مقدمه
تاریخچه روان‌شناسی و روان‌پزشکی‏
یکی از شاخه‏های علوم‌پزشکی که توسط مسلمانان تکامل یافته و به شکوفایی رسید، روان‌پزشکی‏ بود. ابوعلی سینا از پزشکان معروف جهان اسلام در معالجه بیماران روانی و تشخیص بیماری از طریق بررسیِ نبض مهارت عجیبی داشته است. 
روان‌شناسی که از آن با عناوینی نظیر: «علم روح» یا «علم‌النّفَْْْْْس» نیز یاد می‌شود، دانشی است که بعضی از صاحب‌نظران آن را بررسیِ حالات یا فعالیت‌های روانی تعریف کرده‌اند. برخی از کارشناسان نیز از آن با عنوانِ شرح و توضیح حالات هوشیاری یا خودآگاهی از قبیل احساس، ادراک، تعقّل، تصمیم، عواطف و تمایلات یاد می‌کنند، اما امروزه بیشترِ روان‌شناسان آن را‌ دانشی می‌شمرند که رفتار و کردار انسان را مطالعه می‌کند [1].
 زکریای رازی معتقد است اگر بر خرد آدمی وضعیت جدیدی عارض نشود، عقل بر خواسته‌ها، گرایش‌ها، رفتارها و تصمیم‌های فرد حاکم خواهد بود. سلامت روح، درحقیقت به‌ منزله حاکم بودن عقل بر انسان است. هوا، آسیبی است که جایگاه عقل را تهدید کرده و آن را از منزلت طبیعی‌اش خارج می‌سازد. در این ‌صورت است که بیماری بر نَفْس عارض می‌شود. بر این ‌اساس، نخستین برتری انسان بر سایر موجودات این است که آدمی ملکه اراده و انجام فعل پس از سنجش است. 
باید دانست هر موجود ذی‌نَفْسی از سه‌جزء «نَفْس، روح بخاری و بدن» ترکیب یافته است. به‌ عقیده بوعلی سینا از آنجا‌ که روح بخاری واسطه تعاملِ میان نَفْس و بدن است، هر کیفیت نفسانی که در نَفْس پدید می‌آید، اثر خود را ابتدا بر روح بخاری نهاده و به ‌واسطه آن به بدن منتقل می‌کند. به ‌همین ‌سیاق، رخداد بدنی نیز تأثیر خود را بر روح بخاری گذاشته و این تأثیر به ‌واسطه روح بخاری به نَفْس منتقل می‌شود. لذّات، آلام و سایر کیفیّات نفسانی، سبب انبساط و انقباض روح بخاری می‌شوند و با حرکت خون در بدن (خون، مرکب این روح است) روح بخاری نیز در همه بدن جریان یافته و انبساط و انقباض آن باعث ایجاد تغییراتی در بدن (مانند تغییر رنگ و سایر حالات آن) می‌شود [2].
اَعراض نفسانی، یعنی حالاتی که بر نَفْس عارض می‌شوند. به‌ دنبال تأثیر این حالات است که انفعالاتی در نَفْس ایجاد شده و موجب حصول تغییراتی در بدن می‌‌شوند. این اَعراض مهم‌ترین نقش را در حفظ و ارتقای سلامت -حتی درمان بیماری- بر عهده دارند. اعتدال در اَعراض نفسانی (حالات روحی-روانی) نقش ویژه‌ای در احرازِ سلامت روح و جسم ایفا می‌کند. به ‌علاوه، به ایجاد تعادل در مزاج منجر می‌شود و بدن را برای حفظ و اعتلای سلامت، شادابی و مقابله با بیماری‌ها آماده و توانمند می‌سازد، زیرا به‌ سرعت هرچه تمام، قوا و افعال را تحت تأثیر قرار می‌دهد. 
از آنجا که از یک‌سو نَفْس و روح بر جسم حاکم هستند و از سوی‌ دیگر، به ‌سبب دگرگونی در اَعراض نفسانی (در اثر حصول عواملی) تغییرات اساسی در بدن ایجاد می‌شود، ضروری است با هدفِ حفظ و ارتقای سلامت جامعه و همین‌طور پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها تدابیر اَعراض نفسانی و عوامل روحی-‌روانی به ‌صورت مؤثر بررسی شود؛ هر چند تاکنون چارچوبی نظری و منحصربه‌فرد برای روان‌شناسی اسلامی ایجاد نشده، اما بر پایه برخی مطالعات و بر اساس گفت‌وگو با خبرگان، توأم با بررسیِ ماهیتِ روح و نفس، الگوی اسلامیِ روح و نَفْس پیشنهاد شده، ولی در این مطالعات، نقش اَعراض نفسانی و ارتباط بین نَفْس و بدن همچنان مغفول مانده است [3].
سِتّه ضروریه
عواملی وجود دارند که در ساختار اخلاط و مزاج انسان‌ها دخالت دارند. این عوامل، همچنان‌که نگهدارنده سلامت به ‌شمار می‌روند، می‌توانند موجبات زوال و از بین رفتن سلامت را نیز فراهم آورند، عواملی که به آن‌ها «سِتّه ضروریه» می‌گویند، عبارت‌اند از: هوا، طعام و شراب، استفراغ و احتقان، خواب و بیداری، حرکت و سکون و اعراض نفسانی. در طبّ سنتی برای هریک از این شش اصل تدابیری توصیه شده که اگر به ‌درستی مورد توجه قرار گیرند، موجب حفظ سلامت می‌شوند. در این بین، اَعراض نفسانی یا رویدادهای روانی از ارزشمندترین مباحث اسباب تندرستی و بیماری است، چراکه به ‌سرعت و با نیروی هرچه تمام، بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند. اموری که بر نَفْس انسان عارض شده و به وساطت ارواح با تغییر در افعال اثر بسیار سریعی بر جسم انسان پدید می‌آورند [4 ,5]. 
