مقدمه
در طب سنتی ایران حفظ تعادل درونی و پاکسازی بدن از مواد زائد از اصول مهم حفظ و ارتقای سلامتی محسوب میشود. یکی از روشهای تعادلبخشی و دفع مواد زائد از بدن، حجامت تر است که بهعنوان راهکاری برای پیشگیری و درمان برخی بیماریها در نظر گرفته میشود. از سوی دیگر در برهه زمانی حاضر اقبال مردم به استفاده از طب سنتی و سایر انواع طبهای مکمل روزبهروز در حال افزایش است [
2، 1].
حجامت ازلحاظ لغوی بهمعنای ایجاد حجم کردن است و از لحاظ اصطلاحی، شیوهای درمانی است که به دو روش خشک (بدون تیغ) و تر (با تیغ) انجام میشود [
3] و برای بهبودی و درمان برخی از بیماریها مانند فشار خون و توانبخشی سکته [
2] و نیز کنترل مواردی از قبیل آکنه، یبوست، درد، سرفه و آسم، کهیر، تـب یونجه، میگرن [
4] و همچنین سرفه [
3] و کهیر [
5] کاربرد دارد. حجامت موضعی، بیرون کشیدن خون از رگهای کوچک به کمک بادکش است [
6-8]. محمدبن زکریای رازی در کتاب «المنصوری فی الطب» خود، حجامت را به معنی خون گرفتن از رگهای کوچک پخششده در ماهیچهها تعریف کرده است [
9]. بنابراین یکی از مکانیسمهای درمانی قابلطرح در حجامت را کشیده شدن مواد مضر بهسمت پوست و دفع آنها از این طریق میدانند [
10،
3].
تأثیرات مختلف حجامت تر بر بدن انسان و حیوانات و برخی از مکانیسمهای اثر آن در مطالعات مختلفی نشان داده شده اند [
16-11].
حجامت تر عموماً با دو هدف پیشگیری (برای افراد سالمی که مستعد برخی بیماریها هستند) و درمان (برای بیمارانی که نیازمند به خروج برخی از مواد از بدن هستند) انجام میشود [
18، 17،
3].
در منابع طب ایرانی محلهای متفاوتی از بدن بـرای انجام حجامت ذکر شده و برای هر محل نیز اثرات درمانی خاصی ذکر شده است. یکی از مهمترین محلهای انجام حجامت، ناحیه بین دو کتف بر روی مهرههای پشت است که به حجامت عام یا کاهِل نیز معروف است [
19،
9].
شرایط عمومی انجام این شیوه درمانی، براساس وضعیت جسمی و روحی بیمار، سن، عادات و شرایط محیطی تعیین میشود و البته ممنوعیتهایی نیز برای این روش درمانی وجود دارد که رعایت آنها حتماً ضروری خواهد بود. بنابراین لازم است تشخیص نیاز به انجام حجامت، با نظر متخصصین طب ایرانی یا پزشکان خبره باشد که این امر پس از اخذ شرح حال کامل و انجام معاینه دقیق محقق خواهد شد [
10].
عوامل متعددی میتوانند بهصورت مستقل و یا تجمیعی باعث تغییر در نتایج حاصل از حجامت تر شوند. براساس متون طب سنتی و با عنایت به قوانین فیزیکی، مهمترین عوامل را میتوان به شکل ذیل طبقه بندی کرد:
- عوامل محیطی مانند فصل، مکان، شرایط آبوهوا (از نظر سردی و گرمی، آفتابی و ابری بودن) و زمان انجام حجامت، از نظر ساعت، روز هفته، روز ماه قمری و فصل.
- مسائل تکنیکی و اجرایی، از قبیل تعداد، شدت و مدت مکشهای قبل و بعد از تیغ زدن، امکانات استفادهشده، مثل سایز و شکل فیزیکی تیغ.
- شرایط فرد مجری نظیر تجربه و مهارت فرد حجام و الگوی برش در پوست.
- شرایط فردی بیمار یا مراجعهکننده، از قبیل مزاج، جنس، سن، وزن، قد، نمایه توده بدنی(BMI)، شکل ظاهری بدن، قوت بدنی، شغل، عادات فردی، ضخامت پوست، سیری یا گرسنگی، شرایط روحی و اعراض نفسانی، هیجانات شدید عصبی، ورزش و فعالیت سنگین قبل و بعد از حجامت، زمان استحمام و جماع، دوران قاعدگی یا نقاهت بیماریها، سلامتی یا بیماری فرد، هدف فرد از انجام حجامت، شدت و نوع بیماری زمینهای، محل حجامت، تعداد، عمق و وسعت خراشهای ایجادشده و سایقه حجامت قبلی [
10].
نکته مهم آن است که حجامت نیز همانند سایر روشهای درمانی لازم است در زمان و محل مناسب و برای افراد واجد شرایط انجام شود تا فوائد و کارایی لازم را داشته باشد.
