مقدمه
از زمان‌های بسیار قدیم، به‌طور سنتی گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌ها به‌شکل گسترده استفاده می‌‌شدند. درحالحاضر، حدود 75 تا80 درصد مردم کشورهای در حال توسعه و حدود 25 درصد مردم کشورهای توسعه‌یافته به‌دلیل در دسترس بودن، مقبولیت، سازگاری و مقرون‌به‌صرفه بودن، برای اولین خط درمان خود به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند [1]. مقامات دولتی و بهداشتی، جمله سازمان جهانی بهداشت (World Health Organization)، یونسکو (The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)، مرکز ملی پزشکی مکمل و جایگزین (National Center for Complementary and Alternative Medicine) و سازمان غذا و دارو آمریکا (Food and Drug Administration) به‌دلیل قیمت ارزان و احتمالاً عوارض جانبی کمتر علاقه زیادی به استراتژی‌ها، دستورالعمل‌ها و استانداردسازی داروهای گیاهی دارند [2]. ترکیبات فعال زیستی عمدتاً متابولیت‌های ثانویه گیاهی هستند که دارای اثرات دارویی یا سمی بر روی انسان و حیوانات است. مواد مغذی (ویتامین‌ها و مواد معدنی) نقش مهمی در فعالیت‌های متابولیکی دارند، اما در گروه ترکیبات فعال زیستی قرار نمی‌گیرند [3]. طبقه‌بندی ترکیبات فعال زیستی به نوع ترکیب و نحوه سنتز و عملکرد آن‌ها در سیستم‌های زنده بستگی دارد. همچنین گونه‌های گیاهی مشابه، ترکیبات فعال زیستی مختلفی تولید می‌کنند که علت آن تغییرات ژنوتیپی در این گونه‌هاست. گلیکوزیدها، آلکالوئیدها، لیگنین‌ها، رزین‌ها، ترپنوئیدها، فلاونوئیدها و تاتن‌ها ازجمله مواد فعال طبیعی در گیاهان هستند [4].
کاربرد داروهای سنتی-گیاهی توسط انسان به 60000 سال قبل بر‌می‌گردد، هند (آیورودا)، چین و کشورهای عربی و ایران نمونه‌های از پیشگامان طب سنتی در جهان هستند که از گذشته‌های دور از گیاهان دارویی استفاده می‌کرده‌اند. برگ‌ها، ریشه‌ها و پوست، قسمت‎‌هایی از گیاهان هستند که به‌عنوان دارو استفاده می‌شوند. در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه از گیاهان مورد‌استفاده در طب سنتی به‌عنوان دارویی مکمل و جایگزین استفاده می‌شود. همچنین تقریباً چهار میلیارد نفر (تقریباً 80 درصد از جمعیت جهان) از کشورهای در حال توسعه از طب سنتی به‌عنوان یک روش اصلی جهت درمان بیماری‌های مزمن استفاده می‌کنند. در حالی‌که در کشورهایی مانند ایالات‌ متحده، کانادا و فرانسه به ترتیب 42، 70 و 75 درصد جمعیت آن‌ها حداقل یک ‌بار از گیاهان دارویی استفاده کرده‌اند [5]. هم‌چنین تخمین زده شده است که تا چهار میلیارد نفر (یعنی 80 درصد از جمعیت جهان) که در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند به محصولات دارویی گیاهی به عنوان منبع اولیه مراقبت های بهداشتی متکی هستند و عمل پزشکی سنتی که شامل استفاده از گیاهان دارویی است به عنوان بخشی جدایی ناپذیر در نظر گرفته می‌شود، در کشورهای مانند ایالات‌متحده آمریکا، کانادا و فرانسه به ترتیب 42%، 70% و 75% جمعیت آن‌ها حداقل یک‌بار از گیاهان دارویی استفاده نموده‌اند [6].
طب سنتی ایران (Iranian Traditional Medicine (ITM یا طب فارسی یکی از غنی‌ترین و قدیمی‌ترین آموزشگاه‌ها در این زمینه است، نظرات پزشک و فیلسوف نامی، ایرانی ابن‌سینا (“Ibn-e-Sina”)، سال‌ها در آموزشگاه‌های پزشکی اروپا آموخته شده است، هم‌چنین مردم ایران و کشورهای همسایه قرن‌هاست از تجربیات طب سنتی ایرانی بهره‌مند بودند [7].
دوران طلایی طب سنتی- اسلامی از قرن هفتم تا پانزدهم میلادی هم‌زمان با دوران طلایی تمدن اسلامی است، افرادی هم‌چون؛ ابوعلی سینا، ابن جلجل، ابوحنیفه احمد بن داوود دینوری، ابن‌بیطار، در قرن هفتم هجری، پزشک مشهور ابن‏ قف‏ سوری، ابن سمجون، ابوبکر حامد پزشک‏ مسلمان‏ اسپانیایی، ابوالقاسم بن خلف ابن عباس زهراوی؛ شریف ادریسی، ابن‌میمون و... از مهم‌ترین متخصصان در زمینه کاربرد دارویی گیاهان در طب سنتی-اسلامی می‌باشند [8].
نکته حائز اهمیت آن است که کتاب قرآن، یک کتاب پزشکی یا علوم بهداشتی نیست، اما نکات موجود در این کتاب به راهنمایی درزمینه‌ سلامت و بیماری منجر می‌‌شود [9]. آیات خاصی با اهداف پزشکی وجود دارد که در این آیات کلمه شفا، به معنی درمان به کار برده شده است. این کلمه 6 بار در قرآن ذکر شده است که 4 بار در معنای اسم فعل (در سوره‌های فصلت/44، یونس/57، نحل/69 و اسراء/82) و 2 بار دیگر به‌صورت فعل (در سوره‌های توبه/14 و شعرا/80)آمده است [10]. در قرآن کریم و احادیث، 12 گونه گیاهی ذکر شده است که عبارت‌اند از نخل خرما (Phoenix dactylifera L)، زیتون (Olea europaea L)، انگور (Vitis vinifera L.)، انار (Punica granatum L)، مسواک (alvadora persica L.)، انجیر (Ficus carica L.)، کدو (Lagenaria siceraria (Molina) Standley)، پیاز (Allium cepa L.)، سیر (Allium sativum L)، هندوانه (Citrullus lanatus (Thunb.))، خیار (Cucumis sativus L) و شنبلیله (foenum-graecum L. Trigonella) [11].
