آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 13، شماره 4 - ( 11-1402 )
جلد 13 شماره 4 صفحات 27-21 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Rajabnejad M R, Seyfaie M. Investigation of Seyyed Ismail Jurjani's Views on the Concept of Melancholia. cmja 2024; 13 (4) :21-27
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-951-fa.html
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-951-fa.html
رجب نژاد محمدرضا، سیفایی متانت. بررسی دیدگاه‌های سید اسماعیل جرجانی در چیستی مفهوم مالیخولیا. فصلنامه طب مکمل. 1402; 13 (4) :21-27
1- گروه تاریخ علوم پزشکی، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، دانشکده طب سنتی، دانشگاه علوم پزشکی ایران
2- کارشناس ارشد تاریخ علوم پزشکی، پژوهشگر تاریخ علوم پزشکی، تهران، ایران ،m.seyfaie1@gmail.com
2- کارشناس ارشد تاریخ علوم پزشکی، پژوهشگر تاریخ علوم پزشکی، تهران، ایران ،
متن کامل [PDF 446 kb]
(528 دریافت)
| چکیده (HTML) (868 مشاهده)
جرجانی ترسان بودن مبتلایان را از صفت تیرگی و تاریکی خلط سودا دانسته است. زیرا زمانی که خلط سودا در مغز غلبه یابد، مزاج مغز تغییر یافته و به تبع آن، مزاج روح نفسانی نیز دگرگون خواهد شد و روشنی و شفافی و رنگ پذیری روح نفسانی با تیرگی و تاریکی خلط سودا آمیخته شده، در نتیجه روح نفسانی متأثر از این آمیختگی، تیره خواهد شد و این تاریکی در گوهر روح نفسانی، سبب ترس مبتلایان به مالیخولیا خواهد بود (1, 17, 19).
سید اسماعیل علت بداندیشی (بدگمانی)، ترسانی، اندوه‌مندی، کوفته خاطر و تنگ دل بودن دائمی مبتلایان را از غلظت خلط سودا و مزاج سرد و خشک آن دانسته است. چون چیز غلیظ و خشک، نقشِ گرفته شده را به خوبی نگاه می‌دارد و به راحتی از بین نمی‌رود، به همین دلیل، صفات شکل گرفته شده در بیمار مبتلا به مالیخولیا پایدار باقی می‌ماند و شخص، برای مدت زمان طولانی آن را حفظ می‌کند، به همین دلیل این افراد، حَقود (پرکینه) و لجوج هستند. علاوه بر این، با توجه به این که فعل سردی و خشکی، قبض است این اشخاص همواره اندوهمند، کوفته خاطر، تنگ دل (غمگین)، گرفته و ترش‌روی هستند، چون قبض مانع گشادگی طبع و روح است (1, 17, 19). (جدول 2)
جدول 2. مالیخولیا از منظر سید اسماعیل جرجانی
جدول 3. انواع مالیخولیا از منظر سید اسماعیل جرجانی
متن کامل: (890 مشاهده)
مقدمه
«مالیخولیا»، نام یک بیماری است که گفته شده است، یونانی است (1) و امروزه به عنوان یکی از انواع اختلالات افسردگی اساسی طبقه‌بندی شده است (2).
بیشتر طبیبان دوره اسلامی در تالیفات خود به شرح این بیماری پرداخته‌اند. طبیبان دوره تمدن اسلامی، مالیخولیا را در طبقه‌بندی بیماری‌های مغز آورده‌اند. مالیخولیا در دوره تمدن اسلامی، در کتاب‌های طبی، گیاهان دارویی، مفردات دارویی، غذاشناسی، تاریخ پزشکی و در اصطلاحات و لغت‌نامه‌ها، توسط مؤلف و یا به نقل از سایر طبیبان با عنوان‌های «مالیخولیا»، «مالنخولیا»، «ملنخولیا» و «ماخولیا» آمده است.
در این بیماری، افکار و عقاید از مسیر طبیعی خود به سمت فساد و خوف تغییر می‌یابد، به طوری که اکثر طبیبان دوره تمدن اسلامی، مانند محمد بن زکریا رازی، یعقوب کشکری، ربیع بن احمد اخوینی بخاری، حسن بن نوح قمری بخاری، علی بن عباس اهوازی، ابوالقاسم خلف ابن عباس زهراوی، حسین بن عبد الله بن سینا و علی بن ابی حزم ابن نفیس قرشی، مالیخولیا را «اِختلاط عقل»، «ذَهاب العقل»، «فساد ذکر»، «فساد افعال عقل»، «تشوش فکر» و «تشوش ظنون»، دانسته‌اند. عبد الله بن محمد ازدی نیز در «کتاب الماء» در تعریف مالیخولیا آن را «جنون» تعریف کرده است. اکثر طبیبان این دوره، مالیخولیا را علتی سوداوی (غلبه خلط سودای طبیعی و غیر طبیعی) دانسته‌اند (3, 4). محمد بن زکریا رازی در «المنصوری فی الطب»، مالیخولیا را بیماری سودا و جزو بیماری‌های عقلی و نفسی معرفی کرده است (5). عبد الله بن محمد ازدی نیز در «کتاب الماء» علت نام‌گذاری آن را خلط سودا دانسته است (2). بر همین اساس، برخی از طبیبان مانند محمد بن زکریا رازی، یعقوب کشکری، علی بن عباس اهوازی و علی بن حسین ابن هندو، آن را «مالیخولیا سوداوی» و «وسواس سوداوی» دانسته‌اند (3).
از شرح و بیان روش‌های علاجی این بیماری توسط این طبیبان و سایر طبیبان دوره اسلامی، متوجه اهمیت این اختلال مغزی در تاریخ پزشکی طب ایرانی می‌شویم، چنان که اسحاق بن عمران، طبیب مسلمان قرن 3 هجری تسلط کاملی بر این بیماری داشته و رساله‌ای مستقل در این موضوع با عنوان «مقاله فی المالیخولیا» که مهم‌ترین اثر تألیفی وی نیز است تألیف نموده و استنادهایی که وی به اراء سایر طبیبان از جمله روفس، بالادیوس اسکندرانی، جالینوس، آثار بقراطی، اسقلبیوس، بولس اجانیطی، اهرن القس در این کتاب داده است، نشانه توجه طبیبان به این بیماری است. حتی در این رساله، اسحاق بن عمران از کتاب مستقل در موضوع مالیخولیا توسط روفس افسوسی، طبیب یونانی نیمه اول سده دوم میلادی یاد کرده است. کنستانتین آفریقایی (ح ۱۰۲۰-۱۰۸۷ م) این رساله را به لاتین ترجمه کرد و تألیف آن را به خود نسبت داده است (3, 6).
این پژوهش با هدف آشنایی با نظرات سید اسماعیل جرجانی در مفهوم مالیخولیا انجام شده است. با توجه به اهمیت موضوع مالیخولیا در طب ایرانی و جایگاه ارزشمند سید اسماعیل جرجانی در تاریخ طب ایرانی، لازم است موضوع مالیخولیا در کتاب‌های جرجانی بررسی شود تا با جمع‌بندی مطالب به دست آمده، بتوان با این اختلال بهتر و بیشتر آشنا شد تا مقدمه‌ای برای پژوهش‌های بالینی توسط متخصصان طب سنتی و روانپزشکان در این موضوع باشد.