یکی از توصیههای موکد موجود درمورد حجامت، توجه به زمان انجام آن از نظر فصل، ماه، روز و یا حتی ساعت انجام آن است. برای مثال براساس منابع طب ایرانی، انجام حجامت در روزهای 14 و 15 ماههای قمری جایز نیست و در عوض، بر انجام حجامت در روزهای 16 و 17 ماههای قمری تأکید میشود و علت آن نیز بر اساس تأثیر جاذبه ماه بر بدن و جزر و مد دریاهاست که ناشی از کامل شدن قرص ماه است [
21، 20]. همچنین براساس منابع روایی نیز بر انجام حجامت در برخی ماههای خاص تأکید شده است که ازجمله این ماهها، ماه حزیران است.
حَزیران نام ماه نهم از سال رومیان و نام روز اول تابستان در تقویم شمسی است، که در برخی منابع روایی، این زمان برای انجام حجامت توصیه شده است [
22، 20]. در برخی از کتب طبی روایی، این زمان را دوره استیلای ماده صفرا دانسته و ضمن منع خوردن گوشتهای چرب و زیادهروی در مصرف گوشت، به استفاده از سبزیهای خنک (مانند کاسنی و خرفه و خیار) و میوههای مرطوب و مصرف ترشیها و شیر گاو توصیه شده است [
23]. همچنین بر انجام حجامت در روز هفتم یا چهاردهم این ماه نیز تأکید شده است [
21]. یکی از کاربردهای حجامت، پیشگیری یا درمان ثَوَران و هیجان خلط دم است که همراه با افزایش حرارت بدن اتفاق میافتد. از این رو انجام حجامت از نظر زمانی در ایام حزیران میتواند مفید واقع شود. از این رو متقاضیان زیادی جهت انجام حجامت این ایام به مراکز مختلف مراجعه میکنند.
از طرفی پس از رعایت موارد مذکور، انجام حجامت، مقدمات و مؤخراتی دارد که درصورت عدم رعایت آنها، حجامت کارایی کافی را نداشته و حتی در مواردی میتواند صدمهآفرین نیز باشد. بنابراین افراد جامعه بایستی نسبت به این موضوعات اطلاعات داشته باشند و با رعایت اصول صحیح و پس از مشاوره با اطبای حاذق و متخصصین طب ایرانی و در زمانی که واقعاً نیازمند انجام حجامت هستند، اقدام به انجام حجامت کنند و موارد و اصول مربوط به قبل و بعد از حجامت را رعایت کنند تا بیشترین نفع از انجام حجامت متوجه آنها شود. ضرورت توجه به وسایل و شرایط انجام حجامت و عوارض احتمالی آن باعث شده برخی از کشورها اقدام به استانداردسازی خدمات و تصویب قوانین خاص ازجمله درمورد مشاوره تخصصی و انجام حجامت توسط افراد ذیضلاح کنند [
23].
در بررسیهای انجامشده، مطالعات مشابهی در سال 1385 در شهر تهران [
4] و سال1390 در شهر قم [
2] با موضوع علل انجام حجامت و میزان آگاهی افراد نسبت به شرایط و اصول انتخاب حجامت انجام شده که از نتایج آنها در این مطالعه نیز استفاده شده است، اما درمورد انجام حجامت در ایام حزیران مطالعه مستندی یافت نشد.
با توجه به موارد مذکور و با توجه به ضرورت و اهمیت موضوع حجامت و استقبال عمومی از این مداخله و نظر به اینکه متقاضیان زیادی جهت انجام حجامت در ایام حزیران به مراکز مختلف مراجعه میکنند و از طرفی با عنایت به فقدان سوابق موجود در خصوص بررسی انجام حجامت در ماه حزیران، تصمیم بر آن شد که ضمن بررسی علل انجام حجامت در این ایام توسط متقاضیان مختلف، میزان آگاهی و اطلاعات آنها از اصول کلی حجامت نیز مطالعه شود.
مواد و روشها
این مطالعه مقطعیتوصیفی در سال 1398 انجام شد. جامعه موردپژوهش شامل افراد مراجعهکننده به مراکز منتخب حجامت در شهرهای مشهد و بیرجند بودند.
حجم نمونه موردنیاز مطالعه با توجه به دو متغیر اصلی (علل مراجعه و میزان آگاهی افراد) و با عنایت به مطالعات مشابه [
2 ،4]، برای هریک از شهرهای مشهد و بیرجند بهصورت مجزا محاسبه و درمجموع 400 نفر تعیین شد.
بازه زمانی تحقیق با توجه به تعداد بالای مراجعهکنندگان جهت انجام حجامت در ایام حزیران، هفته آخر خردادماه و هفته اول تیرماه در نظر گرفته شد.
