آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 13، شماره 3 - ( 9-1402 )
جلد 13 شماره 3 صفحات 38-30 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Fallahi S, Razmpour F, Jafari L, Javdan G, Salehpour Z, Rafati S, et al . Investigation of Local Knowledge Regarding the Local Uses of Moringa Plant in the Southern Regions of Iran. cmja 2023; 13 (3) :30-38
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-943-fa.html
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-943-fa.html
فلاحی صغری، رزم پور فرخنده، جعفری لیلا، جاودان غلامعلی، صالح پور زینب، رفعتی شیده، و همکاران.. بررسی دانش بومی در رابطه با مصارف محلی گیاه مورینگا در مناطق جنوبی ایران. فصلنامه طب مکمل. 1402; 13 (3) :30-38
صغری فلاحی1 
، فرخنده رزم پور2 ، لیلا جعفری3 ، غلامعلی جاودان4 ، زینب صالح پور5 ، شیده رفعتی6 ، سیده معصومه موسوی نژاد7 ، فریده دست سوز8 ، مرضیه نیک پرور*9
، فرخنده رزم پور2 ، لیلا جعفری3 ، غلامعلی جاودان4 ، زینب صالح پور5 ، شیده رفعتی6 ، سیده معصومه موسوی نژاد7 ، فریده دست سوز8 ، مرضیه نیک پرور*9
1- دکترای تخصصی پژوهشی، استادیار، مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
2- دکترای تغذیه، استادیار، دانشکده پزشکی، گروه پزشکی اجتماعی، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
3- دکتری بوم شناسی کشاورزی، استادیار، گروه باغبانی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه هرمزگان. بندرعباس، ایران
4- دکترای تغذیه، دانشیار، دانشکده پزشکی، گروه پزشکی اجتماعی، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
5- دکترای فارماکولوژی، استادیار، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، دانشگاه علوم پزشکی یاسوج، یاسوج، ایران
6- دکترای آمار زیستی، استادیار، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی در ارتقاء سلامت، پژوهشکده سلامت هرمزگان، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
7- کارشناس بهداشت عمومی، مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
8- کارشناس ارشد تغذیه، مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
9- فلوشیپ اکوکاردیوگرافی، دانشیار، مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران ،nikparvarheart1@gmail.com
2- دکترای تغذیه، استادیار، دانشکده پزشکی، گروه پزشکی اجتماعی، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
3- دکتری بوم شناسی کشاورزی، استادیار، گروه باغبانی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه هرمزگان. بندرعباس، ایران
4- دکترای تغذیه، دانشیار، دانشکده پزشکی، گروه پزشکی اجتماعی، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
5- دکترای فارماکولوژی، استادیار، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، دانشگاه علوم پزشکی یاسوج، یاسوج، ایران
6- دکترای آمار زیستی، استادیار، مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی در ارتقاء سلامت، پژوهشکده سلامت هرمزگان، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
7- کارشناس بهداشت عمومی، مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
8- کارشناس ارشد تغذیه، مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران
9- فلوشیپ اکوکاردیوگرافی، دانشیار، مرکز تحقیقات قلب و عروق، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران ،
متن کامل [PDF 760 kb]
(646 دریافت)
| چکیده (HTML) (979 مشاهده)
شکل 1. گونه درخت، گل و بذر مورینگا اولیفرا
شکل 2. گونه درخت، گل و بذر مورینگا پرگرینا
جدول 1. نمونه چک لیست جهت جمع آوری اطلاعات پایه‌ای مربوط به گیاه مورینگا در مناطق تحت مطالعه
جدول 2. اطلاعات دموگرافیک افراد مورد مطالعه 1
متغیرهای کمی به صورت انحراف معیار ± میانگین گزارش شده است. متغیرهای کیفی به صورت (درصد) تعداد گزارش شده است.
روش کار
اجرای این پژوهش به روش میدانی با استفاده از ابزار چک لیست، مشاهده همراه با مصاحبه بوده است. با توجه به سطح سواد پایین بومیان ساکن در مناطق مورد مطالعه، مسن بودن افراد، عدم تسلط کامل به زبان فارسی و گاها عدم پاسخ گویی و مصاحبه با افراد غیر بومی، لذا پرسشگرها می‌بایست از اهالی منطقه مورد مطالعه باشند. لذا دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان که بومی مناطق مورد مطالعه بودند جهت جمع آوری اطلاعات و مصاحبه انتخاب شدند. آموزش‌های کامل به منظور یکسان شدن نحوه پرسشگری با دقت زیاد و صرف وقت کافی به این دانشجویان ارائه گردید. در ابتدا طی جلسه‌ای مشترک در مرکز تحقیقات قلب و عروق بندرعباس نحوه‌ی پرسشگری و مصاحبه به کلیه پرسشگرها آموزش داده شد، و پس از اطمینان از انجام صحیح شیوه کار آنها، چک لیست پرینت و بین انها توزیع شد. دانشجویان در زمان برگشت به شهر و روستای خود، کار پرسشگری را انجام دادند. در مراجعه و مصاحبه پرسشگرها با افراد بومی، اطلاعات لازم از طریق یک چک لیست که تعدادی از سؤالات آن شامل نام محلی گیاه، نحوه برداشت و نوع مصرف بومی و سنتی این گیاه، زمان برداشت، نوع اندام مصرفی گیاه، طریقه استفاده آن و غیره بود، جمع آوری شد. هدف مطالعه جمع آوری اطلاعات و کسب آگاهی‌های لازم از اهالی بومی در مورد مصارف سنتی این گیاه، حفظ و احیا دانش بومی مربوط به استفاده از گیاهان دارویی در بهبود عملکردهای درمانی در تلفیق و همراهی با طب نوین می‌باشد. داده‌ها از طریق پرسشگرهای بومی در میدان تحقیق و تماس با جامعه مورد مطالعه و افراد سالخورده در فصل پاییز و زمستان سال 1399 در روستای شنگ، روستای نور آباد و دهستان پارامون واقع در مناطق بشاگرد واقع در استان هرمزگان و شهرستان فنوج و چابهار واقع در استان سیستان و بلوچستان با تهیه چک لیست گردآوری و ثبت شده است،
جدول 3. اطلاعات جمع آوری شده افراد مورد مطالعه درباره گیاه مورینگا با استفاده از چک لیست
برای تمامی متغیرها، مقادیر به صورت (درصد) تعداد گزارش شده است.
