردن پای آن‌ها بدون هیچ فشاری باعث حذف تأثیر حضور فرد ماساژدهنده و اثر لمس شد که تا حدودی توانستیم تأثیر خالص ماساژ پا را به دست آوریم. از آنجا که در این مطالعه فقط یک مرحله ماساژ انجام شد، پیشنهاد می‌شود در مطالعات بعدی تعداد دفعات ماساژ را افزایش داده و بررسی‌ها درباره سایر بیماران جراحی‌های ارتوپدی نظیر بیماران کاندید جراحی تعویض مفصل تکرار شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله بخشی از پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده اول، درگروه اتاق عمل و هوشبری، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی مازندران کد IR.MAZUMS.REC.1399.110 در سال 99 و کد ثبت IRCT20200502047265N1 در مرکز مطالعات بالینی ایران است.
حامی مالی
این مقاله بخشی از پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده اول، درگروه اتاق عمل و هوشبری، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی مازندران است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: ابراهیم نصیری، محمدرضا صفدری؛ روش پژوهش و نمونه‌گیری: فاطمه ایمانی، محمدرضا صفدری؛ تحلیل داده‌ها: ابراهیم نصیری، فاطمه ایمانی؛ نگارش متن و بازبینی: تمام نویسندگان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.تشکر و قدردانی
 از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی مازندران و خراسان شمالی، بیماران، پرسنل اتاق عمل و بخش ارتوپدی بیمارستان آموزشی امام علی(ع) که ما را در انجام این مطالعه یاری نمودند، تشکر می‌کنیم.
 

References
1.Khoshtarash M, Ghanbari A, Yegane MR, Kazemnejhad E, Rezasoltani P. [Effects of foot reflexology on pain and physiological parameters after cesarean section (Persian)]. Koomesh. 2012; 14(1):109-16. http://koomeshjournal.semums.ac.ir/article-1-1299-en.html
2.Eghbali M, Safari R, Nazari F, Abdoli S. The effects of reflexology on chronic low back pain intensity in nurses employed in hospitals affiliated with Isfahan University of Medical Sciences. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research. 2012; 17(3):239-43. http://ijnmr.mui.ac.ir/index.php/ijnmr/article/view/485
3.Mansour Ghanaee M, Mirblook F, Boini S, Erfani Shayyar R, Shakiba M, Naghdi Pour M, et al. [The analgesic effects of gabapentin after total abdominal hysterectomy (Persian)]. Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2012; 15(1):17-25. [DOI: 10.22038/IJOGI.2012.5747]
4.Mohammad Hosseini S, Elahi N, Meshksaran S, Raskh A, Mohebi Nobandeghani Z. [Effect of electrical nerve stimulation Percutaneously in pain control after femour fracture surgery (Persian)]. Armaghan Danesh. 2002; 7(27):9-16. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=16610
5.Fayazi S, Shahriati A, Momeni M. [The efficacy of Benson’s relaxation technique on postoperative pain in coronary artery bypass graft (Persian)]. journal of JundiShapur Educational Development. 2010; 8(4):479-89. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=100825
6.Sammour RN, Ohel G, Cohen M, Conen R. Oral naproxen versus oral tramadol for analgesia after cesarian delaivery. International Journal of Gynecology & Obstetrics. 2011; 113(2):144-7. [DOI:10.1016/j.ijgo.2010.11.024] [PMID]
7.Lowenstein L, Zimer EZ, Deutsch M, Paz Y, Yaniv D, Jakobi P. Preoperative analgesia with local lidocaine infiltration for abdominal hysterectomy pain management. European Journal of Obstetrics, Gynecology and Reproductive Biology. 2008; 136(2):239-42. [DOI:10.1016/j.ejogrb.2006.11.008] [PMID]
8.Vadivelu N, Mitra S, Narayan D. Recent advances in postoperative pain management. The Yale Journal of Biology and Medicine. 2010; 83(1):11-25. [PMCID] [PMID]
9.Dekeyser FG, Cohen BB, Wagner N. Knowledge levels and attitudes of staff nurses in Israel towards complementary and alternative medicine. Journal of Advanced Nursing. 2001; 36(1):41-8. [DOI:10.1046/j.1365-2648.2001.01941.x] [PMID]
10.Khaledifar A, Nasiri M, Khaledifar B, Khaledifar A, Mokhtari A. The effect of reflexotherapy and massage therapy on vital signs and stress before coronary angiography: An open-label clinical trial. ARYA Atherosclerosis. 2017; 13(2):50-5. http://arya.mui.ac.ir/index.php/arya/article/view/1232/1506
11.Rezaei R, Saatsaz S, Alipour A, Beheshti Z. [Massage-therapy and post cesarean pain control (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2017; 20(4):34-43. [DOI: 10.22038/IJOGI.2017.8979]
12.Memarian R, Vanaki Z, Kelateh Jari M. [The effect of Bensons relaxation methods on anxiety of patients before abdominal surgery in men ward (Persian)]. Daneshvar Medicine. 2000; 8(30):65-70. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?ID=32971