روش کار
این پژوهش به روش کتابخانه‌ای انجام شده است، به منظور رسیدن به نظرات و دیدگاه‌های سید اسماعیل جرجانی در موضوع مالیخولیا، کتاب‌های گوناگون تألیفی وی از جمله ذخیره خوارزمشاهی، الاغراض الاطبیه و الامباحث العلانیه، خفی علائی و یادگار، در دانش پزشکی و داروسازی مورد بررسی قرار گرفت. مطالب مرتبط با مالیخولیا که بیانگر نظر جرجانی در علت و انواع و علامت‌های نفسانی این بیماری است دسته‌بندی و پس طبقه‌بندی موضوعی، مطالب مشابه و تکمیل کننده در این کتاب‌ها مشخص شد. همچنین از نرم‌افزار نور جهت بررسی دقیق‌تر، کلیدواژه‌های «مالیخولیا»، «مالنخولیا»، «ملنخولیا» و «ماخولیا» در این کتاب‌ها بررسی شد.
«الامیر السید الامام زین‌الدین اسماعیل بن الحسن بن محمد بن محمود بن احمد الحسینی» معروف به «سید اسماعیل»، طبیب معروف ایرانی قرن 5-6 ق/11 م است که آثار پزشکی مهمی به زبان فارسی تألیف کرده است (7). به گفته بیهقی، (تاریخ نویس قرن 4 هجری) جرجانی طبیبی است که علم طب و سایر علوم را با تصانیف خود احیا کرده است. استاد صفا نیز از دو منظر به اهمیت و جایگاه جرجانی در طب پرداخته است؛ جرجانی را طبیبی دانسته که همه مباحث علم طب پس از ابن سینا را با تحقیقات و مطالعات جدید، مورد مطالعه قرار داده و به بحث و بررسی مباحث علم پزشکی در کتاب‌هایش پرداخته و بسیاری از اصطلاح‌های فارسی طبی را که ممکن بود به مرور زمان از بین رود، در تالیفاتش گردآورده است (8, 9). سید اسماعیل جرجانی نیز مانند بسیاری از طبیبان دوره تمدن اسلامی به دلیل اهمیت موضوع مالیخولیا در کتاب‌های گوناگون خود به این بیماری پرداخته است. مالیخولیا در کتاب‌های تألیفی جرجانی از جمله «ذخیره خوارزمشاهی، خفی علائی، الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه، و یادگار»، قابل بررسی است. دیدگاه‌ها و نظرات جرجانی در چیستی مفهوم مالیخولیا در این پژوهش بر اساس این چهار کتاب انجام شده است.
یافته‌ها
ذخیره خوارزمشاهی
ذخیره خوارزمشاهی، مفصل‌ترین و مهم‌ترین کتاب سید اسماعیل جرجانی در پزشکی است که به نام «قطب‌الدین محمدبن نوشتکین» نخستین پادشاه سلسله خوارزمشاهیان در سال 504 هجری تألیف نموده است. ذخیره، جامع‌ترین کتاب طبی به زبان فارسی است که به دست ما رسیده است و شامل 10 کتاب در یک جلد است، با نام‌های «ذخیره» و «الذخیره فی‌الطب» نیز شناخته می‌شود. 9 کتاب آن نزدیک به 750000 واژه دارد که شامل 75 باب و 1107 فصل است. دهمین کتاب، با عنوان قرابادین نیز بعداً به این کتاب، ضمیمه شد. «الذخیره الخوارزمشاهیه» برگردان این کتاب به عربی است. این کتاب به عبری، ترکی و اردو نیز ترجمه شده است (10-12). مانند کتاب قانون ابن‌سینا، ذخیره نیز جامع مباحث علم طب و مورد مطالعه و استناد اهل علم است و نسخه‌های خطی از این کتاب در کتابخانه‌های معتبر جهان وجود دارد. از نظر «ادوارد براون»، ذخیره خوارزمشاهی اگر از قانون بوعلی سینا در وسعت مباحث و حجم کار بیشتر نباشد با آن برابر است. نظامی عروضی سمرقندی نیز، کتاب ذخیره را در کنار کتاب‌های الحاوی فی الطب، صد باب، کامل الصناعه الطبیه و القانون فی الطب جهت مطالعه در طب به طبیبان توصیه کرده است. وی در دیباچه این کتاب، هدف از فارسی نوشتن کتاب را بهره‌مند شدن خاص و عام از مطالب آن بیان کرده است (13-15). (جدول 1)
خفی علائی
«خُفی علایی» یا «خُفِّ علائی» یا «الخفیه العلائیه»، دومین تألیف طبی جرجانی است که به زبان فارسی نگاشته شده است. با توجه به مفصل بودن کتاب ذخیره، جرجانی خلاصه‌ای از ذخیره را با عنوان خفی علائی و به دستور «اتسز خوارزمشاه» فرزند قطب‌الدین محمد پس از 521 هجری تألیف کرد. وی خفی علایی را در دو جلد تألیف کرد و در قطعی تهیه می‌کند که بتوان آن را در چکمه همراه خود داشت. (خُفّ یعنی موزه یا چکمه و خُفّی منسوب به خف است) با توجه به این که این کتاب کم حجم هست، دسترسی به آن آسان و مورد استفاده عموم مردم بود. هرچند گفته شده است که این کتاب خلاصه‌ای از ذخیره است با این حال، نمی‌توان این مطلب را کاملاً صحیح دانست، زیرا در خفی علایی، مطالبی از جمله تشریح و وظایف الاعضا، برخی از بیماری‌ها، داروهای مفرد و مرکب، و برخی از موضوع‌های کتاب ذخیره نیامده است (16, 17). (جدول 1)
الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه
«الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه» کتاب دیگری از جرجانی است که در سال 522 تا 530 هجری، جرجانی این کتاب را به خواست مجد الدین ابو محمد صاحب بن محمد بخاری، وزیر اتسز خوارزمشاه نوشته است. از این کتاب می‌توان به عنوان منبعی اصیل برای کلمات فارسی در پزشکی و غیرپزشکی استفاده نمود. جرجانی در این کتاب معادل‌های فارسی برای اصطلاح‌های پزشکی رایج در زبان عربی آورده است که در آن، علاوه بر بیان نظرات طبیبان قبل از جرجانی، می‌توان به نوآوری‌ها و تجربیات وی نیز دست یافت. «التذکره الاشرفیه فی الصناعه الطبیه» ترجمه عربی آن است. هرچند این کتاب به عنوان خلاصه‌ای از کتاب ذخیره معرفی می‌شود، با این حال، تفاوت‌هایی با این کتاب در آن دیده می‌شود. جرجانی علت نامیدن این کتاب به «الاغراض الطبّیه و المباحث العلائیه» را در مقدمه کتاب، چنین آورده است که «این کتاب به حجم کوچک و به معنی بزرگ است، به صورت مختصر و به کثرت فواید و شرح مشکلات مبسوط است... هر فاضلی که در این علم و بر اسرار و دقایق آن واقف باشد، چون آن را مطالعه کند، داند که هر نکته در آن آمده است». جرجانی «الاغراض الطبّیه و المباحث العلائیه» را کتابی معرفی کرده است که تا زمان تألیف، کتابی به مختصری و به کمالی این کتاب در علم طب وجود نداشته است. جرجانی الاغراض را به 5 بخش قسمت کرده است که هر بخشی کتابی است (11, 13, 18, 19). (جدول 1)