حکیم سید اسماعیل جرجانی در کتاب الاغراض‌الطبیعه چنین آورده است: «اَعراض نفسانی، شادی است و غم و خشم و لذت و ایمنی و ترس و خجلی و اندیشه کارهای مهم و عمل‌های باریک و امید و نومیدی و هر‌یک را اندر تن مردم اثری ظاهر است، فزون از اثرِ طعام و شراب و غیر آن...» [6].
تعریف اَعراض نفسانی
درحقیقت، قوت حیوانی و به‌تبع آن روح حیوانی، از انفعال نَفْس متأثّر شده، موجب ایجاد تغییراتی در بدن می‌شود که به آن اَعراض نفسانی گویند [7]. به‎‌ عبارت دیگر، اثر پذیرفتن قوت و روح حیوانی و حرارت غریزی و تغییر وضعیت آن‌ها اَعراض نفسانی نامیده می‌شود [8]. این اَعراض، مشتمل بر حرکاتی است که موجب تحریک نَفْس است، حرکاتی مانند غضب، لذت، فرح، ترس، بی‌قراری دل، حُزن، غم، خجالت، خیالات، تصوّرات و تفکّرات [9].
اقسام اَعراض نفسانی
فرح و شادی
شادی، اصطلاح پرکاربردی است که تعابیر و معانی متنوعی از آن می‌توان به‌ دست داد. تعابیری که فرهنگ‌ها و تصوّرات افراد در آن نقش دارد و از حس خوب تا رضایت شخصی و طولانی از زندگی و همین‌طور احساسات فعلی را در‌بر‌می‌گیرد [10]. امروزه شادی طی مطالعاتی تحت عنوانِ «رفاه ذهنی» بررسی شده است [11].
شادی، حالتی ذهنی یا احساسی است که مبتنی ‌بر رضایت، عشق، خشنودی یا لذت تفسیر می‌شود که مشتمل است بر حرکت تدریجیِ نَفْس به خارج برای درک آنچه با طبع سازگار است. به ‌بیان دیگر، شادی عبارت است از حرکتِ تدریجیِ نَفْس به خارج برای درک امر مطلوب [12]. باید اذعان کرد سرور و شادی، رفته ‌رفته خون را به سطح بدن کشانده، آن را در تمام بدن گسترش داده و منتشر می‌کند.
شادی و فرح با تمام بدن‌ها موافق است، به‌ویژه با بدن‌های معتدل. درحقیقت، هیچ‏ نوع شادی وجود ندارد که روان را خوش نیاید. شادی افزاینده نیرو و برانگیزاننده سرشت آدمی است و انسان را در رفتارها کمک می‌کند. این عنصر، برای همه کسانی که تندرست هستند، سودمند است. به ‌سبب شادی زیاد برای روح تحلیل و گشادی حاصل می‌شود [13].
محققان تأثیر مثبتِ شادیِ همراه با خنده را در بهبودِ عملکرد سامانه عروقی بدن اثبات کرده‌اند. گفتنی است اگر امر شادی به ‌شکلِ قوی و ناگهانی بر جسم عارض شود (به‌سبب کثرت و افراط میل روح) ممکن است باطنِ بدن و فضای قلب از روح و حرارت به ‌اندازه‌ای خالی شود که برودت مستولی گشته، غش عارض شود.عارضه‌ای که گاه می‌تواند به مرگ نیز منجر شود. گزارش‌هایی در دست است که نشان می‌دهد افرادی از شدت شادی و فرح، به ‌صورت ناگهانی درگذشته‌اند [14].
شادیِ به ‌اندازه، حرارت غریزی را اندر تن بگستراند و رنگ روی [را] برافروزد و فربه کند و بدین‌سبب است که بر مردم شادکام اثر پیری کمتر پدید آید [6]. علی ‌بن عباس اهوازی نوشته است: «اگر نعمتی بر افرادی که همّ و غم مدام بر آن‌ها عارض بوده و بدن‌های‌شان لاغر و نحیف شده‌، حادث شود و به آن شاد و خرسند شوند، از لاغری خلاص شده و بدن‌های‌شان به ‌حالت اول و بلکه بهتر از آن بر‌می‌گردد. [همچنین] اگر کسی که برای‌شان همّ و غم غلبه کرده ‌است و مزاج مغز و ذهنش دارای حرارت و یبوست است، بر شادی و سرور مداومت کند؛ تا آنجا که حرارت غریزی‌اش پراکنده نشود، مفید و سودمند است» [14]. 
شاید از این ‌رو است که زکریای رازی عقیده دارد لذت، نوعی آرامش و بازگشت محسوسِ بدن به‌حالت طبیعی است. حالتی که بر پایه آن، پیشتر بدن-خواه به‌طور ناگهانی و محسوس و خواه به ‌تدریج و نامحسوس از آن منحرف شده بود. 