خرما از خانواده Arecaceae است که سرشار از آلکالوئیدها، پروتئین، کربوهیدرات، اسید چرب (لینولئیک، لوریک، پالمتیک و اسید استئاریک)، مواد مغذی (کلسیم، منیزیم، فسفر)، آنتی‌اکسیدان‌ها (کارتنوئیدها، فلاونوئیدها و پلی‌فنول) و ویتامین‌هاست که باعث می‌شود تأثیر دارویی در برابر انواع بیماری‌ها داشته باشد [12]. کشت خرما، به‌عنوان میوه‌ بسیار مغذی، به‌خصوص در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان از نظر زیست‌محیطی (نیاز اندک شرایط رشدی)، شرایط اقتصادی (تولید پایدار) و با توجه به تغییرات آب‌و‌هوایی در دنیا گزینه‌ مناسبی است [13]، همچنین در مناطق خشک به‌دلیل تحمل دماهای بالا، خشک‌سالی و شوری در مقایسه با سایر گونه‌های میوه‌ای، یکی از قدیمی‌ترین درختانی است که بشر از قدیم‌الایام از کشت آن بهره‌ برده است [14].
 از دانه‌های خرما برای افزایش ارزش غذایی برخی غذاها و در مواد افزودنی در صنایع دارویی و آرایشی می‌توان استفاده کرد [15]. همچنین خرما یک گیاه دارویی سنتی مفید است که این خاص را دارد: محافظت از کبد، ضد‌چربی خون، محافظت نفری، ضدالتهاب و تحریک ایمنی، ضدمیکروب، ضدسرطان، ضد دیابت و قند خون، حفاظت از قلب و عروق، ضدزخم، ضدسمیت و مهار فعالیت‌های آنزیم مبدل آنژیوتانسین، آگلوسوزیداز و فعالیت‌های α آمیلاز، ضدویروسی، کمک به سلامت مغز، خاصیت آنتی‌اکسیدانی در بیماری‌های مزمن و حاد و درمان ناباروری [16]. 
فراوانی استناد به گیاهان شناسایی‌شده در قرآن کریم یکسان نیست. بعضی از گیاهان فقط یک ‌بار در یک آیه و تعداد کمی از آن‌ها بیش از یک ‌بار ذکر شده‌اند. در میان گیاهان شناسایی‌شده نام خرما 20 بار در سوره نخل ذکر شده است [1]. در سوره‌های مریم، شعرا، انعام، رعد، عبس، اسراء، مؤمنون، یس، ق، قمر، کهف، نخل، طه و الرحمن نام خرما ذکر شده است. همچنین در کتب مذهبی حضرت سلیمان، سفر تکوین، سموئیل، تلمود، کتاب قوانین، شعائر و مراسم و تلقید یهودی‌ها اسم خرما آمده شده است [17].
ازجمله آیاتی که به یکی از خوارکی‌ها و مواد مصرفی پرفایده اشاره کرده است آیه 67 سوره نحل است: «وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً لِقَوْمٍ یَعْقِلُون‏»: در آفرینش میوه‏ها (تنوع رنگ و طعم و خواص آن‌ها و فواید کوتاه‌مدت و درازمدت آن‌ها و ترکیبات آن‌ها و تأمین نیازمندی‏های انسان و مقدار تولید آن و مناسبت محل تولید با ساکنان منطقه و دسترسی انسان به آن‌ها و عواملی که در پیدایش آن‌ها به کار رفته) نشانه‏ای برای توجه به خالق استY هم چنان که در آیه شریفه «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَهً» [18] به گوناگونی این آیات و نشانه‌ها اشاره شده است. توصیه‌های قرآن کریم برای استفاده از نعمت‌های الهی و غذاهای حلال در آیات متعدد بیان شده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ»: ای کسانی که ایمان آورده‏اید از غذاهای حلال و پاکیزه که ما نصیب شما کرده‏ایم بخورید (بقره/172).«یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً»: ای مردم آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را تناول کنید (بقره/168). این آیات نشان از اهمیت توجه به نیازهای انسان و راه‌های حلال برطرف کردن آن‌ها و حفظ تعادل و دوری از اسراف و تبذیر دارد و همان‌گونه که ذکر شد در آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع) از خوارکی‌ها و موارد حلال و حرام متعددی نام برده شده است که یکی از آن‌ها (خرما) در این مطالعه مورد مداقه قرار گرفته است. بنابراین با توجه به خواص آنتی‌اکسیدانی (فلاونوئیدی و پلی‌فنولی) خرما، جهت حفظ سلامت قلبی‌عروقی، باروری، التهاب، گوارش و سلامت مغز، پژوهشی مروری حاضر ارزش غذایی و دارویی خرما از دیدگاه پزشکی نوین و طب سنتی (ایرانی‌‌اسلامی) را بررسی کرده است.
مواد و روش‌ها
در این مطالعه مروری، متون برگزیده طب سنتی، اسلامی و تمامی مقالات ثبت‌شده در پایگاه‌های اطلاعاتی علمی معتبر شامل گوگل‌اسکالر، مخزن‌الادویه، قرآن، پابمد، آوید و مگ‌ایران با در نظر گرفتن کلید واژه‌های Islamic Traditional Medicine، Modern Science، Data، Data palm، Health Benefits، Reproductive potentials، brain health، Cardiovascular protective activity و Anti-inflammatory طی سال‌های 2010 تا 2021 در آزمایش‌های بالینی انسانی در طب نوین پزشکی و سنتی (ایرانی‌اسلامی) جست‌وجو و بررسی شد. درنهایت 139مقاله انتخاب شدند و از بین مقالات منتخب 73 مقاله که به‌صورت مشترک به بیماری‎های زنان، قلبی‌عروقی، التهاب و بیماری‌های گوارشی و مغزی پرداخته ‌بودند، مورد توجه قرار گرفتند. مطالب مربوط به اثرات بررسی ارزش غذایی و دارویی گیاه خرما از دیدگاه علم پزشکی و طب نوین پزشکی و سنتی (ایرانی‌اسلامی) بررسی شد.