یادگار
«یادگار» کتاب دیگری به زبان فارسی از جرجانی است. این کتاب با این که حجم کمی دارد، با این حال مطالب ارزشمندی در درمان بیماری‌ها در آن آورده شده است. جرجانی در این کتاب، حدود 120 بیماری به همراه 1700 ماده غذایی و دارویی جهت درمان توصیه کرده است. نظامی در کتاب چهار مقاله، کتاب یادگار جرجانی را همپایه فصول بقراط، مسائل حنین بن اسحق، ذخیره ثابت بن قرّه، کتاب‌های شانزده‌گانه جالینوس و در ردیف کامل الصناعه الطبیه، الحاوی فی الطب، و قانون فی الطب دانسته است. جرجانی در مقدمه این کتاب آورده است که «عنایت و یادگاری، در کاری است که برای همه مردم سودمند باشد و آسایش تن و جان را به همراه داشته باشد». وی این کتاب مختصر را یادگاری از خود برای دیگران می‌داند، زیرا در وقت نیاز، سبب بی‌نیازی جوینده از کتاب‌های دیگر خواهد شد. در این کتاب، علاوه بر مباحث بیماری، درمان، دارو و غذا، به مطالب دیگری از جمله مشاهدات بالینی، دستورالعمل استفاده از دارو، تعیین نوع ظروف و ابزار، تدابیر گروه‌های خاص مانند مسافران، توضیح کلمات عربی به فارسی و فارسی به عربی، بیان واژه‌های فارسی و نادر مانند آبزن نیز اشاره شده است. نسخه‌هایی از کتاب یادگار، در کتابخانه‌های معتبر ترکیه موجود و به زبان ترکی ترجمه شده است (20, 21). (جدول 1)
چیستی مالیخولیا
جرجانی در توضیح نام این بیماری به مالیخولیا یا مالنخولیا، به این نکته اشاره کرده است که برخی طبیبان، این بیماری را مالنخولیا (نون بعد از لام) و برخی نیز آن را مالیخولیا (یاء بعد از لام) نامیده‌اند. وی در نامیدن صحیح این بیماری به سخن ابوالخیر خمار، طبیب قرن 4 ق. اشاره کرده است که با توجه به این که «مولی» نامِ «سودا» و «خولش» نامِ «خلط» است برای گفتن خلط سودا، مالیخولیا و به مبتلایان آن مالیخولی گفته‌اند. بنابراین، نامیدن مالیخولیا برای این بیماری درست می‌باشد (1).
جرجانی اصل بیماری مالیخولیا را از مغز و علت آن را از سودا می‌داند. وی تغییر مزاج مغز از خلط سودا را سبب بروز این بیماری دانسته است و مانند سایر طبیبان دوره تمدن اسلامی همچون رازی، اخوینی، اهوازی، قمری، زهراوی، ابن سینا و ابن نفیس، این بیماری را جزو بیماری‌های مغز، طبقه‌بندی کرده است.
جرجانی شخص مبتلا به اختلال مالیخولیا را فردی می‌داند که بدون علت و سبب ظاهری، بداندیش، ترسان و همیشه اندوهمند، کوفته خاطر و تنگ دل است (1, 17). وی صفت‌های شخص مبتلا به مالیخولیا را در ماهیت خلط سودا دانسته است.
سودا دو نوع است: طبیعی و غیر طبیعی. سودای طبیعی، دُردی (ته‌نشین) خون است که در جگر تولید می‌شود و دو وظیفه دارد. یکی تغذیه اندام‌هایی که تغذیه آن از خون آمیخته با سودا است مانند استخوان و دیگری قوی شدن خون با هدف استواری نهاد اندام‌ها. اگر سودا بیشتر از میزان نیاز طبیعی بدن و عملکرد طحال (تغذیه طحال، پراکنده نشدن همه سودا با خون در همه بدن، قوی شدن سر معده و ایجاد اشتها) و یا کمتر از میزان طبیعی نیاز بدن باشد به آن سودای غیرطبیعی گفته می‌شود (14).
جدول 1. جایگاه مالیخولیا در آثار سیداسماعیل جرجانی
بیشتر طبیبان دوره اسلامی در تالیفات خود به شرح این بیماری پرداخته‌اند. طبیبان دوره تمدن اسلامی، مالیخولیا را در طبقه‌بندی بیماری‌های مغز آورده‌اند. مالیخولیا در دوره تمدن اسلامی، در کتاب‌های طبی، گیاهان دارویی، مفردات دارویی، غذاشناسی، تاریخ پزشکی و در اصطلاحات و لغت‌نامه‌ها، توسط مؤلف و یا به نقل از سایر طبیبان با عنوان‌های «مالیخولیا»، «مالنخولیا»، «ملنخولیا» و «ماخولیا» آمده است.
در این بیماری، افکار و عقاید از مسیر طبیعی خود به سمت فساد و خوف تغییر می‌یابد، به طوری که اکثر طبیبان دوره تمدن اسلامی، مانند محمد بن زکریا رازی، یعقوب کشکری، ربیع بن احمد اخوینی بخاری، حسن بن نوح قمری بخاری، علی بن عباس اهوازی، ابوالقاسم خلف ابن عباس زهراوی، حسین بن عبد الله بن سینا و علی بن ابی حزم ابن نفیس قرشی، مالیخولیا را «اِختلاط عقل»، «ذَهاب العقل»، «فساد ذکر»، «فساد افعال عقل»، «تشوش فکر» و «تشوش ظنون»، دانسته‌اند. عبد الله بن محمد ازدی نیز در «کتاب الماء» در تعریف مالیخولیا آن را «جنون» تعریف کرده است. اکثر طبیبان این دوره، مالیخولیا را علتی سوداوی (غلبه خلط سودای طبیعی و غیر طبیعی) دانسته‌اند (3, 4). محمد بن زکریا رازی در «المنصوری فی الطب»، مالیخولیا را بیماری سودا و جزو بیماری‌های عقلی و نفسی معرفی کرده است (5). عبد الله بن محمد ازدی نیز در «کتاب الماء» علت نام‌گذاری آن را خلط سودا دانسته است (2). بر همین اساس، برخی از طبیبان مانند محمد بن زکریا رازی، یعقوب کشکری، علی بن عباس اهوازی و علی بن حسین ابن هندو، آن را «مالیخولیا سوداوی» و «وسواس سوداوی» دانسته‌اند (3).