یکی از ویژگی‌های بارز طب سنتی ایرانی، توجه به تفاوت‌های بین‌فردی -متناسب با مزاج افراد- در ظهور و بروز اَعراض نفسانی و تأثیر آن‌ها بر بدن است. موضوع تفاوت‌های فردی در مدیریت و کنترل فشارهای روحی و اضطراب، طی رویدادِ همه‌گیریِ کرونا مورد توجه قرار گرفت. مطالعات اخیر روی بیماران مبتلا به کرونا نشان داد دو اصل ارزیابی استرس و راهبرد مقابله (با هدف ایجاد شادی و رفاه ذهنی)، ارتباط معناداری با تفاوت‌های فردی انسان‌ها داشته است. از این ‌رو، توصیه شده این موضوع مورد توجه روان‌درمانگران قرار گیرد [15].
ترس و اندوه
 ترس، واکنش آدمی به احساس خطر به‌ شمار می‌رود و فرایندی پایه‌ای است که عقل با هدفِ دفاع از حیات، در پاسخ به مُحرّکات ویژه (درد، خطر و...) بروز می‌دهد. درواقع، حرکت ناگهانیِ نَفْس (دفعتاً روح) به داخل -به‌منظورِ فرار از امر نامطلوب- ترس نامیده می‌شود [16 ،12].
اندوه و ترس، خون و حرارت غریزی را به تن و حتی به قعر بدن باز‌می‌گرداند، زیرا طبع انسان همواره تمایل دارد که از حالت ترس و اندوه به‌ دور باشد. به ‌همین‌ خاطر است که چهره فردِ ترسیده یا اندوهگین، زرد می‌شود. لازم است اشاره شود که اگر اندوه یا ترس بیش از اندازه باشد، همه حرارت به درون بدن بازگشته، درنتیجه شخص ترسیده یا غمگین به‌ صورت ناگهانی می‌میرد. این امور، مزاج را سرد و خشک کرده، فرایند پیری را در آدمی سرعت می‌بخشد. بدین ‌سبب، در شرایط ترس یا اندوه،‏ رنگ صورت زرد شده و رونق و تازگی چهره از بین می‌رود. درحقیقت این حالات، همه قوت‏ها را ضعیف می‌کند. به ‌سبب ضعف در قوت‏ها طیِ حالاتِ غم یا اندوه است که بیماری بر انسان مستولی می‌شود [12].
امروزه ترس در اختلالات اضطرابی، یک شاخص اصلی محسوب می‌شود. انجمن روان‌پزشکانِ آمریکا اضطراب را به ‌عنوانِ پیش‌بینی یک‌ خطر یا رویداد منفی در آینده همراه با احساس بدبختی یا همراه با نشانه‌های جسمی به ‌عنوِان علائم تنش- معرفی کرده است [17]. در این‌ خصوص، ترس فیزیولوژیک از ترس پاتولوژیک تفکیک می‌شود. 
در طب ایرانی، ترس به‌ عنوان یکی از اعراض نفسانی ارزیابی می‌شود. حالتی که به ‌صورت یک فرایند، واکنش طبیعی بدن محسوب می‌شود و ناشی از حرکت روح حیوانی در قلب است که باید در زمان مناسب، فعل و انفعال لازم را صورت دهد. ترس در بیماریِ مالیخولیا مؤلّفه اصلی بیماری (به ‌صورت ترس غیرطبیعی) ذکر شده است.
خشم و غضب
خشم ، حالتی عاطفی است که همراه با پرخاشگری و خصومت نسبت ‌به کسی یا چیزی بروز می‌یابد. اغلب، خشمِ بیش ‌از حد خشونت‌آمیز است. خشم همچنین می‌تواند از نظر جسمی هم خشونت‌آمیز باشد [17].
از نظر طبّ سنتی، این ‌حالت درنتیجه جوشش خون در قلب و حرکت حرارت غریزی به ‌وجود می‌آید که با خروجِ دفعیِ خون و حرارت با هدفِ انتقام از چیزی آزاردهنده، اذیت‌کننده یا بدجنس همراه است. به ‌عبارت ‌دیگر، خشم، حرکت ناگهانیِ نَفْس به خارج برای دفع امر نامطلوب است. اخوینی می‌گوید: «خشم، بدن را گرم می‌کند و قبل از انتقام خون قلب را به جوشش درآورده، به‌ طور ناگهانی و دفعی از بدن بیرون می‌ریزد» [16 ،‌14 ،12]. 
خشم، خون را یک‌باره به سطح بدن کشانده، رنگ چهره را سرخ می‌کند. نبض شخص خشمگین عظیم است. خشم رعشه ایجاد می‌کند. این‌ حالت، هنگام تناول غذا یا بعد از آن، فسادِ طعام را در پی دارد. درحقیقت، پیش از اینکه معده به ‌شکلِ طبیعی غذا را هضم کند، چربی‌های هضم‌نشده از معده خارج و در کبد نیز چربی غلیظی تولید می‌شود. از این ‌رو، سُدَد، گرفتگی‌ها و عفونت‌ها افزایش می‌یابد. از سوی ‌دیگر، اگر غذای هضم‌نشده، در معده فاسد شود، همه غذاهایی که به ‌دنبال آن خورده می‌شود هم فاسد شده، بدن را به فساد و بیماری می‌کشاند [18].