یافته‌های خواص غذایی و دارویی خرما
خرما یک درخت میوه چندساله از خانواده Arecaceae که در حدود 200 جنس و 2500 گونه دارد و متعلق به آنژیوسپرم‌ها مونوکتیگلون‌ها ست، زادگاه خرما در بین‌النهرین و یک محصول مهم در خاورمیانه، آسیایی جنوبی، آفریقای شمالی و آمریکای مرکزی است [19]. طبق کشفیات در مقبره‌های فرعونیان و در مکان‌های نوسنگی (وابسته به عصر حجر جدید) و سنگ نوشته‌های قدیمی نشان داد نقش خرما در تغذیه و تندرستی انسان‌ها به 9000 تا 36000 سال پیش بر‌می‌گردد [20]. مصر، ایران، عربستان صعودی، الجزایر و عراق پنج کشور برتر تولیدکننده خرما در جهان هستند [21].
ترکیبات غالب میوه خرما شامل کربوهیدرات (قندهای ساده، گلوکز، فروکتوز و محتویات ساکارز)، پروتئین‌ها، اسید‌های آمینه (گلوتامیک، گلوتامین، آسپارتیک، آسارژین، آرژنین، پرولین، گلی‌سین، آلانین) و مواد معدنی رژیم غذایی (سلنیوم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، منگنز، آهن، فیبر رژیمی، ویتامین‌ها، کاروتنوئیدها و اسید چرب) است. این گیاه همچنین حاوی پلی‌فنول‌ها (اسید فرولیک، اسید هیدروکسی بنزوئیک، اسید گالیک، اسید کافئیک، اسید وانیلیک، اسید کلروژنیک، اسید ایزووانیلیک، اسید پروتوکاتوئیک، اسید ایزوفرلیک و اسید هیدروکسی سینامیک)، آنتوسیانین، کاروتنوئیدها، تانن‌ها، پروسیانیدین‌ها، استرول‌ها، فلائونول، فلاون، آنتوسیانیدین‌ها، ایزوفلاون‌ها، اسیدهای فنولیک فیتواستروژن‌ها، مشتقات اسید سینامیک، ترکیبات فرار و خاصیت آنتی‌اکسیدانی قوی است. ترکیب ß-گلوگان موجود در خرما دارای خاصیت ضدتوموری، تعدیل‌کننده سیستم ایمنی، ضددیابتی، ضدالتهابی و کاهش کلسترول است و رشد میکروب‌های مفید روده را افزایش می‌دهد [22]. در ادیانی مانند اسلام، مسیحیت و غیره توجه زیادی به اثرات سودمند این میوه شده است. برای افطار کردن، روزه، به‌ویژه در ماه رمضان، از یک لیوان شیر و خرما می‌توان استفاده کرد [23].
خواص درمانی خرما بر بیماری قلبی‌عروقی
بخشی از آنتی‌اکسیدان‌های (توکوفرول‌ها، اسید اسکوربیک و پلی‌فنول) مورد‌نیاز ازطریق منابع غذایی تأمین می‌شود که باعث کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های سرطان، قلبی‌عروقی و حفظ سلامت بدن نقش اساسی دارد [24]. میوه خرما با داشتن ویتامین و آنتی‌اکسیدان بالا (پلی‌فنول که حاوی اسیدهای فنلی، گلیکوزیدهای فلانوئید، هیدروکسی سینامات‌ها و الیگومرهای پروآنتوسیانیدین) باعث کاهش بیماری‌های قلبی‌عروقی و سلامت انسان می‌شود [25]. قرن‌هاست که از خرما به‌عنوان یک عامل ضد‌فشار خون استفاده می‌شود. ترکیبات موجود در خرما با کاهش فشار خون، هایپرکلسترولمی و اکسیداسیون لیپوپروتئین همراه است. بنابراین خطر بیماری‌های قلبی‌عروقی را به حداقل می‌رساند [22]. میوه‌ تخمیر‌شده خرما منبع خوبی از فیبر غذایی است که باعث جلوگیری از بیماری‌های قلبی‌عروقی و عملکرد مؤثر و بهتر دستگاه گوارش انسان می‌شود [26]. فیبر موجود در خرما باعث کاهش کلسترول کبدی و کلسترول بد یا لیپوپروتئین با چگالی کم (Low-Density Lipoproteins) می‌گردد که نقش حفاظتی در مقابل بیماری‌های قلبی دارد. کبد به‌واسطه apoB/E نقش مهمی در چرخش LDL دارد. کلسترول بالا تنظیم‌کننده فعالیت پروتئین ناقل کلستریل استر (CETP) Cholesteryl ester transfer protein است و کمبود لیپوپروتئین لیپاز (Lipoprotein lipase deficiency) نقش مهمی در تبادل لیپوپروتئین های بسیار کم چگالی (Very Low Density Lipoprotein) به LDL ایفا می‌کند، از طرفی فیبر در کاهش فعالیت CETP وریدی و هم‌چنین فعالیت LPL تأثیرگذار است. LPL و رسپتور apoB/E به‌وسیله کمپلکس ایزولین/گلوکاگون تنظیم می‌شوند که فیبر می‌تواند از طریق اثر روی متابولیسم هورمون‌ها در کاهش LDL پلاسمایی تأثیرگذار باشد [27].