معیارهای ورود به مطالعه: مراجعین واجد شرایط انجام حجامت که تمایل به همکاری در پژوهش و پر کردن فرم پرسشنامه را داشتند و فرم رضایتنامه را تکمیل کرده و حجامت را انجام داده بودند. معیارهای خروج افراد از مطالعه: عدم تمایل افراد جهت تکمیل پرسشنامه و رضایتنامه و یا عدم انجام حجامت بنا به هر دلیلی.
روش انتخاب نمونهها بهصورت آسان (در دسترس) و شامل تمام مراجعین واجد شرایط ورود به مطالعه بود. بدینمعنا که در ابتدا با تمام افراد مراجعهکننده جهت انجام حجامت در 2 مرکز درمانی در شهر مشهد و 1 مرکز درمانی در شهرستان بیرجند صحبت شد و درمورد انجام این طرح به آنها توضیحات جامعی داده شد. سپس هرکدام از افرادی که مایل به همکاری در این طرح بودند، پس از اخذ رضایت آگاهانه، پرسشنامه مربوط به طرح را تکمیل کردند. ضمن اینکه کارشناسان واجد شرایط مستقر در مراکز به سؤالات احتمالی افراد درمورد نحوه پر کردن پرسشنامه پاسخ داده و آنها را جهت تکمیل دقیق تر پرسشنامه راهنمایی میکردند.
اطلاعات این مطالعه با استفاده از پرسشنامهای که خانم حیدری و همکاران در سال 1390 در شهر قم تهیه کرده بودند و روایی و پایایی آن سنجیده شده و در یک مطالعه پیش از این به کار گرفته شده است [
2]، جمعآوری شد.
اطلاعات پرسشنامه شامل 3 بخش بود:
1. اطلاعات شخصی افراد شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، میزان تحصیلات، شغل، وضعیت اقتصادی، سن باروری، سابقه بیماریهای مزمن و نوع بیماریها به تفکیک و سابقه استفاده از سایر انواع طب مکمل به تفکیک نوع آنها.
2. اطلاعاتی درمورد سوابق قبلی افراد درمورد حجامت و سایر انواع طب مکمل، شامل علت مراجعه (حفظ سلامتی و یا کمک به درمان بیماریها) برای انجام این حجامت (حزیران)، دفعات مراجعه جهت انجام حجامت در سال، سن اولین مراجعه، میزان رضایت از فواید حجامت، دلیل انتخاب حجامت، نحوه آشنایی با حجامت، محل انجام حجامت، علت مراجعه در این نوبت برای انجام حجامت بنا به میل شخصی یا توصیه دیگران و دریافت خدمات طب سنتی.
3. اطلاعاتی درمورد آگاهی افراد از قوانین و شرایط انجام حجامت، شامل بهترین ساعت، روز، هفته، روز ماه قمری و فصل جهت انجام حجامت، حالت مناسب انجام حجامت از نظر سیری و گرسنگی، نوع تغذیه، زمان مناسب استحمام بعد از انجام حجامت و عوارض حجامتهای قبلی.
پس از پاسخگویی افراد به سؤالات مطروحه، اطلاعات پرسشنامهها با نرمافزار آماری SPSS ویرایش 16 تجزیهوتحلیل شد. از آﻣﺎر ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ﺑﺮای ﺑﯿﺎن درﺻﺪ، ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ و اﻧﺤﺮاف ﻣﻌﯿﺎر و از آزمون تیتست و تحلیل واریانس یﮏﻃﺮﻓﻪ برای آﻣﺎر ﺗحلیلی اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ.
یافتهها
اطلاعات شخصی نمونهها
پرسشنامه اطلاعات شخصی نمونهها را 400 نفر از مراجعین به این مراکز تکمیل کردند، اما در بررسی نهایی آنها، 392 فرم که اطلاعات را بهدرستی وارد کرده بودند مورد تحلیل و آنالیز قرار گرفت. محدوده سنی مراجعهکنندگان بین 7 تا 79 سال بود و بیشترین مراجعهکنندگان (35/5 درصد) در رده سنی 30 تا 40 سال قرار داشتند. 62/8 درصد شرکتکنندگان مرد، 74/5 درصد متأهل و 40/3 درصد دارای تحصیلات دانشگاهی و 77/7 درصد دارای وضعیت اجتماعیاقتصادی متوسط بودند. 82/2 درصد خانمها، خانهدار و 70/5 درصد آنها در سنین باروری بودند. 6/6 درصد مراجعین دارای بیماری زمینهای و شایعترین آنها، دیابت (3/4 درصد) بود. 41/3 درصد نمونهها دارای سابقه استفاده از سایر انواع طب مکمل بودند و بادکش خشک، دارای بیشترین میزان (20/4 درصد) بود.
جدول شماره 1 اطلاعات تفصیلی درمورد ویژگیهای جمعیت موردبررسی را ارائه میکند.