در این گونه مطالعات گردآوری و ثبت اطلاعات از بین اطلاعات افراد محلی بوده است، بنابراین جهت جمع آوری این اطلاعات از تکنیک‌های مختلف مثل مشاهده، مشارکت، مصاحبه‌های رو در رو با افراد بومی توسط پرسشگرها (جدول 1) جهت ثبت اطلاعات پایه‌ای گیاه استفاده شد. گونه‌های گیاهان بومی مورد پژوهش در مناطق مورد نظر توسط متخصصان کشاورزی تأیید گردید. دانشجویان، بومی همان منطقه بودند و با زبان و فرهنگ آن منطقه آشنایی کامل داشتند. از کلیه افراد در دسترس در مناطق مورد مطالعه که تمایل شرکت در مطالعه را داشتند، پرسشگری و مصاحبه صورت گرفت. قبل از شروع پرسشگری رضایت نامه کتبی برای شرکت در مطالعه گرفته شد. در کل تعداد 40 چک لیست از مناطقی از استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان جمع آوری شد. پس از ورود داده‌ها به نرم افزار SPSS نسخه 23، برای توصیف متغیرهای پیوسته از میانگین و انحراف معیار استفاده و متغیرهای طبقه‌ای با تعداد و درصد گزارش شدند.
نتایج
تعداد 40 چک لیست توسط بومیان هر دو منطقه هرمزگان و سیستان و بلوچستان تکمیل گردید. میانگین سنی افراد حاضر در مطالعه 91/14±82/47 سال و در محدوده سنی 23 تا 80 سال قرار داشتند. تعداد 24 نفر (60 درصد) مرد و 16 نفر (40 درصد) زن بودند. از تعداد کل افراد شرکت کننده در مطالعه 33 نفر (5/82 درصد) متأهل بودند. از نظر سطح سواد 21 نفر (5/52 درصد) از آنها بی سواد، 17 نفر (5/42 درصد) زیر دیپلم و دیپلم و 2 نفر (5 درصد) تحصیلات دانشگاهی داشتند. به جز دو نفر که یک نفر دانش آموز (5/2 درصد) و دیگری کارمند بود (5/2 درصد)، تقریباً تمامی مردان به یکی از حرفه‌های کشاورزی، دامداری یا مغازه داری مشغول بودند و همچنین از مجموع 16 نفر زن، تعداد 12 نفر (30 درصد) از آنها خانه دار و مابقی دانشجو یا کارمند بودند (جدول 2). در بررسی انجام شده در دو منطقه جنوب ایران مشخص گردید که در منطقه بشاگرد واقع در استان هرمزگان و شهرستان فنوج واقع در استان سیستان و بلوچستان گونه غالب و خود رو در آن مناطق گونه Moringa peregrine است که به نام محلی گاز رخ معروف بوده و تقریباً در صد درصد موارد از میوه (دانه) گیاه استفاده می‌کردند. در منطقه چابهار واقع در استان سیستان و بلوچستان که ماهیت شهری داشت، گونه موجود که به صورت دست کاشت وجود دارد گونه Moringa olifera بوده که با نام بامیه هندی معروف بوده که بیشترین اندام مورد استفاده آن برگ بود. بیشترین طریقه مصرف مورینگا در هر دو منطقه ابتدا به صورت خوراکی (81 درصد)، و سپس استفاده از روغن آن بصورت مالشی (19 درصد) بود. 5/62 درصد افراد بیشترین موارد مصرف آن را بصورت پودر و در بهبودی مشکلات گوارشی از جمله دل‌درد، سوزش و نفخ گزارش کردند و 5/37 درصد مصرف آن را بصورت دمنوش برای رفع سرماخوردگی، مشکلات تنفسی و ناراحتی روحی و روانی بیان نمودند. شرکت کنندگان بومی این مناطق نحوه استفاده از بذرگیاه مورینگا (گاز رخ) را به صورت خیسانده بیان نمودند. طبق اظهار نظرات آنها بذر این گیاه تلخ بوده و با روش خیساندن مقدار تلخی آن کاهش یافته و آن را به صورت آجیل و تنقلات استفاده می‌کردند. اکثر شرکت کنندگان این مطالعه حدود 5/90 درصد استفاده از این گیاه را بصورت چاشنی و افزودنی به غذا، روغن، دمنوش و 5/9 درصد به صورت مرهم و ضماد برای بهبود زخم بیان نمودند. 85 درصد بومیان منطقه گیاه را به صورت خشک و 15 درصد به صورت تازه مصرف می‌کردند. 34 نفر معادل 85% از بومیان شرکت کننده در این مطالعه دانش و آگاهی مصارف کاربردی این گیاه را از بزرگان و اقوام خود به ارث برده بودند، و از زمان‌های دور در آن منطقه با این گیاه آشنا بودند (جدول 3).