خشمِ به‌ اندازه و معتدل، خون، قوت روح و حرارت غریزی را به حرکت درآورده، پس از گسترش این عناصر در تمام بدن، آن‌ها را در بیرون به ‌ظهور می‌رساند، اما خشمِ به ‌افراط صفرا را می‌سوزاند و آثارش را در بدن پخش می‌کند. به‌ همین‌ خاطر، رنگ چهره به زردی می‌گراید. از این ‌رو، برای افرادِ مَحرور و صفرایی بسیار زیان‌آور است. کسی که مزاج صفراوی، گرم و خشک دارد، نباید در شرایطی قرار گیرد که موجب هیجان یا خشم او شود.
حرکت و خروج ناگهانیِ حرارت غریزی به ‌واسطه بروز خشم، به برودت درون می‌انجامد. افراط در غضب، باعث تحلیل حرارت غریزی، غش یا حتی مرگ می‌شود. از سوی ‌دیگر، تفریط در خشم نیز به ‌دلیل حرکت و حرارت غریزی، برودت و غلظت روح و دم را در پی خواهد داشت، ولی غضب در شکل افراطی، کارکردش را مبنی بر صیانت ذات از دست داده، به تخریب ذات تبدیل خواهد شد [4].
اهوازی در کامل‌الصناعه می‌گوید: «غضب، جوشش و غلیان خونِ قلب و حرکت حرارت غریزی و خارج شدن آن به سمت بیرون به ‌صورت دفعی برای گرفتن انتقام از موذی و اذیت‌کننده است. دلیل بر قوت حرارت و خارج شدن آن به ‌سمت بیرون، این است که در موقع غضب، چشم‌ها سرخ و رخسار سرخ‌تر است و همچنین در بقیه بدن و در رگ‌ها هم خون زیادتر می‌شود» [14].
بر پایه دیدگاه طبّ سنتیِ ایرانی، خشم به‌ عنوان یکی از اَعراض نفسانیِ مهم که از حرکت روح حیوانی و حرارت غریزی موجود در قلب ناشی می‌شود، به ‌صورت طبیعی نیازمند تدبیر، تخلیه و واکنش مناسب روانی و جسمی است؛ بنابراین سرکوب یا تدبیر نکردنِ آن -متناسب با مزاج زمینه‌ای- به شرایط جسمی و روانی فرد آسیب جدی وارد خواهد کرد. مطالعاتِ مرتبط با بررسیِ خشم در روابط اجتماعی نشان می‌دهند که سرکوب خشم به عوارض ناشی از بروز غیرطبیعی خشم یا عوارض ناشی از سرکوب آن در جامعه منجر می‌شود [17].
خجلت
این حالت، کیفیتی نفسانی است که به ‌تبع آن، روح، حرارت غریزی و نَفْس به ‌تدریج به درون بدن و سپس به‌ سوی خارج حرکت می‌کند. حرکات نَفْس در فرد خجالتی، گاه به سمت داخل و گاه به خارج است. همچنین حرکت حرارت، گاه به ‌سوی بیرون و گاه به درون باشد. این‌ حال، بدن را گرم می‌کند، به ‌طوری ‌که ابتدا حرارت به ‌سوی درون و در پایان، از درون به بیرون بدن خواهد بود. به همین ‌خاطر، این حالت بدن را گرم کرده، به ‌دنبال آن چهره سرخ شده و در ادامه عرق جاری می‌‌شود. در‌نهایت از آنجا که حرارت لَختی تحلیل می‌رود، چهره زرد می‌شود، پس خجالتی موافق با بدن نیست [19 ،12].
 غم
هرگاه چیزی ضروری از دست برود یا دست‌یابی به آن ممکن نشود یا اینکه امر ناخوشایندی روی دهد، به‌ طوری ‌که جبران ممکن نباشد، در نَفْس حالتی به ‌وجود می‌آید که غم نامیده می‌شود. غم به معانی حزن، اندوه و آشفتگی هم آمده است. هنگام بروز حالت غم به تدریج، روح حیوانی و حرارت غریزی متوجه باطن می‌‌شوند [19 ،8 ،4]. 
غم همچنین موجب بروز رعشه در بدن انسان می‌شود. کسانی که غم دارند، بدن‌های‌شان لاغر و ضعیف شده، چشم‌های آن‌ها گود می‌افتد و رنگ‌شان نیز ناخوشایند و فاسد است. کسانی که اندوهگین هستند، لازم است پس از استحمام، غذاهای مرطوبی که خون تولید می‌کند، بخورند، چراکه بدن‌های‌شان خشک شده است. همین‌طور، کسی که از بیماری بهبود یافته، اما هنوز ناتوان است، باید از غم و رنج دوری کند. به ‌سبب غم شدید در قوه حیوانی اختناق، خفگی، قبض و گرفتگی حاصل می‌شود [13].
همّ
 کیفیتی است که بر نَفْس عارض می‌شود و می‌تواند عامل خیر یا شرّ باشد. به‌همین‌سبب، در این‌حالت، روح و حرارت غریزی هم به‌سوی داخل و هم به‌سوی خارج از بدن حرکت می‌کنند. این کیفیت، مرکّب از دو حالت ترس و امید (خوف و رجا) است و هرکدام بیشتر بر فکر شخص غلبه داشته باشد، نَفْس به آن تمایل پیدا می‌کند. پس اگر امید وقوع خیر غالب باشد، روح و حرارت غریزی به ‌سمت خارج حرکت می‌کنند و در صورت غلبه شر نیز به ‌سوی داخل متمایل می‌شوند. به ‌تعبیر دیگر، حرکت گاه به ‌سوی داخل و گاه به ‌سوی خارج است؛ بنابراین چنانچه حرکت حرارت غریزی در یک ‌زمان باشد، همّ عارض می‌شود [19 ،12].