13.Kaur J, Kaur S, Bhardwaj N. Effect of ‘foot massage and reflexology’ on physiological parameters of critically ill patients. Nursing and Midwifery Research Journal. 2012; 8(3):223-33. [DOI:10.33698/NRF0140]
14.Blunt B. Foot reflexology. Holistic Nursing Practice. 2006; 20(5):257-9. [DOI:10.1097/00004650-200609000-00009] [PMID]
15.Silva NCM, Chaves ÉCL, Carvalho EC, Carvalho LC, Iunes DH. Effect of foot reflexology on capillary blood glucose, tissue temperature, and plantar pressure of individuals with diabetes mellitus (type 2): A pilot study. Journal of Chiropractic Medicine. 2018; 17(3):182-9. [DOI:10.1016/j.jcm.2018.03.003] [PMID] [PMCID]
16.Nasiri K, Eyvanbagha R, Nazari N, Savadpoor M-T, Soleymanifard P, Khalili Z. [Physiological and therapeutic effects of reflexology in Iran: a systematic review (Persian)]. Depiction of Health. 2016; 7(1):49-61. https://doh.tbzmed.ac.ir/Article/doh-148
17.Ernest E. Is reflexology an effective intervention? A systematic review of randomised controlled trials. Medical Journal of Australia. 2009; 191(5):263-6. [DOI:10.5694/j.1326-5377.2009.tb02780.x] [PMID]
18.Mathúna DPO. Evidence-based practice and reviews of therapeutic touch. Journal of Nursing Scholarship. 2000; 32(3):279-85. [DOI:10.1111/j.1547-5069.2000.00279.x] [PMID]
19.Kavei P, Ebadi A, Saeed Y, Moradian ST, Sedigh -Rahimabadi M. [Effect of foo reflexology on anxiety and agitation in patients under mechanical ventilation after open heart surgery: A randomized clinical trial study (Persian)]. Journal of Clinical Nursing and Midwifery. 2015; 4(1):16-26. http://jcnm.skums.ac.ir/article-1-212-en.html
20.Sahbaee F, Abedini SH, Ghandehari H, Zare M. [The effect of foot Reflexology Massage on pain of scoliosis patients undergoing spinal surgery (Persian)]. Journal of Anesthesiology and Pain. 2015; 5(4):63-71. http://jap.iums.ac.ir/article-1-5173-en.html
21.Maryami Z, Modarresi M, Taavoni S, Rahimiforoushani A. [The effect of foot massage on pain of patients after hysterectomy (Persian)]. Journal of Knowledge & Health. 2018; 12(4):61-8. [DOI:10.22100/jkh.v12i4.1698]
22.Shahriari M, Khalili A, Shamsizadeh M, Mardani D, Paymard A, Vardanjani MM.[Efects of foot reflexology on pain in patiants after lower limb amputation (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2016; 26(139):18-26. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-8151-en.html
23.Ramezanibadra F, Amini K, Hossaingholipora K, Faghihzadehc S. The impacts of foot reflexology on anxiety among male candidates for coronary angiography: A three-group single-blind randomized clinical trial. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2018; 32:200-4. [DOI:10.1016/j.ctcp.2018.07.005] [PMID]
24.Lalehgani H, Rafiei Z, Yarmohammadi P. [The effect of foot reflexology massage on pain of patients undergoing lumbar disc surgery in shahrekord hospitals (Persian)]. Journal of Clinical Nursing and Midwifery. 2018; 7(1):19-27. http://jcnm.skums.ac.ir/article-1-824-en.html
25.Bertrand A, Mauger-Vauglin  C-E, Martin S, Goy F, Delafosse C, Marec-Berard P. Evaluation of efficacy and feasibility of foot reflexology in children experiencing chronic or persistent pain. Bulletin du Cancer. 2019; 106(12):1073-9. [DOI:10.1016/j.bulcan.2019.05.008] [PMID]
26.Albert NM, Gillinov AM, Lytle BW, Feng J, Cwynar R, Blackstone EH. Randomized trial of massage therapy after heart surgery. Heart & Lung. 2009; 38(6):480-90. [DOI:10.1016/j.hrtlng.2009.03.001] [PMID]
27.Sadeghi Shermeh M, Bozorgzad P, Gafourian AR, Ebadi A, Razmjoei N, Afzali M, et al. [Effect of foot reflexology on sternotomy pain after coronary artery bypass graft surgery (Persian)]. Journal of Intensive Care Nursing. 2009; 2(2):51-4. http://jccnursing.com/article-1-117-en.html
28.Hattan J, King L, Griffiths P. The impact of foot massage and guided relaxation following cardiac surgery: A randomized controlled trial . Journal of Advanced Nursing. 2002; 37(2):199-207. [DOI:10.1046/j.1365-2648.2002.02083.x] [PMID]
29.Stephenson N, Dalton JA, Carlson J. The effect of foot reflexology on pain in patients with metastatic cancer. Applied Nursing Research. 2003; 16(4):284-6. [DOI:10.1016/j.apnr.2003.08.003] [PMID]
30.Keller G. The effects of massage therapy after decompression and fusion surgery of the lumbar spine: A case study. International Journal of Therapeutic Massage and Bodywork. 2012; 5(4):3-8. [DOI:10.3822/ijtmb.v5i4.189] [PMID] [PMCID]