از شرح و بیان روش‌های علاجی این بیماری توسط این طبیبان و سایر طبیبان دوره اسلامی، متوجه اهمیت این اختلال مغزی در تاریخ پزشکی طب ایرانی می‌شویم، چنان که اسحاق بن عمران، طبیب مسلمان قرن 3 هجری تسلط کاملی بر این بیماری داشته و رساله‌ای مستقل در این موضوع با عنوان «مقاله فی المالیخولیا» که مهم‌ترین اثر تألیفی وی نیز است تألیف نموده و استنادهایی که وی به اراء سایر طبیبان از جمله روفس، بالادیوس اسکندرانی، جالینوس، آثار بقراطی، اسقلبیوس، بولس اجانیطی، اهرن القس در این کتاب داده است، نشانه توجه طبیبان به این بیماری است. حتی در این رساله، اسحاق بن عمران از کتاب مستقل در موضوع مالیخولیا توسط روفس افسوسی، طبیب یونانی نیمه اول سده دوم میلادی یاد کرده است. کنستانتین آفریقایی (ح ۱۰۲۰-۱۰۸۷ م) این رساله را به لاتین ترجمه کرد و تألیف آن را به خود نسبت داده است (3, 6).
این پژوهش با هدف آشنایی با نظرات سید اسماعیل جرجانی در مفهوم مالیخولیا انجام شده است. با توجه به اهمیت موضوع مالیخولیا در طب ایرانی و جایگاه ارزشمند سید اسماعیل جرجانی در تاریخ طب ایرانی، لازم است موضوع مالیخولیا در کتاب‌های جرجانی بررسی شود تا با جمع‌بندی مطالب به دست آمده، بتوان با این اختلال بهتر و بیشتر آشنا شد تا مقدمه‌ای برای پژوهش‌های بالینی توسط متخصصان طب سنتی و روانپزشکان در این موضوع باشد.
روش کار
این پژوهش به روش کتابخانه‌ای انجام شده است، به منظور رسیدن به نظرات و دیدگاه‌های سید اسماعیل جرجانی در موضوع مالیخولیا، کتاب‌های گوناگون تألیفی وی از جمله ذخیره خوارزمشاهی، الاغراض الاطبیه و الامباحث العلانیه، خفی علائی و یادگار، در دانش پزشکی و داروسازی مورد بررسی قرار گرفت. مطالب مرتبط با مالیخولیا که بیانگر نظر جرجانی در علت و انواع و علامت‌های نفسانی این بیماری است دسته‌بندی و پس طبقه‌بندی موضوعی، مطالب مشابه و تکمیل کننده در این کتاب‌ها مشخص شد. همچنین از نرم‌افزار نور جهت بررسی دقیق‌تر، کلیدواژه‌های «مالیخولیا»، «مالنخولیا»، «ملنخولیا» و «ماخولیا» در این کتاب‌ها بررسی شد.
«الامیر السید الامام زین‌الدین اسماعیل بن الحسن بن محمد بن محمود بن احمد الحسینی» معروف به «سید اسماعیل»، طبیب معروف ایرانی قرن 5-6 ق/11 م است که آثار پزشکی مهمی به زبان فارسی تألیف کرده است (7). به گفته بیهقی، (تاریخ نویس قرن 4 هجری) جرجانی طبیبی است که علم طب و سایر علوم را با تصانیف خود احیا کرده است. استاد صفا نیز از دو منظر به اهمیت و جایگاه جرجانی در طب پرداخته است؛ جرجانی را طبیبی دانسته که همه مباحث علم طب پس از ابن سینا را با تحقیقات و مطالعات جدید، مورد مطالعه قرار داده و به بحث و بررسی مباحث علم پزشکی در کتاب‌هایش پرداخته و بسیاری از اصطلاح‌های فارسی طبی را که ممکن بود به مرور زمان از بین رود، در تالیفاتش گردآورده است (8, 9). سید اسماعیل جرجانی نیز مانند بسیاری از طبیبان دوره تمدن اسلامی به دلیل اهمیت موضوع مالیخولیا در کتاب‌های گوناگون خود به این بیماری پرداخته است. مالیخولیا در کتاب‌های تألیفی جرجانی از جمله «ذخیره خوارزمشاهی، خفی علائی، الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه، و یادگار»، قابل بررسی است. دیدگاه‌ها و نظرات جرجانی در چیستی مفهوم مالیخولیا در این پژوهش بر اساس این چهار کتاب انجام شده است.
یافته‌ها
ذخیره خوارزمشاهی
ذخیره خوارزمشاهی، مفصل‌ترین و مهم‌ترین کتاب سید اسماعیل جرجانی در پزشکی است که به نام «قطب‌الدین محمدبن نوشتکین» نخستین پادشاه سلسله خوارزمشاهیان در سال 504 هجری تألیف نموده است. ذخیره، جامع‌ترین کتاب طبی به زبان فارسی است که به دست ما رسیده است و شامل 10 کتاب در یک جلد است، با نام‌های «ذخیره» و «الذخیره فی‌الطب» نیز شناخته می‌شود. 9 کتاب آن نزدیک به 750000 واژه دارد که شامل 75 باب و 1107 فصل است. دهمین کتاب، با عنوان قرابادین نیز بعداً به این کتاب، ضمیمه شد. «الذخیره الخوارزمشاهیه» برگردان این کتاب به عربی است. این کتاب به عبری، ترکی و اردو نیز ترجمه شده است (10-12). مانند کتاب قانون ابن‌سینا، ذخیره نیز جامع مباحث علم طب و مورد مطالعه و استناد اهل علم است و نسخه‌های خطی از این کتاب در کتابخانه‌های معتبر جهان وجود دارد. از نظر «ادوارد براون»، ذخیره خوارزمشاهی اگر از قانون بوعلی سینا در وسعت مباحث و حجم کار بیشتر نباشد با آن برابر است. نظامی عروضی سمرقندی نیز، کتاب ذخیره را در کنار کتاب‌های الحاوی فی الطب، صد باب، کامل الصناعه الطبیه و القانون فی الطب جهت مطالعه در طب به طبیبان توصیه کرده است. وی در دیباچه این کتاب، هدف از فارسی نوشتن کتاب را بهره‌مند شدن خاص و عام از مطالب آن بیان کرده است (13-15). (جدول 1)
خفی علائی