همّ حالی است نفس را؛ زمانی که کسی با همه تلاش بخواهد کاری انجام بگیرد، ولی تلاشش با توفیق همراه نباشد. در این ‌صورت، غریزه او برمی‌افروزد و دل او بر‌می‏جوشد و روح بدان‌سبب گرم شود و تب تولید می‌کند. کسی که دارای همّ است، بدن و چشم‌هایش خشک می‌شود. علاوه ‌بر این، چشم‌ها فرو رفته هستند و رنگ بدن هم به زردی می‌گراید. امور اندوه‏زا برای افرادسالم و تندرست زیان‌بار هستند [12].
ویژگی‌های اَعراض نفسانی
همه اَعراض نفسانی با حرکت روح حیوانی همراه هستند. این‌ حرکت یا از درون به بیرون یا از بیرون به درون یا مرکّب از هر دو حرکت است. همچنین می‌توان گفت این حرکت یا ناگهانی یا اندک ‌اندک و تدریجی است. احساسات از حرکت روح نشأت گرفته و به سه ‌روش بر بدن تأثیر می‌گذارند:
1- برخی از آن‌ها سبب حرکت حرارتِ غریزی و روح به ‌سوی خارج بدن می‌شوند؛ خواه ناگهانی (غضب، شادی و...) و خواه به ‌تدریج (لذت و...).
2- برخی سبب حرکت حرارت غریزی و روح به ‌سوی داخل بدن می‌شوند؛ خواه ناگهانی (ترس و...) و خواه تدریجی (اندوه و...).
3- برخی از احساسات نیز ابتدا سبب حرکت حرارت و روح به ‌سوی داخل و آن‌گاه باعث حرکت به ‌سوی خارج می‌شوند (غضب توأم با ترس و...) [14].
عوارض نفسانی و نقش آن در بدن
پیکر هر موجود ذی‌روحی، از اَعراض نفسانی تأثیر می‌پذیرد. به‌ همین ‌سبب، تغییراتی در آن‌ها ایجاد می‌شود. این تغییرات، گاه به بروز بیماری و زمانی به صحت و تندرستی منجر می‌شوند. از این‌ رو، کسانی که به‌ خاطر کوچک‌ترین علتی، خشمگین و برافروخته می‌شوند، بر آن‌ها غم و اندوه چیره می‌شود. این گروه، از کوچک‌ترین رخداد می‌ترسند و گمان‌های کاذبی دارند؛ چه ‌بسا به‌ همین ‌سبب به بیماری‌ها و امراضی مبتلا شوند. آن‌گونه‌ که بر بعضی از این افراد به سبب بروز این‌ نوع بیماری‌ها مرگ عارض می‌شود. 
اما کسی که خشم و غضبش را به نیروی عقل، معرفت و نگهداری خویش مهار کرده، فطانت، هوشمندی و لطافت نَفْسش از بروز بی‌موقع خشم جلوگیری کند، به بیماری‌های عارضِ بر نَفْس مبتلا نمی‌شود. برای چنین فردی، چنانچه از اسباب موجبه و موجده وجهی عارض شود، از اعتدال تجاوز نمی‌کند. اگر از آن اَعراض نفسانی بیماری و مرضی عارض شود، با مراجعه به خود و تمیز و تشخیص زیبا و تسکین و آرامش ظنّ و خیال‌های کاذب و دروغینی که در نفسش واقع شده، به ‌زودی خوب شده، سلامت خود را باز‌می‌یابد [14].
مطالعات مروری جدید بر نقش اَعراض نفسانی از منظر طب ایرانی در بروز بیماری‌هایی نظیر سرطان [5] نازایی، بی‌خوابی و... [20] تأکید کرده‌اند. روشن است که توسعه این مطالعات، زمینه‌ساز انجام مطالعات مداخله‌ای و آینده‌نگر خواهد بود. هرچند بررسیِ ارتباط بین رعایت سِتّه ضروریه، به‌ویژه اَعراض نفسانی از منظر طب سنتی و اضطراب بیماران کرونا اخیراً مورد توجه محقّقان قرار گرفته است [21].
تأثیر اَعراض نفسانی در هضم و جذب غذا
اَعراض نفسانی در هضم و جذب غذا نقش بی‌بدیلی دارند. مشاهده چهره متِبسّم و بانشاط، شادابی و حالِ خوب در هضم غذا کمک می‌کند. در صورتی ‌که در اثر ناهماهنگ بودن یا افراط در اَعراض نفسانی، غذا به‌ خوبی هضم نشده و قوا هم به درستی کار نمی‌کند. این اَعراض سبب می‌شود اخلاط بدن به ‌هم بریزد. برای ‌نمونه، بدنِ کسی که در اثر بروز خشم و عصبانیت، گرم و داغ شده، خلط صفرا تولید کرده و گرمی و خشکی در وجودش ایجاد شده است. باید دانست صفرایی که در اثر ناراحتی و غضب در بدن تولید می‌شود، صفرای سوخته است و برای بدن زیان‌بار و مسموم‌کننده است. همچنین بدنِ کسی که غمگین است، سردی و رطوبت جمع می‌کند و این حالت، مزاج بدن را تغییر می‌دهد. خوشحالی، شادابی و بی‌خیالی مُفرط هم باعث سردی بدن می‌شود. از این ‌رو، وجود مقداری از اضطراب و هیجان در احراز سلامت بدن ضروری است [6].