سوابق حجامت قبلی نمونهها
73/9 درصد افراد، بهمنظور حفظ سلامتی مراجعه کرده بودند. 40/8 درصد مراجعین دارای سابقه حجامت 2 بار یا بیشتر در سال بودند و محدوده سنی اولین حجامت افراد بین 6 تا 67 سالگی و بیشترین آن (35/5 درصد) در 30 تا 40 سالگی بوده است. نحوه آشنایی 35/7 درصد افراد براساس شناخت قبلی آنها بوده و 42/7 درصد افراد رضایت متوسطی از انجام آن داشتند. دلیل 42/7 درصد مراجعین برای انجام حجامت، تجربههای سودمند قبلی بوده و 85/3 درصد حجامتها در ناحیه کتف انجام گرفته بود.
جدول شماره 2 اطلاعات جزئیتر را ارائه میکند.
آگاهی نمونهها از قوانین و شرایط انجام حجامت
بهترین زمان برای انجام حجامت از دیدگاه مراجعین، ساعات اولیه صبح (46/9 درصد)، در روزهای میانی (17، 19 و 21) ماه قمری (35/6 درصد) و فصل بهار (81/5 درصد) بود. 74/4 درصد شرکتکنندگان معتقد بودند حالت سیری در زمان انجام حجامت، بهترین نتیجه برای حجامت را به دنبال خواهد داشت و 64/7 درصد آنها نوشیدن شربت عسل و 79/7 درصد آنها استحمام بعد از ۲۴ ساعت را بهعنوان بهترین گزینه انتخاب کرده بودند. در 69/3 درصد افراد، حجامت هیچ عارضهای نداشت و شایعترین عارضه هم افت فشار خون (13/5 درصد) بود. ۵۹ درصد نمونهها دریافت خدمات توسط متخصص را مناسب میدانستند (
جدول شماره 3). تعداد قابلتوجهی از پرسشنامههای بررسیشده در 11 عنوان از سؤالات مطرحشده، دارای گزینههای پاسخ بیشتر از یک مورد بودند.
میانگین نمره آگاهی افراد از پرسشنامه حجامت 25/15±41/76 (از 100) بود.
جدول شماره 4 اطلاعات تفکیکی میزان آگاهی برای هر گویه را نشان میدهد.
سن نمونهها با علت انتخاب حجامت، بیماری مزمن زمینهای و بیماری مزمن زمینهای قلبی ارتباط معنادار آماری داشت.
جدول شماره 5 اطلاعات تفصیلی در این مورد را بیان میکند.
بحث
این مطالعه بهمنظور بررسی علل انجام حجامت ایام حزیران و میزان آگاهی افراد نسبت به شرایط و اصول انتخاب حجامت تر بهعنوان یک روش پیشگیری یا درمانی انجام شد. زمان مطالعه در ایام حزیران بود. در این مطالعه بیشترین علت انجام حجامت، حفظ سلامتی مراجعین (73/9 درصد) و در مرحله بعد، با هدف درمان بیماری بود. درمورد میزان آگاهی افراد نسبت به اصول حجامت مشخص شد بیش از نیمی از مراجعهکنندگان در خصوص بهترین فصل سال برای انجام حجامت (بهار)، سیر بودن در زمان انجام حجامت و زمان مناسب استحمام بعد از حجامت (بعد از 24 ساعت) اطلاعات صحیحی دارند، ولی در سایر موارد مثل بهترین ساعت و بهترین روزهای هفته و ماه برای انجام حجامت، نوع تغذیه بعد از حجامت و عوارض ناشی از حجامت آگاهی مطلوبی ندارند که این موارد در ذیل مورد بحث قرار میگیرند.
اطلاعات شخصی و سوابق حجامت قبلی
اطلاعات شخصی افراد مطالعه حاضر از نظر محدوده سنی(7 تا 79 سال)، جنس (62/8 درصد مرد) و تحصیلات (40/3 درصد دارای تحصیلات دانشگاهی)، با مطالعه دباغیان (2 تا 79 سال، 8/53 درصد مرد و 34/3 درصد دارای تحصیلات دانشگاهی) [
4]؛ از نظر سن باروری زنان (70/5 درصد در سنین باروری) با مطالعه حیدری (25/86 درصد) [
2] و از نظر شغل (82/2 درصد خانمها، خانهدار)، تأهل (74/5 درصد متأهل) و وضعیت اقتصادی (77/7 درصد دارای وضعیت اجتماعیاقتصادی متوسط)، با هر دو مطالعه (74 درصد و 34/8 درصد در مطالعه دباغیان و 33/5 درصد و 67/8 درصد و 75/25 درصد در مطالعه حیدری) مشابهت دارد [
4، 2].