نام خرما در قرآن و احادیث و در سوره‌های مختلفی آمده است (رعد/4، نحل/11، انعام/141، انعام/ 99، یس/34،‏ طه/ 71، مریم/23، مریم/ 25، اسراء/ 91، عبس/29، الرحمن/ 11، ق/10، شعرا/148، قمر/20، رحمن/68 و مؤمنون/19). در طب اسلامی بیان شده است که خرما برای بیماری‌های قلبی‌عروقی مفید است [27]، همچنین در طب سنتی عمومی، یونانی، رومی، ایرانی، چینی و هند جهت رفع ضعف، بی‌ثباتی حافظه، تب، درد، اختلالات عصبی، ناباوری زنان و مردان، سیاه‌سرفه، دردهای مثانه و به‌عنوان آرام‌بخش، خلط‌آور، ملین و ادرارآور استفاده می‌شود [28]. بررسی خواص تغذیه‌ای و درمانی خرما در قرآن، احادیث، طب سنتی و نوین نشان داد که خرما از طریق جلوگیری از تجمع پلاکت‌ها و اکسیداسیون پروتئین‌های با چگالی پایین باعث جلوگیری از بیماری‌های قلبی‌عروقی می‌شود. همچنین ترکیبات فنولی موجود در خرما به کاهش فشار خون از طریق خاصیت ضد‌التهابی و ضد‌ترومبوز آن منجر می‌شود [17]. خرما بسیار غنی از ویتامین B ،A و C و فیبرهای غذایی است. 
آنتی‌اکسیدان‌های موجود در خرما همچنین می‌توانند به کاهش خطر سرطان و بیماری‌های قلبی‌عروقی کمک کنند سیستم ایمنی بدن را بهبود بخشند. تقریباً از تمام قسمت‌های این گیاه به‌عنوان داروی سنتی برای درمان التهاب، تب، فلج و اختلالات عصبی استفاده می‌شود [29]. در طی پژوهش بررسی ارزش غذایی و درمانی خرما از دیدگاه منابع اسلامی و طب سنتی و نوین بیان شد. ریبوفلاوین (ویتامین B2) در خرما ازطریق واکنش‌های اکسیداسیون احیا در انتقال الکترون، کوفاکتور آنزیم‌های اکسیداتیو، دکربروکسیلاسیون پیروات و آلفا کتوگلوتارات دهیدروژناز، استیل کوآنزیم‌آ، تولید پیریدوکسیک‌اسید ازپیروکسال، تبدیل رتینول به رتینوئیک اسید، تبدیل ترپیتوفان به نیاسین و احیای گلوتاتیون اکسید به فرم احیا باعث حفاظت از بیمارهای قلبی و سرطان می‌‌شود. همچنین ویتامین E از طریق بیان رسپتور CD36، بیان فاکتور CTGF، جلوگیری از تجمع پلاکت، جلوگیری از اکسیداسیون LDL و حفاظت علیه پراکسیداسیون لیپیدی باعث جلوگیری از بیماری‌های قلبی می‌شود [30].
خواص درمانی خرما بر بیماری زنان
مصرف خرما، استفاده از اکسی‌توسین و پروستین بعد از زایمان را کاهش می‌دهد و باعث کاهش زمان مرحله تحریک زایمان می‌شود [31]. خرما به‌دلیل اسید چرب اشباع و غیراشباع، در سنتز پروستاگلاندین نقش دارد و از این طریق می‌تواند در ذخیره انرژی، تقویت عضلات رحم و کاهش خون‌ریزی ناشی از زایمان مؤثر باشد [32].
 «وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَهِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا»: و تنه درخت خرما را به ‌طرف خود (بگیر و) بتکان بر تو خرمای تازه می‌ریزد (مریم/ 25). این آیه هنگام تولد حضرت عیسی به حضرت مریم نازل شده است. انتخاب خرما از میان میوه‌ها به جهت اهمیت و فواید بسیار این میوه است [33]. این آیه می‌تواند مزیت و رجحانی برای خواص تغذیه‌ای این میوه باشد. واژه رطب در این آیه اشاره مستقیم به خرمای تازه و رسیده دارد. از آیه مذکور درمی‌یابیم که خرما غذایی کامل و مناسب برای زنان باردار از ماه آخر حاملگی تا بعد از تولد نوزاد است و حاوی آثار مثبت هم برای نوزاد و هم برای مادر است [34]. همچنان که پیامبر اکرم (ص) فرمود: اگر زنی فرزندی زایید، اول چیزی که می‏باید بخورد خرمای شیرین است، زیرا اگر چیزی بهتر از آن بود، خداوند جناب‏ مریم را از آن اطعام می‏کرد موقعی که عیسی علیه السلام را زایید [35].
خرما در زنان باردار دارای اثرات مفید است که در سوره مبارکه مریم هم به آن اشاره شده است. این میوه باعث تقویت انقباض و عضلات دهانه رحم در ماه‌های آخر حاملگی می‌شود. همچنین باعث کاهش فشار خون در زنان باردار برای مدت‌زمان کوتاهی می‌شود که باعث کاهش میزان خون‌ریزی در حین زایمان می‌شود [17]. خرما ازطریق تأثیر بر گیرنده‌های اکسی‌توسین باعث پاسخ بهتر عضلات رحم به اکسی‌توسین و انقباضات مؤثرتر رحم می‌شود [36]. ترکیبات خرما باعث کشیدگی رحم و آمادگی آن برای زایمان و برگشت رحم به فرم قبل از حاملگی بعد از زایمان و کاهش خون‌ریزی در دوران نفاس می‌‌شود [37]. مصرف شربت خرما سبب کاهش طول مدت فاز فعال زایمان و پیشرفت زایمان می‌شود. همچنین باعث کاهش خون‌ریزی بعد از زایمان و آماده‌سازی و نرم کردن سرویکس پیش از زایمان می شود [38]‬.
خواص درمانی خرما برای التهاب و بیماری‌های گوارشی
تمام قسمت‌های خرما مانند میوه، دانه، گرده، برگ‌ها و شربت برای انسان و حیوانات مفید است [16]. محتویات فنولیک و فلاونوئید از تشکیل پروستاگلاندین اندروپراکسید جلوگیری کرده و باعث کاهش التهاب می‌شود [39]. میوه خرما به‌دلیل ترکیبات فنلی و فلاونوئیدها باعث پاسخ ضد‌التهابی می‌شود [40]. 