بحث
گیاه مورینگا یا درخت معجزه یک گیاه پر برکت الهی است که امروزه بومیان مناطق محل رویش آن، روزی خود را از آن می‌گیرند. گیاهان از زمره منابع طبیعی خدادادی و ارزشمند در طول تاریخ زندگانی بشر بوده است. استفاده انسان در طی تاریخ از گیاهان دارویی به منظور رزق و روزی و همچنین تسکین آلام و بهبود بیماری‌ها بوده است. امروزه بومیان این مناطق نیز همان طور که در طول سالیان متمادی اطلاعات نسل‌های خود را سینه به سینه منتقل نموده‌اند از این گیاه برای مصارف خوراکی و همچنین درمانی استفاده کرده‌اند. در مناطق هرمزگان و سیستان و بلوچستان، مردم از گذشته‌های بسیار دور از گیاه مورینگا برای منابع خوراکی و دارویی خود استفاده می‌کردند. هرچند بومیان و افراد روستایی ساکن در این مناطق به درستی از فواید این گیاه مطلع نبوده ولیکن از گذشته تاکنون با این گیاه آشنا بودند. در منطقه بشاگرد و فنوج، گونه پرگرینا را با نام گاز رخ و در چابهار گونه اولیفرا را با نام بامیه هندی می‌شناسند. از آنجا که بومیان این منطقه در دل طبیعت رشد کرده و زندگی می‌کنند ارتباط تنگاتنگی با طبیعت و استفاده از گیاهان دارویی دارند. به همین جهت افراد به صورت تجربی متوجه خواص دارویی و درمانی این گیاهان شده و این شیوه مصرف و اطلاعات آنها در این زمینه از قدیم تا امروز باقی مانده است (19). برگ گیاه مورینگا به راحتی قابل هضم، سرشار از پروتئین و حاوی اسیدهای آمینه ضروری (ایزولوسین، لیزین، متیونین، فنیل آلانین و تریپتوفان) و اسیدهای آمینه غیرضروری (آرژنین و هیستیدین) می‌باشد، سرشار از مواد مغذی است و به عنوان یک مکمل غذایی خوب می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. همانطور که در افریقا از پودر برگ درخت مورینگا به عنوان مکمل و تولید غذای نوزدان استفاده می‌شود (20, 21). امروزه، برگ‌های مورینگا کاربردهای متنوعی دارند و به صورت کپسول‌های پوشش‌دار دارویی (به صورت پودر)، نوشیدنی و چای مورد استفاده قرار می‌گیرند (22). همه‌ی قسمت‌های گیاه مورینگا اولیفرا به عنوان عناصر مهم، با ارزش دارویی متنوع و به عنوان داروی طبیعی شناخته می‌شوند. با این وجود استفاده از عصاره گیاه مورینگا به عنوان یک ماده غذایی با ارزش و با کاربردهای دارویی مختلف در درمان بسیاری از بیماری‌ها در طب سنتی گزارش شده است. اثر عصاره آبی ریشه مورینگا در فعالیت‌های ضد التهابی، ضد زخم و ضد تومور قابل توجه است (23). مطالعه مروری Zahidul Islam و همکاران موارد استفاده پزشکی گیاه مورینگا را بررسی کردند که شامل: فعالیت‌های ضد میکروبی و ضد کرم، ضد آسم، ضد سرطان، ضد تومور، ضد دیابت و ترمیم زخم، فعالیت‌های محرک قلب و گردش خون، ضد ادرار، ضد درد، ضد تب، اثرات حفاظتی برای کبد، اثرات ضد اسپاسم و ضد زخم می‌باشد (5). مورینگا به بهبود افسردگی، اضطراب و خستگی کمک می‌کند، روغن دانه مورینگا نیز در سلامت پوست و مو مؤثر شناخته شده است (6).
مطالعه میدانی این پژوهش در مناطق تحت مطالعه نشان داد که بومیان به صورت محلی از پودر برگ گیاه مورینگا به صورت دم‌کرده، جوشانده، افزودنی به آرد نان و همچنین بذر این گیاه را عصاره گیری و همراه با غلاف آن در تهیه ضماد و غیره استفاده می‌کنند. علاوه بر آن این مطالعه نشان داد که بومیان بذر این گیاه را به صورت آجیل در خوراکی‌های روزمره خود استفاده می‌نمودند. دسترسی کم این گیاه و محل رویش آن (95 درصد در کوه و تپه) از یک سو و زمان رویش آن (تابستان و اواخر بهار) از سوی دیگر، سبب شده که اکثر بومیان منطقه حدود 85 درصد آنها گیاه را به صورت خشک و 15 درصد به صورت تازه مصرف می‌کردند. در این مطالعه میدانی بیشترین شرکت کنندگان زنان منطقه بودند که نقش مهمی در جمع آوری، نحوه خشک‌کردن، نگهداری و ذخیره آن و همچنین در بکارگیری از این گیاه در زندگی روزمره به عنوان مواد غذایی افزودنی به عهده داشتند. مطالعات نشان داده‌اند پودر دانه گیاه مورینگا برای تصفیه آب، روغن حاصل از دانه‌ها به عنوان کود در مزارع و همچنین در تولید صابون و عطر مورد استفاده قرار می‌گیرد (24)، در مکزیک به دلیل محتوای بالای پروتئین و کربوهیدرات، مورینگا به عنوان یک ماده برای جایگزین پودر ماهی در خوراک ماهی تیلاپیا استفاده می‌شود (25). استفاده از مورینگا به عنوان افزودنی غذا و بخصوص آرد نان که بومیان جمعیت مورد مطالعه بیان کرده بودند، روشی بسیار مفید برای افزایش ارزش غذایی مواد خوراکی است که مطالعات نیز آن را تأیید کرده‌اند (26). صنایع غذایی سعی کرده است مصرف آرد گندم را به علت وجود گلوتن در محصولات نانوایی کاهش دهد و به نظر می‌رسد Moringa oleifera گزینه خوبی باشد (27). با توجه به اینکه امروزه تقاضای زیادی برای داروهای گیاهی، مکمل‌های غذایی، محصولات بهداشتی، دارویی، آرایشی و بهداشتی و ... در بازار ملی و جهانی وجود دارد، مورینگا به دلیل مزایای فراوان و اقتصادی بودن آن توجه زیادی را به خود جلب کرده است.