از نظر محدوده سنی، در دو مطالعه انجامشده افراد تا سن 79 سالگی نیز جهت انجام حجامت مراجعه کرده بودند. در حالی که در منابع طب ایرانی انجام حجامت بعد از 60سالگی ممنوعیت نسبی دارد. از آنجایی که در مراجعان بالای 60 سال عوارض قابلتوجهی (حداقل در کوتاهمدت) گزارش نشده و حتی میزان رضایتمندی مراجعین مذکور نیز از نظر بالینی در حد قابلتوجه بوده است، به نظر میرسد که موضوع ممنوعیت حجامت در سنین بالای 60 سال نیاز به تحقیق و مطالعات بالینی بیشتری داشته باشد. از طرف دیگر حجامت در سنین قبل از 2 سالگی نیز در منابع طب سنتی منع شده، اما در روایات اسلامی شروع حجامت جهت پیشگیری، از 4 ماهگی تجویز شده است [
2]. بنابراین به نظر میرسد تحقیق بالینی بیشتر در این مورد نیز میتواند روشنگر زمان مناسب شروع حجامت پیشگیرانه باشد.
ترکیب جنسیتی مراجعین در بررسیهای انجامشده حاکی از تمایل و اشتیاق هر دو جنس به انجام حجامت است و با توجه به زمان انجام و شرایط ورود به مطالعات میتواند متفاوت باشد.
سطح تحصیلات بیش از 40 درصد نمونهها در چند مطالعه، بالاتر از دیپلم گزارش شده که میتواند مؤید افزایش سطح عمومی آموزشها در کل کشور و یا تمایل رو به تزاید افراد با سطح تحصیلات عالیه به روشهای طب مکمل باشد [
2،
24].
وضعیت اقتصادیاجتماعی نمونهها در بررسی دباغیان (که در سال 1385 انجام شده)، در حد پایین گزارش شده. در حالی که در 2 بررسی دیگر در حد متوسط بوده است. لحاظ کردن این نکته همراه با افزایش سطح تحصیلات نمونهها میتواند به نوعی مؤید اعتماد قشر متوسط جامعه به تأثیر بالینی و کارآمد بودن روشهای طب مکمل و ازجمله حجامت تر باشد [
2].
اغلب زنان حجامتشونده در بررسی حاضر و نیز مطالعه حیدری در سنین باروری بودهاند. از آنجایی که انجام ﺣﺠﺎﻣﺖ در دوران ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ زنانه ﻣﻤﻨﻮع است [
20، 19،
3]، این امر باید مورد توجه افراد حجام قرار گیرد.
کمتر از ﻧﯿﻤﯽ از اﻓﺮاد ﺷﺮﮐﺖﮐﻨﻨﺪه در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ، علاوه بر ﺣﺠﺎﻣﺖ از یﮏ روش یﺎ ﭼﻨﺪ روش دیﮕﺮ ﻃﺐ ﻣﮑﻤﻞ هم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ که ﺑﯿﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ بادکش و سپس زاﻟﻮدرﻣﺎﻧﯽ وﮔﯿﺎهدرﻣﺎﻧﯽ بود. در مطالعات مشابه نیز بیش از نیمی از اﻓﺮاد از اﻧﻮاع ﻃﺐهای ﻣﮑﻤﻞ استفاده کرده بودند. آمار استفاده از سایر انواع طب مکمل و یا نوع آنها بنا به شرایط هر مطالعه، متفاوت است [
26-24،
2].
سابقه حجامت قبلی حداقل 1 بار در سال در مطالعه حیدری 38 درصد گزارش شده. در حالی که در بررسی حاضر این رقم به 43/9 درصد رسیده و 17 درصد نیز سابقه 2 بار در سال را ذکر کرده بودند [
2]. این آمار مؤید روند رو به رشد استفاده از حجامت در سطح جامعه است. براساس تحقیقات انجامشده، در اثر آزاد شدن وازودیلاتورهایی مانند آدنوزین، نورآدرنالین و هیستامین که موجب افزایش جریان خون میشوند، عروق خونی منطقه حجامت گشاد میشوند [
10]. بنابراین میتوان این احتمال را مطرح کرد که در کسانی که حجامت مکرر دارند، عروق محل حجامت، پرخونتر از سایر مناطق بوده و درنتیجه مقدار خون خارجشده نیز بیشتر خواهد بود [
10]. از دیدگاه طب ایرانی نیز انتقال مواد زائد و دفع آنها ازطریق محل حجامت قبلی هم مورد اشاره قرار گرفته است. این حالت بهویژه در افراد با مزاج گرم و تر یا اصطلاحاً دموی میتواند با بیشترین اثر بالینی همراه باشد و دلیلی بر مراجعه مجدد جهت تکرار حجامت باشد. بررسی رابطه میان تعداد دفعات حجامت و نوع مزاج متقاضیان مراجعهکننده در آینده براساس فرمهای مزاجشناسی استانداردشده دکتر مجاهدی و دکتر سلماننژاد [
32، 31] میتواند این فرضیه را بیشتر تأیید کند.