دانه خرما از طریق مهار بیان پروتئین iNOS و فعالیت (آزادسازی نیتریک اکسید Nitric oxide) باعث اثر ضدالتهابی می‌شود [40]. خرما ازطریق کاهش بیان سیتوکنین‌های پیش‌التهابی (IL-10، IL-6 و TNFα) و مارکرهای آپوپتوتیک و تنظیم پروتئین ضد‌آپوتوز Bcl2 باعث خاصیت آنتی‌اکسیدانی و کاهش چربی خون، جلوگیری از التهاب و آپوپتوز در برابر آسیب میوکارد می‌شود [41]. عصاره گیاه خرما حاوی برخی مواد فعال مانند آلکالوئیدها، تانن‌ها، فلاونوئیدها، ترپپن‌ها و قندها هستند که مسئول اثرات ضد‌التهابی و ضد‌درد هستند [42]. خرما خواص آنتی‌اکسیدانی، ضد‌التهابی، محافظتی (از دستگاه گوارش) و ضد‌سرطانی دارد که برای سلامتی انسان حیاتی هستند [43]. استفاده از 4 میلی‌لیتر بر کیلوگرم در روز عصاره خرما باعث افزایش فعالیت آنتی‌اکسیدان کاتالاز، گلوتاتیون پراکسیداز، سوپراکسیدازدیسموتاز و نرمال کردن عملکرد مالون‌دی‌آلدهید و باعث حفظ عملکرد طبیعی بافت کلیه می‌شود [44]. قندهای قابل‌هضم (فروکتوز و دکستروز) و فیبر غذایی زیاد باعث پیشگیری از غشای مخاطی روده بزرگ می‌شود. ویتامین A غنی در خرما باعث جلوگیری از سرطان ریه و حفره دهان می‌شود [45].
گرده و محصولات گرده خرما دارای سابقه طولانی در طیف وسیعی از فعالیت‌های ضد‌میکروبی، ضد‌اکسیداتیو، ضد‌التهاب، ضد‌مسمومیت و حفاظت از کبد در طب سنتی گیاهی است. مواد غنی از پروتئین، اسیدآمینه، ویتامین‌ها (A ،B ،C ،D و E)، فیبر غذایی، اسید چرب، آنزیم‌ها، هورمون‌ها، مواد معدنی، کارتنوئیدها و فلاونوئیدها باعث این خواص درمانی می‌شود [46].
علاوه بر توصیه‌های قرآن، پیامبر، ائمه و احادیث در بسیاری از مطالعات توصیه شده که خرما دارای خواص ضد‌التهابی، ضدمیکروبی و آنتی‌اکسیدانی است که برای بیماری‌های قلبی‌عروقی، عفونی، دیابت، ناباروری، اسکار، زخم معده، سرطان، پارکینسون و آلزایمر مفید است. این تأیید علمی قرآن و روایات ائمه درمورد ویژگی‌های میوه خرماست [17]. در روایتی از نبی اکرم (ص) آمده است: خرما را ناشتا بخورید که کرم (انگل) را می‏کشد [47]. مصرف خرما و عصاره آن در طب سنتی برای درمان سرطان روده بزرگ، معده، اسهال، درد قفسه سینه، تب، آسم، سنگ کلیه، سنگ مثانه و دردهای روماتیسمی استفاده می‌شود [48]. در پژوهشی درباره گیاهان دارویی سنتی که در قرآن کریم ذکر شده‌اند، بیان شده است که خرما تقویت‌کننده، افزایش‌دهنده قدرت باروری، بهبودی‌بخش آسم، درد قفسه سینه، تب، سوزاک، اسهال، یبوست، بیماری‌های قلبی، پوست، تورم کلیه، درد روده، حمله قلبی، زخم، درد زایمان، درد معده و اختلالات کبدی و پادزهر است [49]. رسول‌الله (ص) درمورد خواص خرما فرمودند: در خرما 9 خاصیت است که جبرئیل به‏ من خبر داد. بوی بد دهان را پاک می‏کند، معده را تمیز می‏کند، غذا را هضم می‏کند، بر قوت گوش و چشم می‏افزاید، پشت را قوی می‌کند، شیطان را فلج می‏کند و انسان را به خدا نزدیک و از شیطان دور می‏‌کند [48].
خواص درمانی خرما بر مغز
آهن فراوان خرما، کم‌خونی را برطرف می‌کند. پتاسیم، فسفر و منیزیم و انواع ویتامین‌های ضد‌افسردگی B و C آن در تقویت مغز و اعصاب و از بین بردن خستگی، افسردگی و بدخلقی مؤثر است [50]. خواص آنتی‌اکسیدانی خرما باعث حفاظت سلول‌های مغز در برابر رادیکال‌های آزاد اکسیژن می‌شود [16]. میوه و دانه خرما غنی از خواص آنتی‌اکسیدانی و سایر مواد مغذی است که باعث فعالیت آنتی‌اکسیدانی، ضد‌قارچی، ضد‌قارچی، ضد‌هیپرلیدیمی و فعالیت محافظت کبدی برای انسان می‌شود. خواص آنتی‌اکسیدانی خرما ازطریق خاصیت محافظت نورون در برابر رادیکال‌های آزاد اکسیژن باعث محافظت از مغز می‌شود [51].
خرما باعث افزایش سطح استروژن، تستوسترون، حجم مجموعه سلول‌های متراکم (Packed Cell Volume)، هموگلوبین (Homoglobin)، گلبول‌های قرمز خون (Red Blood Cell Count)، رتیکولوسیت‌ها و پلاکت‌ها می‌شود. علاوه براین مسمومیت ناشی از سرب، عوارض جانبی متیل‌پردنیزولون، ناباروری زن و مرد را درمان می‌کند. خرما باعث حفاظت از مغز و خون‌سازی می‌شود [52]. همچنین باعث افزایش حافظه کوتاه‌مدت و تمرکز یادگیری در دانش‌آموزان می‌شود [53]. فلاونوئید در عصاره‌های خرما باعث فعالیت آنتی‌اکسیدانی و اثر مفید آن‌ها بر سلول‌های مغز می‌شود که شامل تأثیرات مثبت بر خلق‌وخوی است [54].
میوه‌ی خرما در طب سنتی برای درمان اختلالات مختلف مانند اختلالات حافظه، از دست دادن هوشیاری، اختلالات عصبی و غیره در مناطق مختلف جهان استفاده می‌شود [55]. در طی بررسی اهمیت اقتصادی و سنتی خرما مشخص شد که فرایندهای متابولیک در انسان باگذشت زمان باعث ایجاد محصولات فرعی اکسیدان و آسیب به DNA، پروتئین و لیپیدها می‌شود. این آسیب‌ها به ایجاد بیماری‌های مختلف تخریب و اختلالات مربوط به افزایش سن، ازجمله سرطان، بیماری‌های قلبی‌عروقی، کاهش سیستم ایمنی بدن، اختلال عملکرد مغز و آب‌مروارید منجر می‌شود. 