«خُفی علایی» یا «خُفِّ علائی» یا «الخفیه العلائیه»، دومین تألیف طبی جرجانی است که به زبان فارسی نگاشته شده است. با توجه به مفصل بودن کتاب ذخیره، جرجانی خلاصه‌ای از ذخیره را با عنوان خفی علائی و به دستور «اتسز خوارزمشاه» فرزند قطب‌الدین محمد پس از 521 هجری تألیف کرد. وی خفی علایی را در دو جلد تألیف کرد و در قطعی تهیه می‌کند که بتوان آن را در چکمه همراه خود داشت. (خُفّ یعنی موزه یا چکمه و خُفّی منسوب به خف است) با توجه به این که این کتاب کم حجم هست، دسترسی به آن آسان و مورد استفاده عموم مردم بود. هرچند گفته شده است که این کتاب خلاصه‌ای از ذخیره است با این حال، نمی‌توان این مطلب را کاملاً صحیح دانست، زیرا در خفی علایی، مطالبی از جمله تشریح و وظایف الاعضا، برخی از بیماری‌ها، داروهای مفرد و مرکب، و برخی از موضوع‌های کتاب ذخیره نیامده است (16, 17). (جدول 1)
الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه
«الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه» کتاب دیگری از جرجانی است که در سال 522 تا 530 هجری، جرجانی این کتاب را به خواست مجد الدین ابو محمد صاحب بن محمد بخاری، وزیر اتسز خوارزمشاه نوشته است. از این کتاب می‌توان به عنوان منبعی اصیل برای کلمات فارسی در پزشکی و غیرپزشکی استفاده نمود. جرجانی در این کتاب معادل‌های فارسی برای اصطلاح‌های پزشکی رایج در زبان عربی آورده است که در آن، علاوه بر بیان نظرات طبیبان قبل از جرجانی، می‌توان به نوآوری‌ها و تجربیات وی نیز دست یافت. «التذکره الاشرفیه فی الصناعه الطبیه» ترجمه عربی آن است. هرچند این کتاب به عنوان خلاصه‌ای از کتاب ذخیره معرفی می‌شود، با این حال، تفاوت‌هایی با این کتاب در آن دیده می‌شود. جرجانی علت نامیدن این کتاب به «الاغراض الطبّیه و المباحث العلائیه» را در مقدمه کتاب، چنین آورده است که «این کتاب به حجم کوچک و به معنی بزرگ است، به صورت مختصر و به کثرت فواید و شرح مشکلات مبسوط است... هر فاضلی که در این علم و بر اسرار و دقایق آن واقف باشد، چون آن را مطالعه کند، داند که هر نکته در آن آمده است». جرجانی «الاغراض الطبّیه و المباحث العلائیه» را کتابی معرفی کرده است که تا زمان تألیف، کتابی به مختصری و به کمالی این کتاب در علم طب وجود نداشته است. جرجانی الاغراض را به 5 بخش قسمت کرده است که هر بخشی کتابی است (11, 13, 18, 19). (جدول 1)
یادگار
«یادگار» کتاب دیگری به زبان فارسی از جرجانی است. این کتاب با این که حجم کمی دارد، با این حال مطالب ارزشمندی در درمان بیماری‌ها در آن آورده شده است. جرجانی در این کتاب، حدود 120 بیماری به همراه 1700 ماده غذایی و دارویی جهت درمان توصیه کرده است. نظامی در کتاب چهار مقاله، کتاب یادگار جرجانی را همپایه فصول بقراط، مسائل حنین بن اسحق، ذخیره ثابت بن قرّه، کتاب‌های شانزده‌گانه جالینوس و در ردیف کامل الصناعه الطبیه، الحاوی فی الطب، و قانون فی الطب دانسته است. جرجانی در مقدمه این کتاب آورده است که «عنایت و یادگاری، در کاری است که برای همه مردم سودمند باشد و آسایش تن و جان را به همراه داشته باشد». وی این کتاب مختصر را یادگاری از خود برای دیگران می‌داند، زیرا در وقت نیاز، سبب بی‌نیازی جوینده از کتاب‌های دیگر خواهد شد. در این کتاب، علاوه بر مباحث بیماری، درمان، دارو و غذا، به مطالب دیگری از جمله مشاهدات بالینی، دستورالعمل استفاده از دارو، تعیین نوع ظروف و ابزار، تدابیر گروه‌های خاص مانند مسافران، توضیح کلمات عربی به فارسی و فارسی به عربی، بیان واژه‌های فارسی و نادر مانند آبزن نیز اشاره شده است. نسخه‌هایی از کتاب یادگار، در کتابخانه‌های معتبر ترکیه موجود و به زبان ترکی ترجمه شده است (20, 21). (جدول 1)
چیستی مالیخولیا
جرجانی در توضیح نام این بیماری به مالیخولیا یا مالنخولیا، به این نکته اشاره کرده است که برخی طبیبان، این بیماری را مالنخولیا (نون بعد از لام) و برخی نیز آن را مالیخولیا (یاء بعد از لام) نامیده‌اند. وی در نامیدن صحیح این بیماری به سخن ابوالخیر خمار، طبیب قرن 4 ق. اشاره کرده است که با توجه به این که «مولی» نامِ «سودا» و «خولش» نامِ «خلط» است برای گفتن خلط سودا، مالیخولیا و به مبتلایان آن مالیخولی گفته‌اند. بنابراین، نامیدن مالیخولیا برای این بیماری درست می‌باشد (1).
جرجانی اصل بیماری مالیخولیا را از مغز و علت آن را از سودا می‌داند. وی تغییر مزاج مغز از خلط سودا را سبب بروز این بیماری دانسته است و مانند سایر طبیبان دوره تمدن اسلامی همچون رازی، اخوینی، اهوازی، قمری، زهراوی، ابن سینا و ابن نفیس، این بیماری را جزو بیماری‌های مغز، طبقه‌بندی کرده است.
جرجانی شخص مبتلا به اختلال مالیخولیا را فردی می‌داند که بدون علت و سبب ظاهری، بداندیش، ترسان و همیشه اندوهمند، کوفته خاطر و تنگ دل است (1, 17). وی صفت‌های شخص مبتلا به مالیخولیا را در ماهیت خلط سودا دانسته است.
سودا دو نوع است: طبیعی و غیر طبیعی. سودای طبیعی، دُردی (ته‌نشین) خون است که در جگر تولید می‌شود و دو وظیفه دارد. یکی تغذیه اندام‌هایی که تغذیه آن از خون آمیخته با سودا است مانند استخوان و دیگری قوی شدن خون با هدف استواری نهاد اندام‌ها. اگر سودا بیشتر از میزان نیاز طبیعی بدن و عملکرد طحال (تغذیه طحال، پراکنده نشدن همه سودا با خون در همه بدن، قوی شدن سر معده و ایجاد اشتها) و یا کمتر از میزان طبیعی نیاز بدن باشد به آن سودای غیرطبیعی گفته می‌شود (14).
