مقدمه
سالمندی دورهای از زندگی است که معمولاً از سن 60 تا 65 سالگی آغاز میشود و به هیچ عنوان بیماری محسوب نمیشود.در واقع بخشی از فرایند زیستی است که تمام موجودات، ازجمله انسان را دربرمیگیرد. این پدیده با تغییرات ذهنی، عاطفی و زیستشناختی همراه است و باعث تغییر در نیازهای اجتماعی، جسمانی و روانی افراد میشود [
1].
با رشد سریع جمعیت سالمندی، تخمین زده میشود تا چهل سال آینده جمعیت سالمندان جهان دو برابر شود [
2]. در ایــران نیــز جمعیــت ســالمندی، طبــق آمــار و شــاخصهــا رو بــه افزایــش اســت و پیــشبینــی میشود که این جمعیت تا سال 2025 به 10/5 درصد کل جمعیت برسد [
3].
سالمندی در ابعاد جسمانی، اجتماعیاقتصادی و روانشناختی تبعات مختلفی دارد. در بررسی مشکلات روانشناختی سالمندان، احساس تنهایی، پوچی، دلهره و نگرانی، بیخوابی، خستگی و اضطراب از عمدهترین این مشکلات است [
4].
اضطراب، مسئله شایع دوره سالمندی است. سالمندان به علت کاهش استقلال مادی، مسائل جسمانی، ابتلا به بیماریهای مزمن، کاهش فعالیت و تحرک و نیز از دست دادن دوستان و نزدیکان، در معرض اضطراب بیشتری قرار دارند [
5].
اضطراب در زندگی عامل ویرانکنندهای است که روی جسم و روان فرد تأثیر منفی میگذارد. اضطراب امکان تجسم موقعیتها و تسلط بر آنها را برای فرد فراهم میسازد و شخص را برای مواجهه با مسئولیتهای مهمی برمیانگیزاند، اما اگر اضطراب از حد متعادل فراتر رود و جنبه مزمن بیابد، نه تنها پاسخ سازشیافته نیست، بلکه موجب استیصال گستردهای میشود و انواع اختلالات اضطرابی را به وجود میآورد. بررسیها نشان میدهد که بین 10 تا 20 درصد سالمندان از این اختلال رنج میبرند [
6].
اضطراب باعث بینظمی ضربان قلب به دلیل افزایش فعالیت اعصاب سمپاتیک، افزایش تعداد تنفس، افزایش فشار خون و همچنین افزایش واکنشپذیری رگها، ایجاد اختلال در اندوتلیال عروق، آسیب درونبافتی، تجمع پلاکت و کاهش ایمنی بدن میشود [
7].
از مسئولیتهای مهم پرستاری، به حداکثر رسـاندن سـلامت فیزیکی و روانی سالمندان و کمک به آنها در جهت تطابق با شرایط و اضطراب ناشی از آن است. دو نـوع روش دارویـی و غیـردارویی برای کاهش اضطراب به کار میرود [
8].
امروزه دیگر دارودرمانی بهترین روش برای کم کردن اضطراب نیست. اگرچه داروها سبب کاهش اضطراب میشوند، اما با بروز عوارض جانبی فراوان همراه هستند. بدین منظور روشهای زیادی، ازجمله روشهای موجود در طب مکمل وجود دارند که پرستار میتواند از طریق آنها به کنترل اضطراب سالمندان کمک کند [
10 ،
9].
روشهای غیردارویی یا طب مکمل اکثراً عوارض جانبی و خطرات کمی دارند و به تنهایی یا همراه با سایر روشهای دیگر قابل استفادهاند [
11]. رایحــهدرمانــی یکــی از روشهــای درمانــی طــب مکمــل اســت کــه از طــرف بــورد ایالتــی پرســتاران آمریــکا، بــه عنــوان بخشــی از پرســتاری کلنگــر، معرفــی شــده اســت.
از دیـدگاه علمـی، ایـن نظریـه مطـرح شـده کـه رایحـهدرمانـی از دو راه روانشـناختی و فیزیولوژیـک، تأثیرگـذار اسـت. بـوی ناشـی از آروماهـا، باعـث فعـال شـدن سـلولهـای عصبـی بویایـی و درنتیجـه تحریـک سیسـتم لیمبیـک میشود.