چندین عامل برون‌زای دیگر مانند سیگار کشیدن، رژیم غذایی نامناسب از جمله رژیم‌های غنی از آهن (مصرف بیش‌ازحد گوشت) است باعث ایجاد تنش آسیب اکسیداتیو می‌شوند. در مقابل این شرایط استفاده از سبزی‌ها و میوه که شامل آنتی‌اکسیدان‌های آسکوربات، توکوفرول و کارتنوئید‌ها هستند، برای مقابله با این عوامل تخریبی و بیماری‌ها کارساز و مفید است. خرما یکی از منابع بسیار غنی از آنتی‌اکسیدان‌هاست که در سال‌های اخیر با تقاضای فزاینده‌ای در جهان روبه‌رو شده است [56]. پژوهش ی درباره میوه‌های دارویی در قرآن کریم ذکر کرده است که میوه خرما سرشار از پتاسیم و سدیم است که به تنظیم سیستم عصبی سالم کمک می‌کند. مصرف پتاسیم تا حدودی خطر سکته مغزی را نیز کاهش می‌دهد [57].
نتیجه‌گیری
استفاده از گیاهان دارویی قدمتی دیرینه دارد و یکی از مهم‌ترین منابع جهت غلبه یا پیشگیری از انواع بیماری‌ها بوده است. پس از ایجاد پزشکی نوین و استفاده گسترده از داروهای شیمیایی، گرایش مردم به گیاهان دارویی کاهش یافت، اما اکنون پس از حدود یک قرن از پزشکی نوین، مجدداً طب گیاهی گسترش‌یافته و استقبال بشر به آن رو به افزایش است. غذایی که در قرآن و حدیث مجاز اعلام شده است، فواید زیادی دارد و در صورت مصرف، زندگی سالم را برای فرد تضمین می‌کند. این مزایا را علم پزشکی مدرن ثابت کرده است. مهم‌ترین ترکیبات فعال گیاهان شامل آنتی‌اکسیدان‌‌ها، ازجمله ترکیبات فنلی است. خرما براساس اطلاعات نوین پزشکی و دستاوردهای ذکر‌شده در طب سنتی‌ ایرانی دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی نظیر فلاونوئیدی و پلی‌فنولی است که برای سلامتی انسان‌ها و سبک زندگی سالم بسیار ضروری و مفید است. هرچند در استفاده از گیاهان دارویی نیز باید اعتدال رعایت و از هرگونه افراط و تفریط پرهیز شود.
پیشنهاد می‌شود پژوهشگران به‌صورت اختصاصی بر روی یکی از اقسام بیماری‌هایی که در متن نام‌برده شده، مطالعات بالینی و آزمایشگاهی انجام دهند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در تدوین این مطالعه ملاحظات اخلاقی از قبیل امانت‌داری و سایر اصول اخلاقی در پژوهش رعایت شده است.
حامی مالی
پژوهش حاضر از حمایت مالی هیچ دانشگاه و سازمانی برخوردار نبوده است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در تدوین و نوشتن این مقاله سهم یکسانی دارند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

 

1. Hossain M S, Urbi Z, Evamoni F Z, Zohora F T, Rahman K M H. A secondary research on medicinal plants mentioned in the holy Qur’an. Journal of Medicinal Plants. 2016; 15(59):81-97. [Link]
2. Brahmachari G. Natural products in drug discovery: Impacts and opportunities-An assessment. In: Brahmachari G, editors. Bioactive Natural Products Opportunities and Challenges in Medicinal Chemistry. Singapore: World Scientific; 2012. [DOI:10.1142/9789814335386_0001]
3. Sharma M, Gupta SK, Majumder B, Maurya VK, Deeba F, Alam A, et al. Proteomics unravel the regulating role of salicylic acid in soybean under yield limiting drought stress. Plant Physiology and Biochemistry. 2018; 130:529-41. [DOI:10.1016/j.plaphy.2018.08.001]
4. Borah P, Sharma E, Kaur A, Chandel G, Mohapatra T, Kapoor S, et al. Analysis of drought-responsive signalling network in two contrasting rice cultivars using transcriptome-based approach. Scientific Repprts. 2017; 7:42131. [DOI:10.1038/srep42131] [PMID] [PMCID]
5. Setianingsih N, Ula AM, Purnamasari R. [Effect of methanol extract from meat date fruit (phoenix dactylifiera) to total amount leukocytes embryo of mouse (Mus Musculus) (Malay)]. Paper presented at: Proceedings of The National Seminar Iii. 29 April 2017; Malang, Indonesia. [Link]
6. Ekor M. The growing use of herbal medicines: issues relating to adverse reactions and challenges in monitoring safety. Frontiers in pharmacology. 2014; 4:177. [Link]
7. Bagherzadeh Karimi A, Elmi A, Zargaran A, Mirghafourvand M, Fazljou SMB, Araj-Khodaei M, et al. Clinical effects of date palm (Phoenix dactylifera L.): A systematic review on clinical trials. Complementary Therapies in Medicine. 2020; 51:102429. [DOI:10.1016/j.ctim.2020.102429] [PMID]
8. Thoker SA, Patel S. Role of traditional islamic and arabic plants in treatment of fever. Tropical Plant Research. 2020; 7(1):144-8. [DOI:10.22271/tpr.2020.v7.i1.019]
9. Bajirova M. Hygiene and health in Quran and Science. EC Gynaecology. 2017; 1:44-55. [Link]
10. Barakat A, Wakim LH, Apostolides NA, Srour G, El Beyrouthy M. Variation in the essential oils of Thymbra spicata L. growing wild in Lebanon according to the date of harvest. Journal of Essential Oil Research. 2013; 25(6):506-11. [DOI:10.1080/10412905.2013.809321]
11. T Shali Saheb, S Madarvali, D Sameer, Md. Obaidullah. Ethno- medicinal significance of selected plant species mentioned in the Holy Qur’an and the Ahadith. Journal of Pharmacognosy and Phytochemistry. 2019; 8(1):972-6. [Link]