بیشترین محل حجامت مراجعین در مطالعه حاضر ناحیه بین دو کتف (حجامت عام) بوده است که با مطالعه حیدری هم مطابقت دارد [
2]. تحقیقات بر روی جریان خون در محل بین کتفها نشان دادهاند که مغز و قلب 2 ارگان اصلی هستند که از نزدیک، به شبکه مویرگی سیستم عروقی این منطقه مربوط میشوند. بنابراین مکش، تیغ زدن و تخلیه خون از محل مذکور میتواند از این ارگانها در برابر ایستایی خون و یا تجمع مواد زائد محافظت کند [
33]. همچنان که رازی نیز حجامت ناحیه مذکور را در انواعی از تپش قلب مفید میداند [
9].
وجود بیماری زمینهای در 6/6 درصد از نمونههای مطالعه حاضر گزارش شد و اکثریت آنها هم به بیماری دیابت مبتلا بودند. در حالی که این آمار در مطالعه حیدری در حد 61 درصد اعلام شده و اغلب آنها نیز در دسته بیماریهای اسکلتیعضلانی طبقهبندی شده بودند [
2]. ارتباط سن با بیماری مزمن زمینهای (P>0/001) در این مطالعه، مثبت و مستقیم بود. یعنی همراه با افزایش سن، آمار بیماریهای زمینهای نیز افزایش مییابد و در بین بیماریها نیز ارتباط سن با بیماری مزمن زمینهای قلبی نسبت به سایر بیماریها، معنادار بود (P=0/013). توجه به زمان و مکان انجام مطالعات و منظور کردن هدف مراجعین از انجام حجامت میتواند تا حدودی ارتباط بین این موارد را بیشتر و بهتر توجیه و مشخص کند. به عنوان نمونه در یک مطالعه جهت بررسی حجم خون خارجشده در طی حجامت، در بین گروههای درمانی مختلف، از کسانی که بهخاطر بیماری فشار خون اقدام به انجام حجامت کرده بودند، نسبت به سایر گروهها مقدار خون بیشتری خارج شد [
10]. با توجه به اینکه افزایش حجم داخل عروقی و انتقال این حجم به قلب باعث افزایش برونده قلبی و درنتیجه افزایش فشار خون میشود [
34]، شاید افزایش مقدار خروج خون در بیماران فشارخونی را با مکانیسمهای مذکور بتوان توجیه کرد.
هدف از انجام حجامت
در مطالعه حاضر بیشترین حجم از تعداد نمونهها افرادی بودند که با هدف انجام حجامت جهت حفظ سلامتی مراجعه کرده بودند. در عین حال 26/1 درصد نمونهها هم بهمنظور درمان بیماری مراجعه کرده بودند. همچنین میزان رضایت از اثرات بالینی حجامت هم در اکثر مطالعات حدود حداقل50 درصد و حتی 75 درصد [
25] گزارش شده است. تحقیقات متعددی اثرات مختلف حجامت در جهت حفظ سلامتی یا درمان برخی از بیماریها را نشان داده است. مطالعه کردافشاری در تهران نشان داد حجامت میتواند باعث بهبود نمرات کیفیت زندگی افراد شود [
14]. همچنین مطالعه کریمی نشان داد حجامت میتواند از افزایش مارکرهای التهابی در ورزشکارانی که حجامت انجام دادهاند جلوگیری کند و میتواند بهعنوان درمان کمکی برای کنترل التهاب مورد توجه قرار گیرد [
11]. مطالعه دیگری نیز نشان داد که حجامت میتواند بهعنوان یک عامل تنظیمکننده در پاسخهای ایمنی ذاتی و اکتسابی در نظر گرفته میشود. هرچند شواهد تجربی بیشتری برای روشن شدن اثر دقیق حجامت در سیستم ایمنی بدن نیاز است [
12]. اثربخشی مثبت حجامت بر بیماران مبتلا به فشار خون نیز در چند مطالعه نشان داده شده است [
29-27]. با توجه به مجموع اثرات بالینی یا بررسیشده حجامت مرطوب در کنار منظور کردن میزان رضایت از انجام آن، حجامت میتواند بهعنوان یکی از روشهای درمانی یا پیشگیری مکمل در اغلب افراد مدنظر قرار گیرد.
بهترین روز هفته
در منابع طب ایرانی و نیز برخی روایات موجود، به انجام حجامت در روزهای یکشنبه، دوشنبه، سهشنبه و بهویژه پنجشنبه و همچنین روزهای شانزدهم، هفدهم، نوزدهم و یا بیستویکم ماه قمری توصیه شده است [
24،
17]. یک مطالعه با موضوع مقدار خون خارجشده در طی حجامت، نشان داد علیرغم اینکه بین روزهای مختلف هفته از نظر مقدار خون خارجشده در طی حجامت اختلاف معناداری مشاهده نشد، اما با مقایسه بین ایام هفته، مشاهده شد که بیشترین مقدار خون خارجشده در روزهای دوشنبه و سهشنبه بوده است. ضمن اینکه بین روزهای ماه قمری و مقدار خون خارجشده در طی حجامت هم اختلاف آماری معناداری وجود ندارد. با این ترتیب شاید عوامل دیگری غیر از حجم خون خارجشده (مانند کیفیت مواد خارجشده) را بتوان عامل این توصیه مؤکد دانست [
10].