بـا توجه به نـوع رایحهها، نورترانسـمیترهای مختلفـی، ازجمله آنکالفیــن، آندروفیــن، نورآدرنالیــن و ســروتونین آزاد میشوند. از طــرف دیگــر، رایحــههــا بــا توجــه بــه ارتبـاط حـس بویایـی بـا احساسـات انسـان، روی جسم و روان فرد نیـز مـیتواننـد تأثیـر بگذارنـد.
در رایحهدرمانی، از عصارههای فرّار مشتقشده از گیاهان، به نام اسانسهای روغنی که ترکیبات شیمیایی طبیعی هستند، جهت ارتقای سلامت استفاده میشود [
13 ،
12 ،
3]. یکی از شایعترین اسانسهای روغنی که در رایحهدرمانی استفاده میشود، گل محمدی است که یکی از انواع گیاهان دارویی است [
2].
اجزای اصلی گل محمدی شامل فنتیل الکل، سیترونلول، لینالول و ژرانیول است که آثار دارویی مانند ضدالتهابی، ضددردی، آنتیاکسیدانی و ضدمیکروبی دارند. همچنین لینالول موجود در این گیاه، موجب تحریک سیستم پاراسمپاتیک میشود و به صورت داروهای آرامبخش عمل میکند [
14].
یکی دیگر از گیاهان مورد استفاده در رایحهدرمانی بهارنارنج است. بهارنارنج دارای اثرات تحریک سیستم عصبی مرکزی است و حاوی لینالول و لیمونن است که خاصیت آرامبخشی داشته و سرکوبکننده علائم اضطرابی است [
16 ،
15].
از سـویی، به دلیل افزایش جمعیت سالمندان، پیشـگیری و کنتـرل اضطـراب ایـن جمعیـت لازم اسـت. همچنین از آنجا که هیـچ پژوهشی در زمینـه تأثیـر رایحـهدرمانـی بـا گل محمدی و بهارنارنج بـر اضطـراب سـالمندان مقیم جامعه مشــاهده نشــده است و یــا حداقــل در دســترس پژوهشــگران قــرار نگرفـت، بـا توجـه بـه در دسـترس بـودن و ارزان بـودن این اسانسهای روغنی و همچنیـن تطابـق آن بـا عقاید سنتی سـالمندان ایرانـی، بـر آن شـدیم کـه تأثیر رایحهدرمانی با گل محمدی و بهارنارنج روی اضطراب سالمندان را بررسـی کنیـم.
مواد و روشها
این پژوهش یک مطالعه نیمهتجربی است که در سالمندان مراجعهکننده به مراکز مراقبت روزانه استان مازندران انجام شد. تعداد نمونهها بر اساس فرمول مطالعات آزمایشی و مطالعه مشابه [
17]. حداقل تعداد نمونه 34 نفر محاسبه شد که درنهایت با نظر مشاور محترم آمار جهت افزایش قدرت و دقت مطالعه، شصت نفر در نظر گرفته شد (فرمول شماره 1).
معیارهای ورود به مطالعه شامل داشتن سن شصت سال و بیشتر، نداشتن سابقه آسم و آلرژی به اسانسها، عدم مصرف داروهای اعصاب و روان، مبتلا نبودن به آلزایمر و بیماریهای روانی با مراجعه به پرونده سالمند، نداشتن هرگونه اختلال در حس بویایی، نداشتن انسداد و گرفتگی بینی، استفاده نکردن از اسانسهای گیاهی دیگر در طول پژوهش، اعتیاد نداشتن به مواد مخدر و الکل بود [
2].
همچنین معیارهای خروج از مطالعه شامل همکاری نکردن سالمند، بروز مشکلات تنفسی، حساسیت و آلرژی به رایحه گل محمدی و بهارنارنج در طول مطالعه، مصرف داروهای آرامبخش، ضدافسردگی، مواد مخدر و الکل [
15]. خارج شدن از محیط مطالعه برای مدت بیشتر از سی دقیقه در هر شب بود [
18].
ابزار جمعآوری اطلاعات شامل پرسشنامه مشخصات جمعیتشناختی و پرسشنامه اضطراب سالمندان بود. پرسشنامه اضطراب سالمندان توسط سگال و همکاران به منظور بررسی سطح اضطراب اخیر سالمندان طراحی شده است [
19].