12. Qadir A, Anjum MA, Nawaz A, Ejaz S, Altaf MA, Shahid R, et al. Growth of cherry tomato in response to salicylic acid and glycinebetaine under water stress condition. Middle East Journal of Agriculture Research. 2019; 8(3):762-75. [Link]
13. Fernández-López J, Viuda-Martos M, Sayas-Barberá E, Navarro-Rodríguez de Vera C, Pérez-Álvarez JÁ. Biological, nutritive, functional and healthy potential of date palm fruit (Phoenix dactylifera L.): Current research and future prospects. Agronomy. 2022; 12(4):876. [DOI:10.3390/agronomy12040876]
14. Harkat H, Bousba R, Benincasa C, Atrouz K, Gültekin-Özgüven M, Altuntaş Ü, et al. Assessment of biochemical composition and antioxidant properties of algerian date palm (phoenix dactylifera L.) seed oil. Plants (Basel). 2022; 1(3):381. [DOI:10.3390/plants11030381] [PMID] [PMCID]
15. Ghilavizadeh A, Hadidi Masouleh E, Zakerin H, Valadabadi S, Sayfzadeh S, Yousefi M. Influence of salicylic acid on growth, yield and macro-elements absorption of fennel (foeniculum vulgare mill.) under water stress. Journal of Medicinal plants and By-product, 2019; 8(1):67-75.[DOI:10.22092/JMPB.2019.119386]
16. Ali Z, Li J, Zhang Y, Naeem N, Younas S, Javeed F. Dates (phoenix dactylifera) and date vinegar: Preventive role against various diseases and related in vivo mechanisms. Food Reviews International. 2020; 38(4):480-507. [DOI:10.1080/87559129.2020.1735411]
17. Moosavy H, Shavisi N, Khatibi S A. Survey of nutritional and remedial properties of date palm in Quran, hadiths, traditional and modern medicine. Journalk of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2017; 8(3):297-308. http://jiitm.ir/article-1-903-en.html
18. Qaraati M. Tafsiral Noor. Tehran: Cultural Center of Lessons from the Quran; 2014. [Link]
19. Fatha M. Selection of date’s microflorawith high alcoholic fermentation potential [MA thesis]. Algeria: University Ahmed Draia; 2020. [Link]
20. Guatelli-Steinberg D. What teeth reveal about human evolution. Cambridge: Cambridge University Press; 2016. [Link]
21. El Hadrami A, Al-Khayri JM. Socioeconomic and traditional importance of date palm. Emirates Journal of food and Agriculture. 2012; 24(5):371. [Link]
22. Yousuf PY, Ahmad A, Ganie AH, Sareer O, Krishnapriya V, Aref IM, et al. Antioxidant response and proteomic modulations in Indian mustard grown under salt stress. Plant Growth Regulation. 2017; 81(1):31-50. [DOI:10.1007/s10725-016-0182-y]
23. AlFaris NA, AlTamimi JZ, AlMousa LA, AlGhamidi FA, Alzaheb RA, Albaridi NA. Antioxidant content determination in ripe date fruits (Phoenix dactylifera L.): A scoping review. Food Analytical Methods. 2021; 14(5):897-921. [Link]
24. Barros L. Natural antioxidants and human health effects. Current Pharmaceutical Design. 2020; 26(16):1757-8. [Link]
25. AlFaris NA, AlTamimi JZ, AlGhamdi FA, Albaridi NA, Alzaheb RA, Aljabryn DH, et al. Total Phenolic Content in Ripe Date Fruits (Phoenix dactylifera L.): A Systematic Review and Meta-Analysis. Elsevier [Internet]. [cited 2021 Jun 7]; Available from: [Link]
26. Adenike JO, Sunday OS, Adewale AA. The impact of fermentation on the proximate and mineral composition of phoenix dactylifera L flour. Covenant Journal of Physical and Life Sciences. 2015; 3(1). [Link]
27. Saki K, Kazemi-Ghoshchi B, Asadzadeh J, Kheiri A, Hajigholizadeh G, Sotoudeh A, et al. Quran medicine: Studying from modern science perspective. Journal of Novel Applied Sciences. 2014; 3(1):1298-302. [Link]
28. Sharma SB, Gupta R. Drug development from natural resource: A systematic approach. Mini-Reviews in Medicinal Chemistry. 2015; 15(1):52-7. [PMID] [DOI:10.2174/138955751501150224160518]
29. Kehili HE, Zerizer S, Beladjila KA, Kabouche Z. Anti-inflammatory effect of Algerian date fruit (phoenix dactylifera). Food and Agricultural Immunology. 2016; 27(6):820-9. [DOI:10.1080/09540105.2016.1183597]
30. Rasti Sani M, Ganjeali A, Lahouti M, Mousavi Kouhi SM. Morphological and physiological responses of two common bean cultivars to drought stress. Journal of Plant Process and Function. 2018; 6(22):37-46. [Link]
31. Al-Kuran O, Al-Mehaisen L, Bawadi H, Beitawi S, Amarin Z. The effect of late pregnancy consumption of date fruit on labour and delivery. Journal of Obstetrics and Gynaecology. 2011; 31(1):29-31. [DOI:10.3109/01443615.2010.522267] [PMID]
32. Vayalil PK. Date fruits (Phoenix dactylifera Linn): An emerging medicinal food. Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 2012; 52(3):249-71. [DOI:10.1080/10408398.2010.499824] [PMID]
33. Tabatabai MH. [Tafsir Al-Mizan (Persian)]. Qom: Publications of Qom Scientific Field Teachers Association; 1995. [Link]