 وجود اعتدال در لذت و شادی، حرارت غریزی را برمی‌افروزد و اندر همه تن بگسترد و مزاج را گرم و تر می‌کند و تن را فربه و قوت‌ها را قوی‌تر می‌گرداند و بدین‌سبب، هضم طعام بهتر شود و تن از طعام بهره بیشتر یابد و رنگ روی تازه و بر وفق شود و بیماری‌ها از تن دفع شود و بر مردم شادکام اثر پیری پدید نیاید. اَعراض نفسانی سرزنش‌کننده و حرکات بدنی سخت، مانع هضم می‌شوند. سوء‌هضم باعث زردی صورت می‌شود، باد کردن و قرمزی رخسار به ‌سبب هیجاناتی است که در اثر سوء‌هضم در اثر اَعراض نفسانی همانند غضب حاصل می‌شود [9].
سرعت تأثیر اَعراض نفسانی در مزاج 
مزاج انسان به ‌شدت از حالات روحی و روانی تأثیر می‌پذیرد. برخی از این حالات با سرعت بسیار و برخی دیگر با سرعت کمتر مزاج انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. به‌ عنوان ‌مثال، لذت، حرارت را اندک ‌اندک، اما خشم آن را به‌طور ناگهانی به بیرون می‌راند. همچنین ترس، حرارت را به‌طور ناگهانی به داخل می‌راند (رنگ چهره به سفیدی می‌گراید)؛ درحالی‌که اندوه، آن را کم‌کم به داخل رانده، در درازمدت موجب بروز بیماری‌های سودایی می‌شود.
تأثیر اَعراض نفسانی بر سلامت پوست
پوست، بزرگ‌ترین سازمان بدن به ‌شمار می‌رود که به‌عنوان مانعی مؤثر و در شکل سپری دفاعی، از بدن در برابر فشارهای داخلی و خارجی محافظت می‌کند. بدیهی است افسردگی و اضطراب باعث می‌شود پوست آسیب ببیند. اختلالات روحی و روانی موجبِ پیری زودهنگام اندام‌ها مخصوصاً پوست می‌شود. وقتی غم و غصه، اضطراب و نگرانی افزونی می‌گیرد، پوست و زیر چشم‌ها سیاه می‌شوند. خشم مُفرط (عصبانیت شدید)، صفرا را سوزانده، در بدن منتشر می‌کند. به‌ دنبال آن، رنگ رخسار نیز به زردی می‌گراید؛ چراکه پوست، واسطه ارتباط اعصاب بدن با بیرون است. باید دانست به ‌کمک روغن یا از طریق مشت‌ومال، پوست بدن نرم شده، اعصاب آرام می‌گیرد [22]. 
تأثیر اَعراض نفسانی بر اخلاط و تولید سودا در بدن
حالت‌های روحی و روانی، ویژگی‌های رفتاری، اعمال ویژه آدمی و به ‌طور کلی، هر اختلالی که در ساختار شخصیت و روان انسان ایجاد شود، بر اخلاط تأثیر می‌گذارد. وقتی غم، غصه، اضطراب و نگرانی فکری زیاد می‌شود، روند تولید سودا در بدن افزایش می‌یابد و این افزایش، سوزش معده، یبوست، ریزش مو و مشکلات دیگر را به‌ دنبال خواهد داشت. در این ‌حالت، گفته می‌شود فرد دچار غلبه سودا شده است. 
لازم است به‌ منظور حفظ و ارتقای سلامت، از اَعراض نفسانی مانند همّ، غضب، خوف، خجالت و فرح مفرط، احتراز کرد و نَفْس را به فرح و سرور معتدل مشغول داشت و انبساط و بَهجت و سرور را شیوه خود ساخت و به اندک عارضه‌ای خود را ملول و مکدّر نکرد و اگر روزی یکی از اَعراض نفسانی روی نماید، باید به خوردن مُفرّحاتِ مَقوّیِ دل پرداخت و خود را با شنیدن حکایاتِ فرح‌بخش و نشاط‌افزا سرگرم کرد. 
حالت‌های قوای نفسانی و ویژگی‌های جسمانی و اخلاقی مزاج‌ها 
دموی‌مزاج‌ها ازنظر جسمانی، خوش آب‌ورنگ و به‌ ظاهر قوی‌بنیه و به ‌لحاظ اخلاقی نیز خوش‌بین، خوش‌گذران، جِدّی، سبک‌سر و سطحی هستند. صفراوی‌مزاج‌ها از نظر جسمانی، باریک‌اندام و زردرنگ و به ‌لحاظ اخلاقی نیز باحرارت، خشن، زودخشم، جاه‌طلب و ثابت‌قدم هستند. بلغمی‌مزاج‌ها ظاهری قطور و کم‌بنیه دارند و در اخلاق هم خوش‌مشرب، خونسرد، سست‌عنصر و کُندذهن ارزیابی می‌شوند. سوداوی‌مزاج‌ها عموماً ظاهری سیه‌چهره و باریک‌اندام دارند و در اخلاق نیز نوعاً مضطرب، ناراضی و بدبین نشان می‌دهند [12].