این پرسشنامه مشتمل بر ده سؤال است و بر اساس مقیاس لیکرت چهار درجهای هرگز با نمره صفر، گاهی اوقات با نمره یک، بیشتر اوقات با نمره دو و همیشه با نمره سه است. نمره کسبشده عددی بین صفر تا سی است و نمره بالاتر نشاندهنده اضطراب بیشتر است.
بر اساس این پرسشنامه، افراد به سه گروه اضطراب خفیف (امتیاز10-1)، اضطراب متوسط (20-11)، اضطراب شدید (30-21) تقسیم میشوند. پرسشنامه GAS در ایران توسط بلغانآبادی و همکاران اعتباریابی شده است و آلفای کرونباخ 0/92 درصد داشته است [
20].
در انجام همه مراحل پژوهش به نکات اخلاقی توجه شد و از داوطلبان رضایتنامه کتبی آگاهانه شرکت در پژوهش گرفته شد. احترام به ارزشهای فرهنگی افراد تحت مطالعه در تمام مراحل تحقیق مد نظر قرار گرفت. پس از کسب کد اخلاق، سه مرکز مراقبت روزانه سالمندان شهرستان ساری و قائمشهر به قید قرعه انتخاب شدند.
در هر مرکز، ابتدا ضمن بیان اهداف و نحوه انجام مطالعه به سالمندان مراجعهکننده، فهرست اسامی سالمندان واجد شرایط تهیه شد و با استفاده از دادههای خروجی نرمافزار رند بیتوین اکسل، نمونهگیری تصادفی انجام گرفت. جهت آزمایش از اسانسهای 10 درصد گل محمدی و 10 درصد بهارنارنج شرکت آدونیس گل دارو تهران استفاده شد.
بعد از اتمام نمونهگیری، آموزش نحوه مصرف اسانسها به سالمندان شرکتکننده داده شد. بدین صورت که در سه شب متوالی سه قطره از اسانس گل محمدی را با قطره چکان روی گلوله پنبهای ریخته و آن را در فاصله ده سانتیمتری بینی بگیرند و سه نفس عمیق بکشند. سپس پنبه آغشته به اسانس را کنار بالش خود سنجاق کرده و تا زمان بیدار شدن آن را استنشاق کنند [
21 ،
18].
قبل از آزمایش، پرسشنامه اضطراب توسط پژوهشگر برای سالمندان تکمیل شد. بعد از سه شب آزمایش، در روز چهارم دوباره پرسشنامه اضطراب سالمندان تکمیل شد. سپس بعد از یک ماه دوره پاکشدگی اسانس گل محمدی [
22]، دوباره فرایند فوق برای اسانس بهارنارنج تکرار شد. اسانسها ، بعد از هماهنگی با سالمندان به همراه قطرهچکان، چند گلوله پنبه، سنجاق قفلی و برگه توضیح روش کار در اختیار آنان قرار گرفت. همچنین جهت پیگیری و اطمینان از انجام رایحهدرمانی توسط سالمندان در دوره آزمایش، هر شب با سالمندان تماس گرفته و رایحهدرمانی به آنها یادآوری میشد.
درنهایت دادهها در نرمافزار SPSS نسخه 25 با سطح معناداری P<0/05 تجزیه و تحلیل شدند. جهت تجزیه و تحلیل دادههای جمعیتشناختی از آمار توصیفی و به منظور تعیین تأثیر رایحهدرمانی بر نمره اضطراب در هر دوره قبل و بعد از آزمایش از آزمون تی زوجی و برای مقایسه نمره اضطراب در دو دوره گل محمدی و بهارنارنج از آزمون تی مستقل استفاده شد. همچنین برای مقایسه تغییرات نمره اضطراب در دو دوره، آزمون ویلکاکسون رتبهای انجام شد.
یافتهها
در این مطالعه شصت نفر از سالمندان شرکت داشتند. هیچ یک از افراد انجام رایحهدرمانی را قطع نکرده بودند. میانگین سنی 7/11±68/36 سال و بیشترین فراوانی از نظر جنس مربوط به زنان 71/7 درصد بود. 65 درصد از شرکتکنندگان متأهل و مابقی بیوه بودند.