نتیجه گیری
استفاده از بذر و برگ گیاه مورینگا در مناطق روستایی بخصوص محروم و کم برخوردار از دیرباز مورد توجه بومیان قرار گرفته است. بیشترین استفاده از گیاه مورینگا به شکل افزودنی غذا، روغن و دمنوش و همچنین با توجه به استفاده‌های مکرر و متنوع از قسمت‌های مهم این گیاه در بین روستاییان این مناطق می‌توان با قیمت مناسب انواع مکمل‌های غذایی با کاربردهای متفاوت را تولید نمود تا این محصول جایگاه خود را در سیاست‌های کشت، فرآوری و تغذیه‌ای کشور ایران بدست آورد. افراد بومی این مناطق در زندگی روزمره خود می‌توانند از آن در تولید سوخت، تأمین علوفه دام و طیور، تولید آجیل و تنقلات، روغن‌گیری، پرورش زنبور عسل و روغن‌های دارویی استفاده کنند.
سپاسگذاری: نویسندگان این مقاله نهایت تشکر و قدردانی خود را از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان بابت حمایت مالی از اجرای این پروژه دارند.
ملاحظات اخلاقی
این تحقیق مورد تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان با کد اخلاق IR.HUMS.REC.1400.402 قرار گرفت.
تضاد منافع: نویسندگان هیچ گونه تضاد منافع را اعلام نمی‌کنند.
متن کامل: (1520 مشاهده)
مقدمه
امروزه تمایل و اشتیاق استفاده از فراورده‌های گیاهان دارویی به عنوان یک جایگزین مناسب برای داروهای شیمیایی در حال افزایش است. یکی از علل این تمایل عوارض جانبی کمتر داروهای گیاهی نسبت به داروهای شیمیایی است. از دیرباز ایرانیان به داروهای گیاهی توجه خاصی نشان داده و همواره از گیاهان دارویی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌نمودند (1-7). مصرف گیاهان دارویی به قدمت حضور انسان بر روی کره خاک بوده و تقریباً تمام اقوام و قبایل انسان‌ها از گیاهانی که در طبیعت اطراف آنها روییده‌اند بهره گرفته‌اند. انسان همواره سعی نموده تا دانش خود را در زمینه‌های شناخت و چگونگی استفاده از آنها افزایش داده تا بتواند این دانش را از نسلی به نسلی دیگر انتقال دهد. امروزه گونه‌های گیاهی زیادی وجود دارند که دارای خواص درمانی و دارویی هستند ولیکن هنوز هم به صورت ناشناخته باقی مانده‌اند و مطالعات تحقیقاتی روی آنها صورت نگرفته است. گاه مشاهده شده است که در برخی از مناطق کشور از گونه‌های گیاهی خاصی به عنوان گیاهان دارویی استفاده می‌شود که هنوز علوم جدید به آنها دست نیافته است و با استفاده از تجارب اهالی بومی می‌توان به این مهم دست یافت (8). گیاه مورینگا با نام علمی Moringa oleifera، شامل 14 گونه درختی، از خانواده مورینگاسه (Moringaceae)، دارای برگ‌های مرکب و میوه‌ای غلاف دار است. همه‌ی گونه‌های مورینگا در اصل از هندوستان منشأ گرفته‌اند و از آنجا به بسیاری از کشورهای گرم دنیا راه یافته‌اند. غالب آنها در نواحی گرم و مرطوب مانند عربستان، هند، هیمالیا، برمه و ایران مشاهده شده است. از مشخصات این گیاه برگ‌های شانه‌ای مضاعف با تقسیمات زیاد است که مرکب از برگچه‌های کوچک و متقابل و گل‌هایی با اجزای ۵ قسمتی است. میوه آنها به صورت کپسول دراز و نیام مانند محتوی دانه‌هایی به اندازه مغز پسته تا ۱۵ و گاهی بیشتر هستند. این گیاه به نام های Moringa،Ben Oil، Drumstick Tree,Horseradish Tree و یا Benzolive Tree مشهور است. مورینگا اولیفیرا Moringa oleifera یکی از سیزده گونه خانواده گز روغنیان می‌باشد، درخت نسبتاً بزرگی است که بومیِ شمال هند محسوب می‌شود، ولی در بقیه نقاط آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی هم رشد می‌کند (شکل 1) (9, 10). برخی از گونه‌های این خانواده در تولید انواع دارو و صمغ کاربرد دارند و از دانه‌های برخی از این گونه‌ها روغن استخراج می‌شود. یکی دیگر از گونه‌های این خانواده مورینگا پرگرینا M.peregrine با نام محلی گاز رخ “Gas-e-rowghan” or “Gaz Rokh” می‌باشد که همراه با مورینگا اولیفرا در مناطق جنوب و جنوب شرقی ایران وجود دارد (شکل 2) (11). مورینگا یک درخت چند منظوره بوده و قابلیت حفاظت خاک، تولید علوفه، تغذیه حیوانات وحشی، غذای دام و مرغ، سوخت روستایی، تولید روغن صنعتی، تأمین آجیل و روغن خوراکی با ارزش اقتصادی بالا را دارا می‌باشد. این درخت در برابر خشکسالی مقاوم بوده و از غلاف و برگ‌های جوان آن به عنوان سبزیجات استفاده می‌شود. با توجه به ریز مغذی‌های موجود در این گیاه، در بین روستاییان علاوه بر مصارف خوراکی برای انسان به عنوان ماده خوراکی به علوفه و خوراک دام‌ها نیز اضافه می‌شود. و همچنین می‌توان برای تصفیه آب از بذرهای آن بهره برد. مورینگا اولیفرا دارای رشد سریع با ارتفاعی حدود 12-10 متر بوده و تنها گونه‌ای است که