حالات قوای نفسانی نمایانگر مزاج آدمی است. برای ‌مثال، خشم زیاد، بی‌تابی و آشفتگی، زرنگی، زودفهمی، اقدام، بی‌شرمی، خوش‌بینی، امیدواری، سنگدلی، چالاکی، خُلق مردانه، تنبلی و تأثیرپذیریِ اندک از هر چیز، نشانه گرمیِ مزاج و عکس‌آن‌ها دلیل بر سردیِ مزاج است. پایداری در خشم، در آشتی، خیال‌پردازی، تودار بودن و نظایر آن نشانه خشکیِ مزاج است. گفتنی است تأثیرپذیری‌های زودتر بر مزاج تر دلالت دارد [9].
همچنین کثرت غضب، ناظر بر گرمی مزاج است و بلادت از تَری، شجاعت و مُروّت از گرمی و تری، بخل، حقد، حسد و بی‌قراری از گرمی و خشکی، بلاهت، خمودی و کاهلی از سردی و تَری و سوء‌ظن و نفرت از سردی و خشکی مزاج حکایت می‌کند [23]. 
یافته‌ها
اَعراض نفسانی در همه افراد به یک اندازه نیست؛ بلکه بستگی به مزاج و میزان توانایی هر فرد دارد. بعضی زودخشم و گروهی دیرخشم هستند؛ عده‌ای از امور ترسناک می‌هراسند و شماری آن را هیچ می‌انگارند [24]. درمان بسیاری از بیماری‌های جسمی از طریق درمانِ روان امکان‌پذیر است. تصوّر سلامت یا بیماری و مداومت بر آن‌ها سلامت و بیماری جسمی و حالات روانی یا اَعراض نفسانی، اثر سریع و قدرتمندی بر جسم انسان پدید می‌آورند. 
بدن و مزاج تن بر حالات روحی و روانی تأثیر گذاشته، آن‌ها را تغییر می‌دهد، اما تغییر حالت‌های بدنی به‌ سبب تغییرات نفس قوی‌تر است. نیروهای روانی، نیرومندتر از نیروهای جسمی هستند. باید سودها و زیان‌های حالات روانی گوناگون را شناخت تا در جهت حفظ تندرستی و بازگرداندن سلامت موفق شد. موضوعاتی که به افزایش حرارت بدن کمک می‌کنند یا از داخل بدن هستند یا از خارج یا از هر دو منبعث می‌شوند؛ عوارضی مانند رنج، غضب و فزع بدن را گرم می‌کنند و عوارضی نظیر غم، غضب، خوف و ترس نیز بدن را خشک می‌کنند [25].
نتیجه‌گیری 
توجه و عمل به یافته‌های حکیمان و رعایت توصیه‌های ایشان در راستای اَعراض نفسانی می‌تواند از ابتلا به بسیاری از بیماری‌های جسمی و روانی پیشگیری کند. امیدواری یا دل‏خوشی بیمار به درمان در بهبود مرض مؤثر است؛ بنابراین دادن دل‌خوشی به بیمار از ارکان اصلی معالجه است و در تسریع روند بهبود، بسیار با ارزش HSJ. طبیب باید علم فراوان داشته باشد و رقیق‏القلب، خوش‏خو، خوش‏اخلاق، خوش‌برخورد، دقیق، اهل میانه‏روی و عارف باشد. 
سردرد همّ و هغم و ضعفِِ دماغ از عوامل نازایی است. باید نگرشی جامع و همه‌جانبه از جهات جسمی، روان‌شناختی، اجتماعی و روحی نسبت به انسان داشت. با دور نگاه داشتنِ بیمار از اَعراض نفسانی می‌توان در تقویت قوای او کوشید. اَعراض نفسانی، دارو را از تأثیر بازمی‌دارد. شناختن و به ‌کار گرفتنِ فواید و ضررهای حالات روحی و روانی، اصل بزرگی در حفظ سلامت و درمان بیماری‌ها است. 
غم، غصه، اضطراب و نگرانی فکری زیاد، تولید سودا را در بدن افزایش داده، فرد را دچار غلبه سودا می‌کند. اَعراض نفسانی سرزنش‌کننده هستند و حرکات بدنی سخت، مانع هضم درست غذا می‌شوند. لذت و شادیِ به ‌اعتدال، حرارت غریزی را برافروخته و در همه بدن می‌گستراند و مزاج را گرم و تر می‌کند و تن را فربه و قوت‌ها را قوی‌تر می‌گرداند؛ بدین ‌سبب هضم طعام بهتر می‌شود و بیماری‌ها از تن دفع می‌شوند. 
اندوه و ترس، مزاج را سرد و خشک کرده و رونق و تازگی را از بین برده و همه قوت‌ها را ضعیف می‌کند و به سبب ضعیفی قوت‌ها بیماری مستولی می‌شود. با شناخت مزاج و کیفیت حالات روانیِ مختلف، می‌توان تأثیر این حالات را بر افراد پیش‌بینی و ارزیابی کرد و زمینه بهبود، کنترل عواطف و حالات روحی و روانی را فراهم آورد. 

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
تماما در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.

حامی مالی
این تحقیق هیچ گونه کمک مالی از سازمانهای تأمین مالی در بخشهای عمومی ، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرد.