38/3 درصد از شرکتکنندگان با همسر و فرزندان، 28/3 درصد با همسر، 15 درصد با فرزندان و 18/3 درصد تنها زندگی میکردند. 13/3 درصد شرکتکنندگان بیسواد، 26/7 درصد زیر دیپلم، 30 درصد دیپلم و 30 درصد تحصیلات دانشگاهی داشتند.
از نظر سابقه بیماری، بیشترین فراوانی مربوط به مفاصل (70 درصد) و فشار خون (61/7 درصد) بود. همچنین از نظر مصرف دارو 38/3 درصد از سالمندان 2-0 دارو، 35 درصد افراد 5-3 دارو و مابقی بیشتر از 5 دارو استفاده میکردند (جدول شماره 1).
تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از آزمون تی مستقل نشان داد که نمره اضطراب قبل از رایحهدرمانی دوره گل محمدی با قبل از دوره بهارنارنج اختلاف معناداری نداشت (0/532=P). همچنین نمره اضطراب بعد از رایحهدرمانی در دوره گل محمدی با بعد از دوره بهارنارنج نیز اختلاف آماری معناداری وجود نداشت (0/503=P).
آزمون تی زوجی نشان داد که رایحهدرمانی با بهارنارنج و گل محمدی تأثیر مثبتی در بهبود اضطراب سالمندان داشته است (0/001>P). همچنین آزمون نشانگان ویلکاکسون رتبهای نشان داد که اختلاف معناداری بین تغییرات نمره اضطراب در دو دوره رایحهدرمانی وجود نداشت (0/729=P) (
جدول شماره 2).
بحث
نتایج مطالعه حاضر که با هدف بررسی تأثیر رایحهدرمانی با اسانس گل محمدی و بهارنارنج بر اضطراب سالمندان انجام شد، نشان داد که نمره اضطراب سالمندان بعد از رایحهدرمانی در هر دو دوره نسبت به قبل از آزمایش، کاهش داشته است، در حالی که بین دو دوره رایحهدرمانی اختلاف آماری معناداری از نظر تغییرات نمره اضطراب وجود نداشت.
همراستا با مطالعه حاضر، در مطالعهای که هاشمی و همکاران روی سالمندان بستری در بخشهای مراقبت ویژه قلبی انجام دادند، نشان دادند که رایحه درمانی با گل محمدی باعث کاهش اضطراب سالمندان میشود [
3].
همچنین بیکمرادی و همکاران که مطالعهای تحت عنوان تأثیر رایحهدرمانی با گل رُز روی اضطراب بیماران تحت آنژیوگرافی عروق کرونری انجام دادند، نمره اضطراب بعد از رایحهدرمانی در گروه آزمایش معنادار بود [
7].
در مطالعه مشابه دیگری، کو و همکاران به بررسی تأثیر رایحهدرمانی با بهارنارنج، اسطوخودوس و بابونه رومی بر اضطراب، علائم حیاتی و خواب بیماران بستری در بخش مراقبت قلبی پرداختند که نتایج کاهش معنادار میزان اضطراب بعد از آزمایش را نشان داد [
16].
از دلایـل مطابقــت نتیجـــه ایـــن مطالعات با مطالعه حاضر، میتوان به نوع اسانس مصرفی و روش آزمایش یکسـان اشاره کرد،در حالی که در مطالعه فضلاللهپور و همکاران، تأثیر رایحهدرمانی استنشاقی با اسانس گل سرخ روی شدت اضطراب بیماران تحت عمل جراحی بایپس عروق کرونری بررسی شد که نتایج نشان داد این آزمایش برخلاف مطالعه ما، نتوانست شدت اضطراب را به طور معناداری در گروه آزمایش کاهش دهد [
23].
همچنین نتایج مطالعه بابایی و همکاران، نشاندهنده تأثیر نداشتن رایحهدرمانی با گل محمدی بر اضطراب بیماران تحت آنژیوگرافی عروق کرونری بود [
24].
برای توجیه تفاوت در این دو مطالعه میتوان به استفاده اسانس گل محمدی 10 درصد به مدت هجده دقیقه در مطالعه بابایی و استفاده از اسانس گل محمدی 4 درصد به مدت ده دقیقه در مطالعه فضلاللهپور است، در حالی که در مطالعه حاضر رایحهدرمانی به مدت سه شب متوالی انجام شد. مدت زمان رایحهدرمانی به صورت قابل توجهی با تأثیر رایحهدرمانی ارتباط دارد.