34. Qara’ati M. Tafsir Noor. Tehran: Institute of Lessons from the Quran; 2005.
35. ALbaghdadi M A. [Alteb menalketab ve sanat (Arabic)]. Beirut: Darolmarefat; 1988. [Link]
36. Kordi M, Meybodi FA, Tara F, Fakari FR, Nemati M, Shakeri M. Effect of dates in late pregnancy on the duration of labor in nulliparous women. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research. 2017; 22(5):383-7. [DOI:10.4103/ijnmr.IJNMR_213_15] [PMID] [PMCID]
37. Kariman N, Yousefy Jadidi M, Jam Bar Sang S, Rahbar N, Afrakhteh M, Lary H. [The effect of consumption date fruit on cervical ripening and delivery outcomes (Persian)]. Pajouhande. 2015; 20(2):72-7. [Link]
38. Fathi L, Amraei k. [Effects of phoenix dactylifera syrup consumption on the severity of labor pain and length of the active phase of labor in nulliparous women (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2019; 31(116):18-27. [DOI:10.29252/ijn.31.116.18]
39. Zhang F, Li S, Yang S, Wang L, Guo W. Overexpression of a cotton annexin gene, GhAnn1, enhances drought and salt stress tolerance in transgenic cotton. Plant Molecular Biology. 2015; 87(1-2):47-67. [DOI:10.1007/s11103-014-0260-3] [PMID]
40. Zhang CR, Aldosari SA, Vidyasagar PS, Shukla P, Nair MG. Health-benefits of date fruits produced in Saudi Arabia based on in vitro antioxidant, anti-inflammatory and human tumor cell proliferation inhibitory assays. Journal of the Saudi Society of Agricultural Sciences. 2011; N16(3):287-93. [DOI:10.1016/j.jssas.2015.09.004]
41. Barakat AZ, Hamed AR, Bassuiny RI, Abdel-Aty AM, Mohamed SA. Date palm and saw palmetto seeds functional properties: Antioxidant, anti-inflammatory and antimicrobial activities. Journal of Food Measurement and Characterization. 2020; 14(2):1064-72. [DOI:10.1007/s11694-019-00356-5]
42. Alhaider IA, Mohamed ME, Ahmed KKM, Kumar AHS. Date Palm (Phoenix dactylifera) fruits as a potential cardioprotective agent: The role of circulating progenitor cells. Frontiers in Pharmacology. 2017; 8:592. [DOI:10.3389/fphar.2017.00592] [PMID] [PMCID]
43. Kehili HE, Zerizer S, Beladjila KA, Kabouche Z. Anti-inflammatory effect of Algerian date fruit (Phoenix dactylifera). Food and agricultural Immunology. 2016; 27(6):820-9. [Link]
44. Guo C, Yang J, Wei J, Li Y, Xu J, Jiang Y. Antioxidant activities of peel, pulp and seed fractions of common fruits as determined by FRAP assay. Nutrition Research. 2003; 23(12):1719-26. [DOI:10.1016/j.nutres.2003.08.005]
45. El Arem A, Zekri M, Thouri A, Saafi EB, Ghrairi F, Ayed A, et al. Oxidative damage and alterations in antioxidant enzyme activities in the kidneys of rat exposed to trichloroacetic acid: Protective role of date palm fruit. Journal of Physiology and Biochemistry. 2014; 70(2):297-309. [DOI:10.1007/s13105-013-0302-3] [PMID]
46. Belewu KY, Belewu MA, Lawal AM, Belewu NO, Abdulsalam K. Date-coconut drink: Physico-chemical and sensory qualities. Daffodil International University Journal of Science and Technology. 2014; 9(2). [Link]
47. Toubane A, Rezzoug SA, Besombes C, Daoud K. Optimization of accelerated solvent extraction of carthamus caeruleus l. evaluation of antioxidant and anti-inflammatory activity of extracts. Industrial Crops and Products. 2017; 97:620-31. [DOI:10.1016/j.indcrop.2016.12.002]
48. Tabarsi H. [Makarem al-Akhlaq (Persian)]. Tehran: Farahani; 2005. [Link]
49. Dastbandannejad SD, Sakinejad T, Lack S. Study effect drought stress and different levels potassium fertilizer on K accumulation in corn. Nature and Science. 2010; 8(5):23-7. [Link]
50. Channa FA, Khan MA, Narejo NT. The benefits of honey and science: Quraa’n and hadith perspective. Journal of Grassroots. 2018; 52(1):236-45. [Link]
51. Baliga MS, Baliga BR, Kandathil SM, Bhat HP, Vayalil PK. A review of the chemistry and pharmacology of the date fruits (phoenix dactylifera L.). Food Research International. 2011; 44(7):1812-22. [Doi:10.1016/j.foodres.2010.07.004]
52. Ismail WI, Radzi MN. Evaluation on the benefits of date palm (phoenix dactylifera) to the brain. Alternative & Integrative Medicine. 2013; 2(4):1000112-5. [DOI:10.4172/2327-5162.1000115]
53. Mallhi TH, Qadir MI, Ali M, Ahmad B, Khan YH, Rehman A. Review: Ajwa date (phoenix dactylifera)- an emerging plant in pharmacological research. Pakistan Journal of Pharmaceutical Sciences. 2014; 27(3):607-16. [PMID]
54. Siregar FLS, Kaban FO. The effect of the date palm on the increase of short-term memory and concentration of learning. Paper Presented at: International Conference of Science, Technology, Engineering, Environmental and Ramification Researches (ICOSTEERR 2018). 30 August 2018; Sumatra Utara, Indonesia. [Link]
55. Sheikh BY, Zihad SM, Sifat N, Uddin SJ, Shilpi JA, Hamdi OA, et al. Comparative study of neuropharmacological, analgesic properties and phenolic profile of Ajwah, Safawy and Sukkari cultivars of date palm (phoenix dactylifera). Oriental Pharmacy and Experimental Medicine. 2016; 16(3):175-83. [DOI:10.1007/s13596-016-0239-5] [PMID] [PMCID]
56. Agbon AN, Ingbian SD, Dahiru AU. Preliminary histological and histochemical studies on the neuroprotective effect of aqueous fruit extract of phoenix dactylifera L.(Date Palm) on atesunate-induced cerebellar damage in wistar rats. Sub-Saharan African Journal of Medicine. 2014; 1(4):204. [DOI:10.4103/2384-5147.144744]
57. Hadrami A El. JA-K-EJ of food, 2012 undefined. Socioeconomic and traditional importance of date palm. academia.edu [Internet]. [cited 2021 Jun 11]; Available from: [Link]