بهترین ساعات روز، بهترین روزهای ماه قمری و بهترین فصل سال
اﮐﺜﺮ نمونههای ایﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ درﻣﻮرد ﺑﻬﺘﺮیﻦ زمان انجام حجامت از نظر ﺳﺎﻋﺎت روز و روزهای هفته و ﻣﺎه ﻗﻤﺮی اﻃﻼﻋﺎت ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ، اما دانستههای 81/5 درصد آنها برای انجام حجامت در فصل بهار صحیح بود. براساس منابع طب ایرانی، بهترین زمان انجام حجامت، ساعات اولیه صبح، در روزهای میانی ماه قمری (16، 17، 19 و 21) و در فصل بهار ذکرشده است [
36،
20-17]. دلیل آن نیز معتدل بودن هوا و رقیق و لطیف بودن خون و اخراج زودتر آن است [
19]. ﺣﺠﺎﻣﺖ در هواای ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺮم یﺎ ﺳﺮد، بهدلیل تغییر در کمیت و کیفیت اخلاط بدن، ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﺎﮐﺎرآﻣﺪ ﺑﻮدن در دﻓﻊ ﻣﻮاد زاﺋﺪ میتواند ﺑﺎﻋﺚ بروز عوارض مختلفی، ازجمله ضعف بیمار ﺷﻮد. انجام ﺣﺠﺎﻣﺖ در روزهای وسط ماه قمری (روز 14 و 15)، زمانی که ﻧﻮر ﻣﺎه ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ، بهدلیل تأثیر نیروی جاذبه ماه بر اخلاط بدن مانع دفع مناسب مواد زائد و از دست دادن اخلاط صالحه بدن میشود [
36].
زمان استحمام بعد از حجامت
ﺑﯿﺶ از 79 درصد اﻓﺮاد زمان اﺳﺘﺤﻤﺎم ﺑﻌﺪ از 24 ﺳﺎﻋﺖ را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﻧﺪ. در ﻣﺘﻮن ایرانی آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ حمام در همان روز انجام حجامت ممکن است باعث بروز تب دائمی شود [
35].
حالت انجام حجامت از نظر گرسنگی
پاسخ74/7 درصد نمونهها به سؤال درمورد حالت انجام حجامت از نظر گرسنگی، انجام آن در زمان سیری بود که درست است. انجام حجامت در زمان گرسنگی ممکن است باعث باعی ایجاد لقوه (نوعی فلجی) شود [
35،
18].
نوع تغذیه بعد از حجامت
ﺑﻌﺪ از انجام ﺣﺠﺎﻣﺖ به مصرف مواردی نظیر ﺷﺮﺑﺖ ﻋﺴﻠﯽ، ﺳﮑﻨﺠﺒﯿﻦ، اﻧﺎر و ﺑِﻪ ﺷﯿﺮیﻦ توصیه شده و ﺧﻮردن ﺗﺮﺷﯽ، شوری و ﻟﺒﻨﯿﺎت ﺗﺎ ﺣﺪود 12 ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﺣﺠﺎﻣﺖ منع شده است [
34]. جواب 64/7 درصد افراد به نوع تغذیه بعد از حجامت (شربت عسل) صحیح بود.
عوارض ناشی از حجامت و نوع عارضه
حدود یکسوم نمونههای این مطالعه به وجود سابقه عوارض ناشی از حجامت (در طی کل سوابق حجامت خود) اشاره کردند. در حالی که در مطالعه حیدری، اﻏﻠﺐ آنها ﺑﻌﺪ از ﺣﺠﺎﻣﺖ دﭼﺎر ﻋﺎرﺿﻪای ﻧﺸﺪه بودﻧﺪ [
2]. آمار نسبتاً قابلتوجه عوارض میتواند واقعا صحیح و یا نادرست باشد. از دلایل صحت آمار میتوان به مواردی نظیر انجام حجامت توسط افراد غیرمتخصص، آگاه نبودن افراد به شرایط صحیح حجامت و عدم رعایت آداب لازم در زمان قبل و بعد از حجامت اشاره کرد. درمورد نادرست بودن آمار نیز میتوان به عدم دقت نمونهها در تکمیل پرسشنامهها (نکتهای که در تکمیل بیشتر سؤالات این مطالعه با آن روبهرو بودیم) و نیز محاسبه تجمیعی سوابق عوارض قبلی در طی کل حجامتهای قبلی و نهفقط این نوبت از حجامت اشاره کرد.