جدول 1. جایگاه مالیخولیا در آثار سیداسماعیل جرجانی
| جایگاه مالیخولیا | اثر |
| کتاب ششم گفتار نخستین: علاج بیماری‌های سر و بیماری‌های سر: جزو نخستین: بیماری‌های مغزی که سبب آن، آماس و تفرق الاتصال گوهر دماغ باشد، یا آماس و تفرق الاتصال غشاء دماغ؛ جزو دوم: بیماری‌هایی که سبب آن، گرد آمدن خلطی باشد در دماغ؛ باب نخستین: اندر مالیخولیا و اسباب و علامات و علاج آن جزو سوم: بیماری‌هایی که سبب آن، گرد آمدن خلطی بلغمی فزونی غلیظ باشد در گذرها و تجویف‌های دماغ؛ جزو چهارم: بیماری‌هایی که سبب آن، گرد آمدن رطوبتی فزونی باشد اندر عصب‌ها که آلت حس و حرکت است؛ جزو پنجم: انواع صُداع و اسباب و علامات و علاج آن؛ |
ذخیره خوارزمشاهی |
| بخش دوم: مقالات عملی مقاله دوم: در علاج بیماری‌های اندام‌ها از سر تا پای باب نخستین: بیماری‌های سر و دماغ و غیر مالیخولیا |
خفی علائی |
| کتاب سوم از بخش سوم (کتاب معالجات) گفتار نخستین: اندر بیماری‌های سر جزو اول: اندر استدلال کلی از افعال و احوال و مزاج دماغ و احوال اندام‌های مشارک دماغ و غیر آن و تدبیرهای کلی اندر آن؛ جزو دوم: اندر آماس که در غشای دماغ افتد و اسباب و علامات و علاج آن؛ جزو سیوم: اندر بیماری‌ها که سبب آن اندر گوهر دماغ باشد، لیکن آماس نباشد؛ باب اول: اندر علت مالیخولیا جزو چهارم: اندر بیماری‌های که سبب آن بلغم غلیظ باشد و اندر مجاری و تجاویف دماغ افتد؛ جزو پنجم: اندر بیماری‌ها که سبب آن رطوبت فزونی باشد اندر عصب‌ها که آلت و حس و حرکت است؛ جزو ششم: اندر انواع صداع و اسباب و علامات و علاج آن؛ |
الأغراض الطبیه و المباحث العلائیه |
| بخش دوم: علاج بیماری‌ها باب سوم: مالیخولیا و دیوانگی |
یادگار |
جرجانی ترسان بودن مبتلایان را از صفت تیرگی و تاریکی خلط سودا دانسته است. زیرا زمانی که خلط سودا در مغز غلبه یابد، مزاج مغز تغییر یافته و به تبع آن، مزاج روح نفسانی نیز دگرگون خواهد شد و روشنی و شفافی و رنگ پذیری روح نفسانی با تیرگی و تاریکی خلط سودا آمیخته شده، در نتیجه روح نفسانی متأثر از این آمیختگی، تیره خواهد شد و این تاریکی در گوهر روح نفسانی، سبب ترس مبتلایان به مالیخولیا خواهد بود (1, 17, 19).
سید اسماعیل علت بداندیشی (بدگمانی)، ترسانی، اندوه‌مندی، کوفته خاطر و تنگ دل بودن دائمی مبتلایان را از غلظت خلط سودا و مزاج سرد و خشک آن دانسته است. چون چیز غلیظ و خشک، نقشِ گرفته شده را به خوبی نگاه می‌دارد و به راحتی از بین نمی‌رود، به همین دلیل، صفات شکل گرفته شده در بیمار مبتلا به مالیخولیا پایدار باقی می‌ماند و شخص، برای مدت زمان طولانی آن را حفظ می‌کند، به همین دلیل این افراد، حَقود (پرکینه) و لجوج هستند. علاوه بر این، با توجه به این که فعل سردی و خشکی، قبض است این اشخاص همواره اندوهمند، کوفته خاطر، تنگ دل (غمگین)، گرفته و ترش‌روی هستند، چون قبض مانع گشادگی طبع و روح است (1, 17, 19). (جدول 2)
جدول 2. مالیخولیا از منظر سید اسماعیل جرجانی
| تعریف | خداوند این علت همیشه بداندیش و ترسان و اندوهمند باشد بی سببی ظاهر. |
| انواع | دو نوع: مغزی، به مشارکت عضوی دیگر. |
| سبب | تغییر مزاج مغز از غلبه خلط سوداوی. |
| علامت نفسانی | ترسان، بداندیش، اندوهمند، کوفته خاطر، تنگ دل، حقود، لجوج، ترش‌روی. |
جدول 3. انواع مالیخولیا از منظر سید اسماعیل جرجانی
| انواع مالیخولیا | ||
| ذخیره خوارزمشاهی | دو نوع | مغزی به مشارکت عضوی دیگر (مشارکتی): طحال و معده (مالیخولیای مراقی) [جگر] [قلب] |
| خفی علائی | دو نوع | مغزی به مشارکت عضوی دیگر (مشارکتی): معده و طحال (مالیخولیای مراقی) [جگر] [قلب] |
| الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه | دو نوع | مغزی به مشارکت عضوی دیگر (مشارکتی): طحال عضله‌های شکم (مالیخولیای مراقی) معده رگ‌های ماساریقا قلب رحم [جگر] همه تن |
| یادگار | بیان نشده است. | |
انواع مالیخولیا
بر اساس نظر سید اسماعیل جرجانی در سه کتاب «ذخیره و خفی علائی و الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه»، مالیخولیا به دو نوع مغزی و مشارکتی تقسیم می‌شود. مالیخولیای مغزی یعنی مالیخولیایی که در خود مغز به وجود می‌آید و مالیخولیای مشارکتی یعنی مالیخولیایی که به مشارکت سایر اعضا به وجود می‌آید که در این نوع، تأثیر مشارکت اعضا بر مغز خواهد بود.
در طب ایرانی، مشارکت بدین معنا است که عامل ایجاد کننده بیماری در خود عضو نیست بلکه در عضو دیگری است که بین این دو عضو ارتباطات خاص عصبی، عروقی، مجرایی و ... وجود دارد (22) بر همین اساس مالیخولیای مشارکتی، مالیخولیایی است که علت آن در یکی از اعضای داخلی بدن است که به دلیل ارتباط آن عضو با مغز، تأثیر بر مغز می‌گذارد.
بحث
با توجه به این که سید اسماعیل جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی به طور مفصل به شرح انواع بیماری‌ها از جمله مالیخولیا پرداخته است، به نظر می‌رسد سایر کتاب‌های تألیفی وی، تا حدی خلاصه شده مطالب کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» باشد که جرجانی با هدف مطالعه سریع‌تر و دسترسی راحت‌تر به مطالب طبی نگاشته باشد، از این روی در این پژوهش، نظرات سید اسماعیل جرجانی در بحث انواع و اعضای مشارکتی مالیخولیا در کتاب‌های «ذخیره خوارزمشاهی، خفی علائی، الاغراض و الطبیه و المباحث العلانیه و یادگار»، بررسی و مقایسه شد. بر اساس بررسی و مقایسه انجام شده:
جرجانی در کتاب‌های ذخیره خوارزمشاهی و خفی علایی، معده و طحال را اعضای مشارکتی معرفی کرده است و این نوع مشارکت را مالیخولیای مراقی نامیده است. با اینکه در ذخیره، معده و طحال به عنوان اعضای مشارکتی نام برده شده است، با این حال در بخش علاج مالیخولیا به جگر و قلب هم اشاراتی دارد (1). و نیز در خفی علائی در بخش علامت‌های مبتلایان نیز به این دو عضو اشاره شده است (17).