در بعضی مناطق به صورت متراکم و تجاری کشت می‌شود. گونه مورینگا پرگرینا با ارتفاع 7-6 متر و برگ‌های کوچک و بسیار زودریز، شبیه درخت گز است که به صورت بومی در سطح وسیع ولی با تراکم بسیار کم در مناطق جنوبی ایران، به صورت خود رو دیده می‌شود (12). گل دهی مورینگا اولیفرا در ماه‌های فروردین و اردیبهشت رخ داده و معمولاً 3 سال بعد از کشت قلمه، آماده غلاف دهی و تولید بذر به صورت تجاری است. این گیاه به تنش خشکی بسیار مقاوم بوده و قادر به جذب آب از اعماق خاک است. در حال حاضر مورینگا گیاهی مهم و با ارزش در برخی از کشورهای آسیایی نظیر هند، اتیوپی، فیلیپین و سودان قلمداد می‌شود. این گیاه سرشار از ویتامین A، ویتامین C، کلسیم، ویتامین K و پتاسیم است که هر کدام از مواد معدنی و ویتامینی‌ای ذکر شده 3 تا 4 برابر میوه‌هایی است که تاکنون به دارا بودن آنها مشهور بودند (13). از گذشته‌های دور بیشتر قسمت‌های گونه M.oleifera از جمله برگ‌ها، ریشه‌ها و پوست تنه آن در ساخت داروهای محلی و درمان بیماری‌های مختلف از جمله نارسایی‌های گوارشی، جوش های سطحی پوست بدن، سرما خوردگی، التهاب پوستی، فشارخون بالا، تشنج و حمله‌های عصبی، تب راجعه، امراض پوستی و روماتیسم کاربرد داشته است (4). ریشه، تنه، برگ، گل‌ها، میوه‌ها و صمغ‌هایی که از این گونه ترشح می‌شوند نیز در درمان التهاب (14) و بیماری‌های قلبی و عروقی مورد استفاده قرار می‌گیرند. بطور کلی بذر گونه‌های مورینگا دارای ترکیبات مؤثره متعددی است که کاربرد آن در زمینه‌های ضد میکروبی، ضد التهاب و ضد توموری افزایش یافته است (15). از عصاره بذر این گیاه به عنوان یک ماده ضدعفونی کننده زخم و کمک کننده در بهبود زخم‌های سطحی استفاده می‌شود. مطالعات انجام شده نیز تأیید کردند که محتوای بذر این گونه خواص ضد میکروبی زیادی دارد (16, 17) یکی دیگر از خواص دارویی مورینگا خاصیت ضد میکروبی عصاره برگ آن است که با آزمایش‌های متعددی به اثبات رسیده و مشخص شده است که واکنش ضد میکروبی شدیدی علیه قارچ‌های گرم مثبت و منفی دارد (17). همچنین روغن گونه M.oleifera قوی‌ترین خاصیت ضد قارچی را علیه عامل قارچی در انسان دارد. حاوی ترکیب دی پپتید نادر به نام اورانتیامید و ترکیبی مشتق از اوره به نام 1 و 3 دی بنزیل اوره است که دارای فعالیت ضد التهاب و ضد درد می‌باشند. همچنین ترکیب 1 و 3 دی بنزیل اوره که بازدارنده تولید Tumor necrosis factor- α (TNF-α) و IL (Interleukin 2)-2 است و بسته به میزان مصرف عصاره خام از طریق غیر فعال کردن گیرنده‌های درد به طور معناداری منجر به از بین رفتن درد می‌گردد در این گونه وجود دارد (18). حال با توجه به اهمیت غذایی و دارویی این گیاه، پراکنش محدود آن و عدم برنامه ریزی مشخص برای تولید و فراوری بخش‌های مختلف گیاه، این مطالعه با هدف گردآوری دانش بومی در رابطه با مصارف محلی گیاه مورینگا در مناطق جنوبی ایران انجام گردید.
شکل 1. گونه درخت، گل و بذر مورینگا اولیفرا
شکل 2. گونه درخت، گل و بذر مورینگا پرگرینا
جدول 1. نمونه چک لیست جهت جمع آوری اطلاعات پایه‌ای مربوط به گیاه مورینگا در مناطق تحت مطالعه
| ردیف | سؤالات مربوط به اطلاعات پایه‌ای گیاه مورینگا |
| 1 | نام بومی گیاه مورینگا در منطقه |
| 2 | زمان کشت و زمان برداشت محصول |
| 3 | محل رویش گیاه در منطقه تحت مطالعه در چه مکان‌هایی است؟ |
| 4 | اندام مورد استفاده گیاه توسط بومیان در منطقه تحت مطالعه |
| 5 | موارد و کاربردهای مصرف گیاه مورینگا در منطقه تحت مطالعه |
| 6 | نحوه‌ی مصرف گیاه مورینگا توسط بومیان منطقه |
| 7 | کاربردهای غیر خوراکی گیاه توسط بومیان منطقه تحت مطالعه |
| 8 | مصارف محلی و بومی این گیاه در مناطق تحت مطالعه |
| 9 | نحوه آگاهی افراد از فواید و نوع مصرف این گیاه در مناطق تحت مطالعه |
| 10 | مدت زمان آشنایی با این گیاه در مناطق تحت مطالعه |
| 11 | نحوه جمع آوری و نگهداری این گیاه در مناطق تحت مطالعه |
| 12 | میزان دسترسی به این گیاه در مناطق تحت مطالعه |
| مقادیر | |
| سن | 91/14 ± 82/47 |
| کمترین سن | 23 |
| بیشترین سن | 80 |
| جنس | |
| مذکر | (60) 24 |
| مؤنث | (40) 16 |
| وضعیت تأهل | |
| مجرد | (5/17) 7 |
| متأهل | (5/82) 33 |
| تحصیلات | |
| بی سواد | (5/52) 21 |
| زیر دیپلم | (5) 2 |
| دیپلم | (5/37) 15 |
| تحصیلات دانشگاهی | (5) 2 |
| شغل | |
| خانه دار | (30) 12 |
| دانش آموز | (5/2) 1 |
| دانشجو | (5/2) 1 |
| کارمند | (5/7) 3 |
| دامدار و کشاورز | (5/17) 7 |
| شغل آزاد | (40) 16 |
روش کار