همچنین در مطالعه گراهام و همکاران، رایحهدرمانی استنشاقی روی کاهش اضطراب بیماران تحت رادیوتراپی مؤثر نبود، که محققان معتقدند این افزایش اضطراب ناشی از ارتباط بین بوی خاص و تجربه اضطرابآور رادیوتراپی است که نتایج این مطالعات با مطالعه حاضر همخوانی نداشت [
25].
به نظر میرسد احتمال عدم همخوانی یافتههای پژوهش ما با مطالعه نامبرده، علاوه بر مورد ذکر شده، به دلیل متفاوت بودن غلظت اسانس مصرفی، روش و مدت آزمایش باشد. اسانسهای روغنی از طریق تنفس جذب شده و مـیتوانـد روی آنزیمها، کانالها و گیرندههـای یـونی اثـر گذاشـته و منجـر بـه تسـکین اضــطراب، اثـرات ضــدافسردگی و افزایش جریان خون مغز شوند.
همچنـین ایـن روغنها از طریق تنفس قادرند از سد مغزیخـونی عبـور کرده و با گیرندههای سیسـتم عصـبی مرکـزی وارد عمـل شــوند [
26].
درنهایت بــا توجــه بـه ارزان بـودن و در دسـترس بـودن و علاقه مـردم ایـران و بـهخصـوص سـالمندان بـه طـب سـنتی، بـه نظـر مـیرسـد کـه اسـتفاده از ایـن رایحـههای محبـوب مـیتوانـد در رفــع اضطــراب سالمندان مؤثــر باشــد و نیــاز بــه دریافـت داروهـای شـیمیایی جهـت کنتـرل اضطـراب نیـز کاهش یافتـه و عـوارض دارویـی آنهـا کنتـرل مـیشود.
از محدودیتهای این پژوهش میتوان به ارتباط بین بوها و احساسات و تجارب قبلی مواجه شدن با این بوها که میتواند بر نتایجتأثیر بگذارد، اشاره کرد.
همچنین با توجه به اینکه شدت اضطراب یک پدیده ذهنی است، پاسخ افراد هم به آن ذهنی است. از طرفی عواملی مثل شخصیت افراد، حمایت خانواده و تحریکات محیطی نیز روی شدت اضطراب سالمندان مؤثر است که این عوامل میتواند روی نتیجه پژوهش اثر بگذارد که کنترل آنها از اختیار پژوهشگر خارج بود.
نتیجهگیری
به طور کلی، یافتهها نشان داد رایحهدرمانی با اسانس گل محمدی و بهارنارنج، هر دو روی اضطراب سالمندان تأثیر مطلوب دارد، هرچند که اختلاف آماری معناداری بین دو دوره رایحهدرمانی از نظر کاهش نمره اضطراب وجود نداشت؛ بنابراین با توجه به بالا بودن شیوع اضطراب در سالمندان میتوان با آگاهی و آموزش دادن به آنان درخصوص فواید رایحهدرمانی، از این روش ساده و کمعارضه استفاده کرد.
همچنین علاوه بر عدم تداخل با روند درمانی سالمندان و قابلیت اجرای آن توسط پرستاران، میتوان با این روش، نتایج قابل ملاحظهای در کاهش شدت اضطراب سالمندان کسب کرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کمیته اخلاق دانشگاه علومپزشکی مازندران این مقاله را تأیید کرده است (کد اخلاق: IR.MAZUMS.REC.1398.553). اصول اخلاقی تماماً در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
این مطالعه از پایاننامه کارشناسی ارشد نویسنده اول در گروه پرستاری سالمندان، دانشگاه علوم پزشکی مازندران استخراج شده است، و معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی مازندران از این پژوهش حمایت مالی کرده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخشهای پژوهش حاضر مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علومپزشکی مازندران، پرسنل زحمتکش مراکز مراقبت روزانه سالمندان مهر و جهاندیدگان ساری و مهر پویای قائمشهر و نیز سالمندانی که با شرکت و همکاری صمیمانه خود ما را در انجام این مطالعه یاری کردند تشکر و قدردانی میشود.