مشارکت نویسندگان
 تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخشهای پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

References
1.Wajidi MF. [Encyclopedia of the fourteenth century (Arabic)]. Cairo: Maṭbaʻat Dāʼirat Maʻārif al-Qarn al-ʻIshrīn; 1923. https://tile.loc.gov/storage-services/service/gdc/gdcwdl/wd/l_/14/55/6_/00/1/wdl_14556_001/wdl_14556_001.pdf
2.Karimyan A,Hesabi H.[The role of the heater soul in the relationship of the soul with the body In Ibn Sina’s philosophical psychology (Persian)].The Quarterly Journal of Theological - Doctrinal Research. 2016; 23(5):77-94. http://kalam.saminatech.ir/Article/18488
3.Rothman A, Coyle A. Toward a framework for Islamic psychology and psychotherapy: An Islamic model of the soul. Journal of Religion and Health. 2018; 57(5):1731-44. [DOI:10.1007/s10943-018-0651-x] [PMID] [PMCID]
4.Jurjani EH. [Zakhireh-i Kharazmshahi (Persian)]. Tehran: Iranian Academy of Medical Sciences; 2001. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=704603&pageStatus=1&sortKeyValue1=&sortKeyValue2=
5.Jahan N, Akhtar J, Khan AA. Prevention and management of lifestyle diseases through unani system of medicine. International Journal of Unani and Integrative Medicine. 2020; 4(2):01-4. https://www.unanijournal.com/articles/125/4-1-6-734.pdf
6.Jorjani AE. [Al-Iqraz al-tebbieh and al-mabahis al-alaieh (Persian)]. Tehran: Bonyade-Farhange-Iran.; 1966. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3439825&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_autho
7.Mousavi MB. [Daruhayi qalbi (Persian)]. Tehran: Anjomane Asar va Mafakher Farhangi; 2004. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=722855&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
8.Arzani MAM. [Mofarah al-Gholoob (Persian)]. Lucknow: Monshinolkeshvar; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1216752&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
9.Avicenna A. [The canon of medicine (Arabic)]. Tehran: Safire-Ardahal; 2014. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3453283&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
10.Diener E, Lucas RE, Oishi S. Advances and open questions in the science of subjective wel -being. Collabra. Psychology. 2018; 4(1):15. [DOI:10.1525/collabra.115] [PMID] [PMCID]
11.Diener E, Pressman SD, Hunter J, Delgadillo-Chase D. If, why, and when subjective well-being influences health, and future needed research. Applied Psychology. Health and Well-Being. 2017; 9(2):133-67. [DOI:10.1111/aphw.12090] [PMID]
12.Aghili Shirazi M. [Khulasat Al Hakmah (Persian)]. Qom: Al-Jawad Cultural Research Institute; 1846. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=7717157&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
13.Razi MR. [Alhavi (Arabic)]. Beyrouth: Dar Al-Kotob; 2000. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1146372&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
14.Majusi A. [Kamelo- al-Sanaate-Tabiya (Arabic)]. London: The British Library; 2001. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=5699090&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
15.Zacher H, Rudolph CW. Individual differences and changes in subjective wellbeing during the early stages of the COVID-19 pandemic. American Psychologist. 2021; 76(1):50-62. [DOI:10.1037/amp0000702] [PMID]
16.Naseri M. [Darsname motoon Parsi teb sonati (Persian)]. Tehran: Iranian Traditional Medicine Publication; 2015. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3117898&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
17.Manfredi P. Anger: What we know and what we don’t want to know. Scientific contributions and social representation. Mediterranean Journal of Clinical Psychology. 2020; 8(1):1-19. https://cab.unime.it/journals/index.php/MJCP/article/view/2326
18.Razi MZ. [Al-Mansoori fi al-Teb (Persian)]. Tehran: Tehran Medical University; 2007. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1174478&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
19.Naseri M, Rezaeizade H, Choopani R, Anoshirvani M. [Moroori bar koliyat teb sonnati Iran. Tehran: Teb Sonnati Iran; 2015. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2426024&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author.
20.Parveen A, Saqlain M. Concept of Depression and Insomnia in Greco-Arab medicine. Journal of Ayurvedic and Herbal Medicine. 2019;5(1):22-4. [DOI:10.31254/jahm.2019.5106]
21.Siddiqui U, Jamali MAH, Amir M. Management of izterab-I-Nafsani (anxiety) during Covid-19 pandemic In Unani Medicine: A review. World Journal of Pharmaceutical Research. 2020; 9(8):1202-17. https://wjpr.net/abstract_show/14975
22.Naserolhokama MA. [Hefz Al_seha (Persian)]. Tehran: Markaze Tahghighati Teb Sonati Iran; 2011. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2514724&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
23.Yasrebi M, Kheirandish H, Asghari M. [Explain the role of temperament in education with emphasis on moral the perspective of Islamic theologians and experts in traditional medicine (Persian)]. Scientific Journal of Islamic Education. 2015; 23(28). http://research.shahed.ac.ir/WSR/WebPages/Report/PaperView.aspx?PaperID=31742
24.Sahl A. [Masaleh Al_Abdan va Al_Anfos. Tehran: Iranian Traditional Medicine Publications; 2015. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=3946531&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
25.Fallahazad O. [Zakariya Razi (Persian)]. Tehran: Educational Organization and Training Program; 2000. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=610891&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author