اجرای این پژوهش به روش میدانی با استفاده از ابزار چک لیست، مشاهده همراه با مصاحبه بوده است. با توجه به سطح سواد پایین بومیان ساکن در مناطق مورد مطالعه، مسن بودن افراد، عدم تسلط کامل به زبان فارسی و گاها عدم پاسخ گویی و مصاحبه با افراد غیر بومی، لذا پرسشگرها می‌بایست از اهالی منطقه مورد مطالعه باشند. لذا دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان که بومی مناطق مورد مطالعه بودند جهت جمع آوری اطلاعات و مصاحبه انتخاب شدند. آموزش‌های کامل به منظور یکسان شدن نحوه پرسشگری با دقت زیاد و صرف وقت کافی به این دانشجویان ارائه گردید. در ابتدا طی جلسه‌ای مشترک در مرکز تحقیقات قلب و عروق بندرعباس نحوه‌ی پرسشگری و مصاحبه به کلیه پرسشگرها آموزش داده شد، و پس از اطمینان از انجام صحیح شیوه کار آنها، چک لیست پرینت و بین انها توزیع شد. دانشجویان در زمان برگشت به شهر و روستای خود، کار پرسشگری را انجام دادند. در مراجعه و مصاحبه پرسشگرها با افراد بومی، اطلاعات لازم از طریق یک چک لیست که تعدادی از سؤالات آن شامل نام محلی گیاه، نحوه برداشت و نوع مصرف بومی و سنتی این گیاه، زمان برداشت، نوع اندام مصرفی گیاه، طریقه استفاده آن و غیره بود، جمع آوری شد. هدف مطالعه جمع آوری اطلاعات و کسب آگاهی‌های لازم از اهالی بومی در مورد مصارف سنتی این گیاه، حفظ و احیا دانش بومی مربوط به استفاده از گیاهان دارویی در بهبود عملکردهای درمانی در تلفیق و همراهی با طب نوین می‌باشد. داده‌ها از طریق پرسشگرهای بومی در میدان تحقیق و تماس با جامعه مورد مطالعه و افراد سالخورده در فصل پاییز و زمستان سال 1399 در روستای شنگ، روستای نور آباد و دهستان پارامون واقع در مناطق بشاگرد واقع در استان هرمزگان و شهرستان فنوج و چابهار واقع در استان سیستان و بلوچستان با تهیه چک لیست گردآوری و ثبت شده است،
جدول 3. اطلاعات جمع آوری شده افراد مورد مطالعه درباره گیاه مورینگا با استفاده از چک لیست
| مقادیر | |
| نام بومی گیاه | |
| بامیه هندی | (5/12) 5 |
| بامیه هندی-گاز رخ | (5) 2 |
| گز روغنی-گاز رخ | (80) 32 |
| بامیه هندی-مورینگا | (5/2) 1 |
| محل رویش گیاه | |
| کوه و تپه | (77) 30 |
| کوه، تپه و دره | (18) 7 |
| بیابان | (5) 2 |
| نحوه مصرف گیاه | |
| خشک | (85) 33 |
| تازه | (15) 6 |
| زمان جمع آوری گیاه | |
| بهار | (5/2) 1 |
| تابستان | (9/76) 30 |
| پاییز | (3/10) 4 |
| زمستان | (3/10) 4 |
| موارد استفاده از گیاه | |
| سرماخوردگی و مشکلات تنفسی | (5/37) 15 |
| دل درد و مشکل گوارشی | (5/62) 25 |
| نحوه آگاهی و آشنایی با گیاه | |
| بزرگان و اقوام | (85) 34 |
| پزشکان | (10) 4 |
| سایر | (5) 2 |
| نوع استفاده از گیاه | |
| دارویی | (5/72) 29 |
| غذایی | (5/12) 5 |
| غذایی و دارویی | (15) 6 |
| مدت آشنایی با گیاه | |
| 1 تا 20 سال | (20) 8 |
| 21 تا 40 سال | (45) 18 |
| 41 تا 60 سال | (20) 8 |
| بالای 60 سال | (15) 6 |
| میزان دسترسی به گیاه | |
| بسیار زیاد | (35) 14 |
| کم و بیش | (60) 24 |
| کمیاب | (5) 2 |
| روش مصرف | |
| خوردن | (8/10) 4 |
| ماساژ و مالیدن | (8/10) 4 |
| جویدنی | (27)10 |
| جویدنی و خوراکی | (2/43) 16 |
| خوراکی- ماساژ | (8) 3 |
| اندام مورد استفاده گیاه | |
| دانه | (5/82) 33 |
| میوه و دانه | (5/12) 5 |
| دانه و سرشاخه | (5/2) 1 |
| دانه، میوه، گل و سر شاخه | (5/2) 1 |
| نحوه آماده سازی | |
| چاشنی | (5) 2 |
| جوشانده و دم کرده | (25) 10 |
| مرهم | (5) 5 |
| جوشانده و مرهم | (5/12) 5 |
| شربت | (5) 2 |
| خیساندن | (30) 12 |
| جوشاندن و خیساندن | (5/17) 7 |
در این گونه مطالعات گردآوری و ثبت اطلاعات از بین اطلاعات افراد محلی بوده است، بنابراین جهت جمع آوری این اطلاعات از تکنیک‌های مختلف مثل مشاهده، مشارکت، مصاحبه‌های رو در رو با افراد بومی توسط پرسشگرها (جدول 1) جهت ثبت اطلاعات پایه‌ای گیاه استفاده شد. گونه‌های گیاهان بومی مورد پژوهش در مناطق مورد نظر توسط متخصصان کشاورزی تأیید گردید. دانشجویان، بومی همان منطقه بودند و با زبان و فرهنگ آن منطقه آشنایی کامل داشتند. از کلیه افراد در دسترس در مناطق مورد مطالعه که تمایل شرکت در مطالعه را داشتند، پرسشگری و مصاحبه صورت گرفت. قبل از شروع پرسشگری رضایت نامه کتبی برای شرکت در مطالعه گرفته شد. در کل تعداد 40 چک لیست از مناطقی از استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان جمع آوری شد. پس از ورود داده‌ها به نرم افزار SPSS نسخه 23، برای توصیف متغیرهای پیوسته از میانگین و انحراف معیار استفاده و متغیرهای طبقه‌ای با تعداد و درصد گزارش شدند.