نظر جرجانی در کتاب «الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه» را می‌توان تکمیل کننده نظر وی در اعضای مشارکتی مالیخولیا دانست. وی در این کتاب، طحال، عضله‌های شکم، معده، رگ‌های ماساریقا، قلب، رحم و همه تن را به عنوان اعضای مشارکتی دانسته است. جرجانی در این کتاب علاوه بر اعضای فوق، در بیان علامت‌های مالیخولیا به جگر نیز اشاره دارد. سید اسماعیل در این کتاب، مشارکت عضله‌های شکم را مالیخولیای مراقی دانسته است (19). (جدول 3)
نتیجه گیری
سید اسماعیل جرجانی، طبیب نامدار قرن 5-6 ق/11 م. است که آثار طبی مهمی به زبان فارسی دارد. با توجه به اهمیت موضوع مالیخولیا، جرجانی در آثار و تألیف‌های طبی خود مانند ذخیره خوارزمشاهی، خفی علایی، الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه و یادگار، این بیماری را شرح داده است.
وی مالیخولیا را جزو بیماری‌های مغزی، طبقه‌بندی کرده است و اصل این بیماری را از مغز و علت آن را از سودا می‌داند و تغییر مزاج مغز ناشی از غلبه خلط سودا را سبب بروز این بیماری دانسته است. جرجانی، بداندیشی، ترس بدون سبب، پیوسته اندوهگین و ناامید بودن را از علامت‌های نفسانی افراد مبتلا به مالیخولیا بیان کرده است و علت آن را در ماهیت خلط سودا دانسته است.
وی به دو نوع مالیخولیا اشاره کرده است، مالیخولیای مغزی و مالیخولیا به مشارکت عضوی دیگر (مشارکتی)، و طحال، معده، رحم، قلب و جگر را از جمله اعضای مشارکتی در مالیخولیا دانسته است.
بر اساس پژوهش انجام شده در موضوع مالیخولیا در آثار جرجانی مشخص شد، با این که جرجانی کتاب ذخیره خوارزمشاهی را به صورت مفصل نوشته است، با این حال کتاب‌های «خفی علایی» و «الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه» و «یادگار» با این که به تفصیلی ذخیره خوارزمشاهی نوشته نشده‌اند، ولی مواردی در موضوع مالیخولیا در این کتاب‌ها وجود دارد که تکمیل کننده نظرات جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی است. برای نمونه نظر جرجانی در کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه در اعضای مشارکتی مالیخولیا، تکمیل کننده نظر وی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی است، بر همین اساس این نکته حائز اهمیت است که در پژوهش‌های موضوعی در دیدگاه‌های جرجانی تنها به کتاب ذخیره خوازمشاهی اکتفا نشود و سایر کتاب‌های تألیفی وی نیز مورد بررسی و مقایسه قرار گیرد. همچنین با توجه به اهمیت موضوع مالیخولیا در طب ایرانی و جایگاه ارزشمند سید اسماعیل جرجانی در تاریخ طب ایرانی، لازم است موضوع مالیخولیا در کتاب‌های جرجانی بررسی شود تا با جمع‌بندی مطالب به دست آمده، بتوان با این اختلال بهتر و بیشتر آشنا شد تا مقدمه‌ای برای پژوهش‌های بالینی توسط متخصصان طب سنتی و روانپزشکان در این موضوع باشد، برای نمونه به منظور بهبود علامت‌های نفسانی این بیماران، به ماهیت خلط سودا توجه شود و با اصلاح خلط سودای ناطبیعی در بدن، درصدد رفع این علائم شد.
تعارض منافع
مقاله فاقد تضاد منافع است.
بر اساس نظر سید اسماعیل جرجانی در سه کتاب «ذخیره و خفی علائی و الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه»، مالیخولیا به دو نوع مغزی و مشارکتی تقسیم می‌شود. مالیخولیای مغزی یعنی مالیخولیایی که در خود مغز به وجود می‌آید و مالیخولیای مشارکتی یعنی مالیخولیایی که به مشارکت سایر اعضا به وجود می‌آید که در این نوع، تأثیر مشارکت اعضا بر مغز خواهد بود.
در طب ایرانی، مشارکت بدین معنا است که عامل ایجاد کننده بیماری در خود عضو نیست بلکه در عضو دیگری است که بین این دو عضو ارتباطات خاص عصبی، عروقی، مجرایی و ... وجود دارد (22) بر همین اساس مالیخولیای مشارکتی، مالیخولیایی است که علت آن در یکی از اعضای داخلی بدن است که به دلیل ارتباط آن عضو با مغز، تأثیر بر مغز می‌گذارد.
بحث
با توجه به این که سید اسماعیل جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی به طور مفصل به شرح انواع بیماری‌ها از جمله مالیخولیا پرداخته است، به نظر می‌رسد سایر کتاب‌های تألیفی وی، تا حدی خلاصه شده مطالب کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» باشد که جرجانی با هدف مطالعه سریع‌تر و دسترسی راحت‌تر به مطالب طبی نگاشته باشد، از این روی در این پژوهش، نظرات سید اسماعیل جرجانی در بحث انواع و اعضای مشارکتی مالیخولیا در کتاب‌های «ذخیره خوارزمشاهی، خفی علائی، الاغراض و الطبیه و المباحث العلانیه و یادگار»، بررسی و مقایسه شد. بر اساس بررسی و مقایسه انجام شده:
جرجانی در کتاب‌های ذخیره خوارزمشاهی و خفی علایی، معده و طحال را اعضای مشارکتی معرفی کرده است و این نوع مشارکت را مالیخولیای مراقی نامیده است. با اینکه در ذخیره، معده و طحال به عنوان اعضای مشارکتی نام برده شده است، با این حال در بخش علاج مالیخولیا به جگر و قلب هم اشاراتی دارد (1). و نیز در خفی علائی در بخش علامت‌های مبتلایان نیز به این دو عضو اشاره شده است (17).
نظر جرجانی در کتاب «الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه» را می‌توان تکمیل کننده نظر وی در اعضای مشارکتی مالیخولیا دانست. وی در این کتاب، طحال، عضله‌های شکم، معده، رگ‌های ماساریقا، قلب، رحم و همه تن را به عنوان اعضای مشارکتی دانسته است. جرجانی در این کتاب علاوه بر اعضای فوق، در بیان علامت‌های مالیخولیا به جگر نیز اشاره دارد. سید اسماعیل در این کتاب، مشارکت عضله‌های شکم را مالیخولیای مراقی دانسته است (19). (جدول 3)
نتیجه گیری
سید اسماعیل جرجانی، طبیب نامدار قرن 5-6 ق/11 م. است که آثار طبی مهمی به زبان فارسی دارد. با توجه به اهمیت موضوع مالیخولیا، جرجانی در آثار و تألیف‌های طبی خود مانند ذخیره خوارزمشاهی، خفی علایی، الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه و یادگار، این بیماری را شرح داده است.