نتیجهگیری
با توجه به استقبال زیاد جامعه از حجامت خصوصاً در ایام حزیران، که عمدتاً با هدف حفظ سلامتی انجام میشود و از طرفی با عنایت به سطح آکاهی نه چندان قابلقبول جامعه از اصول و شرایط صحیح حجامت خصوصاً درمورد زمان حجامت، ضروری است که با بهبود نظام نظارت بر مراکز حجامت خصوصاً در روزهای حزیران مداخلات لازم جهت افزایش سطح آگاهی مراجعهکنندگان انجام شود. بنابراین آگاهیبخشی کافی به افراد جامعه ازطریق رسانهها و بهرهگیری از متخصصین طب سنتی جهت نظارت بر انجام حجامت صحیح و رعایت اصول آن در مراکز انجام حجامت در روزهای حزیران ضروری است.
در این مطالعه پرسشنامهها را افراد مراجعهکننده تکمیل میکردند. هرچند کارشناسان توجیهشده طرح، جهت پاسخگویی به سؤالات احتمالی افراد در محل حضور داشتند، اما به نظر میرسد تکمیلکنندگان پرسشنامهها دقت کافی نداشتهاند. انتخاب چند گزینه در سؤالات تکگزینهای و یا انتخاب گزینههای متناقض (نظیر وجود بیماری زمینهای در سؤال ۱۰ و انتخاب گزینه سلامتی به عنوان پاسخ سؤال ۱۱) مؤید این مورد است.
با توجه به فعال بودن درمانگاهها و کلینیکهای متعدد طب ایرانی دانشگاهی در شهر بزرگی نظیر مشهد، انتخاب فقط یک درمانگاه دانشگاهی میتواند از محدودیتهای مطالعه به شمار آید. البته این مورد براساس پیشنهادات کمیته اخلاق انجام شد. این کمیته پیشنهاد داده بود که نمونهگیری در مراکزی انجام شود که متخصصین طب سنتی حضور نداشته باشند.
محتوای پرسشنامه در مطالعه قبلی تکمیل شده و روایی و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفته بود و امکان تغییر سؤالات آن وجود نداشت. با وجود این به نظر میرسد برخی از گزینههای آن دارای همپوشانی باشد. برای مثال محل انجام حجامت در سؤال ۱۷ دارای 2 گزینه کتف و شانه است که باهم همپوشانی داشته و میتواند باعث سردرگمی تکمیلکننده فرم بشود.
علت تأکید متون طب سنتی و روایات بر انجام حجامت در زمان خاص و مکانیسم اثر آن حداقل از دیدگاه طب رایج دقیقاً مشخص نشده است [
36،
19] و این امر میتواند علل مختلفی، ازجمله تأثیر بر سیستم ایمنی یا عصبی، تسریع در زمان یا شدت درمان علائم بیماری، کاهش عوارض بیماری، تغییر در مقدار یا کیفیت خون خارجشده، احساس نشاط و بهبودی بیشتر، اثرات سایکولوژیک و اعراض نفسانی و یا مجموعهای از عوامل فوق و یا حتی سایر علل را دربر داشته باشد. در این صورت پرداختن به یک متغیر خاص (نظیر زمان مشخص حزیران یا مقایسه 2 منطقه جغرافیایی مختلف در این مطالعه)، خود محدودیت بزرگی میتواند قلمداد شْود.
انجام حجامت توسط افراد مختلف و با روشهای متنوع، قطعاً باعث تغییر در تعداد، نوع و عمق برشهای پوستی، مقدار خون خارجشده و سایر متغیرهای مختلف میشود که طبعاً میتواند در مواردی نظیر احساس رضایت بیماران مؤثر واقع شود و این امر از دیگر محدودیتهای این مطالعه است.
با توجه به استقبال روزافزون جامعه از طب مکمل و بهویژه حجامت و آگاهی نسبتاً ناکافی جامعه درمورد انتخاب بهترین زمان و شرایط حجامت، توصیه میشود انجام مطالعات مشابه در سایر مراکز و شهرها و با در نظر گرفتن سایر متغیرهای احتمالی، ازجمله مزاج افراد مورد توجه قرار گرفته و اقدامات اصلاحی و آگاهیبخشی براساس امکانات و شرایط محلی موجود به عمل آید.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مقاله حاضر مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی ﻣﺸﻬﺪ قرارگرفته است (کد اخلاق: IR.MUMS.REC.1399.529). ورود نمونه ها به مطالعه به صورت کاملا آگاهانه و اختیاری و همراه با تکمیل رضایتنامه بود.
حامی مالی
این مقاله در قالب طرح تحقیقاتی به شماره 980786 متعلق به دانشگاه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻣﺸﻬﺪ میباشد و هزینه های طرح توسط ﻣﻌﺎوﻧـﺖ ﭘﮋوﻫـﺸﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻣﺸﻬﺪ تامین شده است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخشهای پژوهش حاضر مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
محققین از همکاری آقای سید محمد وحید غضنفری تشکر و قدردانی میکنند.