نتایج
تعداد 40 چک لیست توسط بومیان هر دو منطقه هرمزگان و سیستان و بلوچستان تکمیل گردید. میانگین سنی افراد حاضر در مطالعه 91/14±82/47 سال و در محدوده سنی 23 تا 80 سال قرار داشتند. تعداد 24 نفر (60 درصد) مرد و 16 نفر (40 درصد) زن بودند. از تعداد کل افراد شرکت کننده در مطالعه 33 نفر (5/82 درصد) متأهل بودند. از نظر سطح سواد 21 نفر (5/52 درصد) از آنها بی سواد، 17 نفر (5/42 درصد) زیر دیپلم و دیپلم و 2 نفر (5 درصد) تحصیلات دانشگاهی داشتند. به جز دو نفر که یک نفر دانش آموز (5/2 درصد) و دیگری کارمند بود (5/2 درصد)، تقریباً تمامی مردان به یکی از حرفه‌های کشاورزی، دامداری یا مغازه داری مشغول بودند و همچنین از مجموع 16 نفر زن، تعداد 12 نفر (30 درصد) از آنها خانه دار و مابقی دانشجو یا کارمند بودند (جدول 2). در بررسی انجام شده در دو منطقه جنوب ایران مشخص گردید که در منطقه بشاگرد واقع در استان هرمزگان و شهرستان فنوج واقع در استان سیستان و بلوچستان گونه غالب و خود رو در آن مناطق گونه Moringa peregrine است که به نام محلی گاز رخ معروف بوده و تقریباً در صد درصد موارد از میوه (دانه) گیاه استفاده می‌کردند. در منطقه چابهار واقع در استان سیستان و بلوچستان که ماهیت شهری داشت، گونه موجود که به صورت دست کاشت وجود دارد گونه Moringa olifera بوده که با نام بامیه هندی معروف بوده که بیشترین اندام مورد استفاده آن برگ بود. بیشترین طریقه مصرف مورینگا در هر دو منطقه ابتدا به صورت خوراکی (81 درصد)، و سپس استفاده از روغن آن بصورت مالشی (19 درصد) بود. 5/62 درصد افراد بیشترین موارد مصرف آن را بصورت پودر و در بهبودی مشکلات گوارشی از جمله دل‌درد، سوزش و نفخ گزارش کردند و 5/37 درصد مصرف آن را بصورت دمنوش برای رفع سرماخوردگی، مشکلات تنفسی و ناراحتی روحی و روانی بیان نمودند. شرکت کنندگان بومی این مناطق نحوه استفاده از بذرگیاه مورینگا (گاز رخ) را به صورت خیسانده بیان نمودند. طبق اظهار نظرات آنها بذر این گیاه تلخ بوده و با روش خیساندن مقدار تلخی آن کاهش یافته و آن را به صورت آجیل و تنقلات استفاده می‌کردند. اکثر شرکت کنندگان این مطالعه حدود 5/90 درصد استفاده از این گیاه را بصورت چاشنی و افزودنی به غذا، روغن، دمنوش و 5/9 درصد به صورت مرهم و ضماد برای بهبود زخم بیان نمودند. 85 درصد بومیان منطقه گیاه را به صورت خشک و 15 درصد به صورت تازه مصرف می‌کردند. 34 نفر معادل 85% از بومیان شرکت کننده در این مطالعه دانش و آگاهی مصارف کاربردی این گیاه را از بزرگان و اقوام خود به ارث برده بودند، و از زمان‌های دور در آن منطقه با این گیاه آشنا بودند (جدول 3).
بحث
گیاه مورینگا یا درخت معجزه یک گیاه پر برکت الهی است که امروزه بومیان مناطق محل رویش آن، روزی خود را از آن می‌گیرند. گیاهان از زمره منابع طبیعی خدادادی و ارزشمند در طول تاریخ زندگانی بشر بوده است. استفاده انسان در طی تاریخ از گیاهان دارویی به منظور رزق و روزی و همچنین تسکین آلام و بهبود بیماری‌ها بوده است. امروزه بومیان این مناطق نیز همان طور که در طول سالیان متمادی اطلاعات نسل‌های خود را سینه به سینه منتقل نموده‌اند از این گیاه برای مصارف خوراکی و همچنین درمانی استفاده کرده‌اند. در مناطق هرمزگان و سیستان و بلوچستان، مردم از گذشته‌های بسیار دور از گیاه مورینگا برای منابع خوراکی و دارویی خود استفاده می‌کردند. هرچند بومیان و افراد روستایی ساکن در این مناطق به درستی از فواید این گیاه مطلع نبوده ولیکن از گذشته تاکنون با این گیاه آشنا بودند. در منطقه بشاگرد و فنوج، گونه پرگرینا را با نام گاز رخ و در چابهار گونه اولیفرا را با نام بامیه هندی می‌شناسند. از آنجا که بومیان این منطقه در دل طبیعت رشد کرده و زندگی می‌کنند ارتباط تنگاتنگی با طبیعت و استفاده از گیاهان دارویی دارند. به همین جهت افراد به صورت تجربی متوجه خواص دارویی و درمانی این گیاهان شده و این شیوه مصرف و اطلاعات آنها در این زمینه از قدیم تا امروز باقی مانده است (19). برگ گیاه مورینگا به راحتی قابل هضم، سرشار از پروتئین و حاوی اسیدهای آمینه ضروری (ایزولوسین، لیزین، متیونین، فنیل آلانین و تریپتوفان) و اسیدهای آمینه غیرضروری (آرژنین و هیستیدین) می‌باشد، سرشار از مواد مغذی است و به عنوان یک مکمل غذایی خوب می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. همانطور که در افریقا از پودر برگ درخت مورینگا به عنوان مکمل و تولید غذای نوزدان استفاده می‌شود (20, 21). امروزه، برگ‌های مورینگا کاربردهای متنوعی دارند و به صورت کپسول‌های پوشش‌دار دارویی (به صورت پودر)، نوشیدنی و چای مورد استفاده قرار می‌گیرند (22). همه‌ی قسمت‌های گیاه مورینگا اولیفرا به عنوان عناصر مهم، با ارزش دارویی متنوع و به عنوان داروی طبیعی شناخته می‌شوند. با این وجود استفاده از عصاره گیاه مورینگا به عنوان یک ماده غذایی با ارزش و با کاربردهای دارویی مختلف در درمان بسیاری از بیماری‌ها در طب سنتی گزارش شده است. اثر عصاره آبی ریشه مورینگا در فعالیت‌های ضد التهابی، ضد زخم و ضد تومور قابل توجه است (23). مطالعه مروری Zahidul Islam و همکاران موارد استفاده پزشکی گیاه مورینگا را بررسی کردند که شامل: فعالیت‌های ضد میکروبی و ضد کرم، ضد آسم، ضد سرطان، ضد تومور، ضد دیابت و ترمیم زخم، فعالیت‌های محرک قلب و گردش خون، ضد ادرار، ضد درد، ضد تب، اثرات حفاظتی برای کبد، اثرات ضد اسپاسم و ضد زخم می‌باشد (5). مورینگا به بهبود افسردگی، اضطراب و خستگی کمک می‌کند، روغن دانه مورینگا نیز در سلامت پوست و مو مؤثر شناخته شده است (6).