وی مالیخولیا را جزو بیماری‌های مغزی، طبقه‌بندی کرده است و اصل این بیماری را از مغز و علت آن را از سودا می‌داند و تغییر مزاج مغز ناشی از غلبه خلط سودا را سبب بروز این بیماری دانسته است. جرجانی، بداندیشی، ترس بدون سبب، پیوسته اندوهگین و ناامید بودن را از علامت‌های نفسانی افراد مبتلا به مالیخولیا بیان کرده است و علت آن را در ماهیت خلط سودا دانسته است.
وی به دو نوع مالیخولیا اشاره کرده است، مالیخولیای مغزی و مالیخولیا به مشارکت عضوی دیگر (مشارکتی)، و طحال، معده، رحم، قلب و جگر را از جمله اعضای مشارکتی در مالیخولیا دانسته است.
بر اساس پژوهش انجام شده در موضوع مالیخولیا در آثار جرجانی مشخص شد، با این که جرجانی کتاب ذخیره خوارزمشاهی را به صورت مفصل نوشته است، با این حال کتاب‌های «خفی علایی» و «الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه» و «یادگار» با این که به تفصیلی ذخیره خوارزمشاهی نوشته نشده‌اند، ولی مواردی در موضوع مالیخولیا در این کتاب‌ها وجود دارد که تکمیل کننده نظرات جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی است. برای نمونه نظر جرجانی در کتاب الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه در اعضای مشارکتی مالیخولیا، تکمیل کننده نظر وی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی است، بر همین اساس این نکته حائز اهمیت است که در پژوهش‌های موضوعی در دیدگاه‌های جرجانی تنها به کتاب ذخیره خوازمشاهی اکتفا نشود و سایر کتاب‌های تألیفی وی نیز مورد بررسی و مقایسه قرار گیرد. همچنین با توجه به اهمیت موضوع مالیخولیا در طب ایرانی و جایگاه ارزشمند سید اسماعیل جرجانی در تاریخ طب ایرانی، لازم است موضوع مالیخولیا در کتاب‌های جرجانی بررسی شود تا با جمع‌بندی مطالب به دست آمده، بتوان با این اختلال بهتر و بیشتر آشنا شد تا مقدمه‌ای برای پژوهش‌های بالینی توسط متخصصان طب سنتی و روانپزشکان در این موضوع باشد، برای نمونه به منظور بهبود علامت‌های نفسانی این بیماران، به ماهیت خلط سودا توجه شود و با اصلاح خلط سودای ناطبیعی در بدن، درصدد رفع این علائم شد.
تعارض منافع
مقاله فاقد تضاد منافع است.
فهرست منابع
1. Jurjani SI, 2. Yusefpour M, Esfahani, Mohammad Mahdi, Kamalinejad, Mohammad, Shams, Jamal. Investigating the historical course of causes and types of melancholia in Iranian medicine and comparing it with depression in common medicine. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2016; 7 (3): 317-325., 3. Rajabnejad M.R SMMaihiftpotpotIp-AHJoI, 4. Al-Azdi A. Kitab al-Ma'a. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine IUoMSVIA, 5. Rhazes. Al-Mansouri fi al-Tibb. Kuwait: The Arab League Educational CaSOIA, https://cgie.org.ir/fa/article/235042/اسحاق-بن-عمران KYIIIEoIVAaU, et al. Zakhireye Khwarazmshahi. Vol.6. Qom: Institute of Natural Medicine Rehabilitation [In Persian]2012.
2. Yusefpour M, Esfahani MM, Kamalinejad M, Shams J. Investigating the historical course of causes and types of melancholia in Iranian medicine and comparing it with depression in common medicine. J Islam Iran Trad Med. 2016;7(3):317-325.
3. Rajabnejad MR, Seyfaie M. Melancholia and its historical investigation from the perspective of the physicians of the Islamic period (4-7 A.H.). J Islam Iran Trad Med. 2023;14(1):1-9.
4. Al-Azdi A, Kitab al-Ma'a. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine [In Arabic]. Iran Univ Med Sci. 2008;3.
5. Al-Mansouri fi al-Tibb R. Kuwait: The Arab League Educational, Cultural and Scientific Organization [In Arabic]1987.
6. Keramati Y. Ishaq Ibn Imran. Encycl Iran. 2020;3.
7. Jurjani I. Available from: https://fa.wikipedia.org.
8. Beyhaqi A. Available from: https://fa.wikipedia.org/wiki/.
9. Safa Z. A History of Iranian Literature of the Islamic ERA (From the Middle of the Fifth Century to the Beginning of the Seventh Century A. H.). Tehran: Ferdows; [In Persian]. 1990;2.
10. Ruholahi H, Jurjani E. Encyclopaedia of Iran. 17. 2019.
11. Mostafavi Kashani J. The collection of Dr. Seyed Jalal Mostafavi Kashani's works. Vol.6. (Solving the intractable problem of medicine - a review of Harrison's book of internal medicine. Compile and arrange: Matanat Seyfaie). [In Persian]. Pub Novin Pajooh Sina. 2016.
12. Ghasemlu F, Jurjani. Encyclopedia of Islamic World.2014.
13. Edward G. Browne. Arabian Medicine. Translated into Persian by Masoud Rajabnia. Tehran: Book translation and publishing company. [In Persian]. 1958.
14. Jurjani SI, Khwarazmshahi Z. Qom: Institute of Natural Medicine Rehabilitation [In Persian]. 1. 2012.
15. Mostafavi Kashani J. The collection of Dr. Seyed Jalal Mostafavi Kashani's works. Vol. 8. (Zakhireye Khwarazmshahi. The third book - the first part. Correction: Matanat Seyfaie). Tehran: Publishers of novin pajooh sina. [In Persian]. 2017.
16. Encyclopaedia of Islamic World. Islamic Encyclopedia Foundation, taken from the article "Ismail bin Hossein Jurjani" [cited 4606]. Available from: https://fa.wikifeqh.ir/.
17. Jurjani SI, Khofi Alayee. (Correction: Ali Akbar Velayati, Mahmoud Najmabadi). Tehran: Ettelaat; [In Persian]. 1990.
18. Medical_and_investigative_purposes. Available from: https://fa.wikinoor.ir/wiki.
19. Jurjani SI. Al-Aghraljḍ al-Ṭibbiljyah wa al-Mabaljhith al-Alaljiljyah. Tehran: Iran Culture Foundation Publications; [In Persian]1966.
20. Yadgar_in_medical_knowledge. Available from: https://fa.wikinoor.ir › wiki.
21. Jurjani SI. Yadegar dar danesh-e pezeshki va darousazi. (Correction: Mehdi Mohaghegh). Tehran: University of Tehran, Institute of Islamic Studies; [In Persian]2002.
22. Mohammad Baqer F, Keshavarz M, Taqa M. Headache involving the stomach in sources of traditional Iranian medicine. Headache Involv Stomach Sources Trad Iran Med. 2011;1(4):383-390.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله طب مکمل
اراک، سردشت، میدان بسیج، مجتمع دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی اراک، بال آبی، دفتر مجله طب مکمل
تلفن دفتر نشریه: 08634173524
ایمیل: journalcmjaarakmu.ac.ir