مطالعه میدانی این پژوهش در مناطق تحت مطالعه نشان داد که بومیان به صورت محلی از پودر برگ گیاه مورینگا به صورت دم‌کرده، جوشانده، افزودنی به آرد نان و همچنین بذر این گیاه را عصاره گیری و همراه با غلاف آن در تهیه ضماد و غیره استفاده می‌کنند. علاوه بر آن این مطالعه نشان داد که بومیان بذر این گیاه را به صورت آجیل در خوراکی‌های روزمره خود استفاده می‌نمودند. دسترسی کم این گیاه و محل رویش آن (95 درصد در کوه و تپه) از یک سو و زمان رویش آن (تابستان و اواخر بهار) از سوی دیگر، سبب شده که اکثر بومیان منطقه حدود 85 درصد آنها گیاه را به صورت خشک و 15 درصد به صورت تازه مصرف می‌کردند. در این مطالعه میدانی بیشترین شرکت کنندگان زنان منطقه بودند که نقش مهمی در جمع آوری، نحوه خشک‌کردن، نگهداری و ذخیره آن و همچنین در بکارگیری از این گیاه در زندگی روزمره به عنوان مواد غذایی افزودنی به عهده داشتند. مطالعات نشان داده‌اند پودر دانه گیاه مورینگا برای تصفیه آب، روغن حاصل از دانه‌ها به عنوان کود در مزارع و همچنین در تولید صابون و عطر مورد استفاده قرار می‌گیرد (24)، در مکزیک به دلیل محتوای بالای پروتئین و کربوهیدرات، مورینگا به عنوان یک ماده برای جایگزین پودر ماهی در خوراک ماهی تیلاپیا استفاده می‌شود (25). استفاده از مورینگا به عنوان افزودنی غذا و بخصوص آرد نان که بومیان جمعیت مورد مطالعه بیان کرده بودند، روشی بسیار مفید برای افزایش ارزش غذایی مواد خوراکی است که مطالعات نیز آن را تأیید کرده‌اند (26). صنایع غذایی سعی کرده است مصرف آرد گندم را به علت وجود گلوتن در محصولات نانوایی کاهش دهد و به نظر می‌رسد Moringa oleifera گزینه خوبی باشد (27). با توجه به اینکه امروزه تقاضای زیادی برای داروهای گیاهی، مکمل‌های غذایی، محصولات بهداشتی، دارویی، آرایشی و بهداشتی و ... در بازار ملی و جهانی وجود دارد، مورینگا به دلیل مزایای فراوان و اقتصادی بودن آن توجه زیادی را به خود جلب کرده است.
نتیجه گیری
استفاده از بذر و برگ گیاه مورینگا در مناطق روستایی بخصوص محروم و کم برخوردار از دیرباز مورد توجه بومیان قرار گرفته است. بیشترین استفاده از گیاه مورینگا به شکل افزودنی غذا، روغن و دمنوش و همچنین با توجه به استفاده‌های مکرر و متنوع از قسمت‌های مهم این گیاه در بین روستاییان این مناطق می‌توان با قیمت مناسب انواع مکمل‌های غذایی با کاربردهای متفاوت را تولید نمود تا این محصول جایگاه خود را در سیاست‌های کشت، فرآوری و تغذیه‌ای کشور ایران بدست آورد. افراد بومی این مناطق در زندگی روزمره خود می‌توانند از آن در تولید سوخت، تأمین علوفه دام و طیور، تولید آجیل و تنقلات، روغن‌گیری، پرورش زنبور عسل و روغن‌های دارویی استفاده کنند.
سپاسگذاری: نویسندگان این مقاله نهایت تشکر و قدردانی خود را از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان بابت حمایت مالی از اجرای این پروژه دارند.
ملاحظات اخلاقی
این تحقیق مورد تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان با کد اخلاق IR.HUMS.REC.1400.402 قرار گرفت.
تضاد منافع: نویسندگان هیچ گونه تضاد منافع را اعلام نمی‌کنند.
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
گیاهان دارویی
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله طب مکمل
اراک، سردشت، میدان بسیج، مجتمع دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی اراک، بال آبی، دفتر مجله طب مکمل
تلفن دفتر نشریه: 08634173524
ایمیل: journalcmjaarakmu.ac.ir
