نام علمی گیاه افسنتین Artemisia Absinthium است که از کلمه Artimis به معنای خدای شکار در فرهنگ هلنی، اخذ شده است. نام دیگر این گیاه warmwood است. این کلمه نیز در کتاب مقدس مسیحیان به عنوان نماد تلخی شناخته می‌شود. به این گیاه در عربی خُترق، در هندی مجتری، در فارسی مروه، در یونانی آبستیون و در مصر به آن ربل می‌گویند. در تصویر شماره 1، تصویری از این گیاه که در موزه کتابخانه ملی نگهداری می‌شود دیده می‌شود [1، 2].



از نظر تاریخی پزشکان یونان مثل دیسقوریدوس (40-90 م) و جالینوس (129-200 م) و پولس (625-690 م) در کتب خود از این گیاه نام برده و خواص درمانی مختلفی برای آن ذکر کرده‌اند که از جمله آن می‌توان درمان بیماری‌های معده و کبد را نام برد [3]. در طب سنتی آسیا و اروپا این گیاه به عنوان دارویی برای درمان بیماری‌های دستگاه گوارش، هلمینتیازیس، بی‌خوابی و بیماری‌های مثانه استفاده می‌شده است [2]. در طب سنتی برزیل به عنوان بهبود‌دهنده هضم، درکوبا به عنوان گیاهی ضد‌مالاریا، در چین برای درمان سرطان، در ترکیه برای کمک به درمان دیابت و در پاکستان در رفع تب استفاده می‌شده است [4].
مطالعاتی که بر روی گیاه افسنتین انجام شده با توجه به تدوین و ابلاغ استراتژی‌های سازمان بهداشت جهانی مبنی بر استفاده از ظرفیت طب سنتی و طب مکمل برای بهبود وضعیت سلامت، بسیار ارزشمند هستند [5]. اما بررسی این گیاه بر مبنای منابع اصیل و دسته اول طب سنتی ایرانی و با تأکید بر اثرات درمانی آن بر روی کبد از اهداف مقاله پیش‌روست که تا به حال در این زمینه مطالعه‌ای انجام نشده است. از این رو این مطالعه می‌تواند ایده‌های مناسبی را برای مطالعات بعدی فراهم کند. برای این منظور استفاده از گیاه افسنتین در درمان بیماری‌های کبدی در آثار سه نفر از پزشکان بزرگ و مطرح طب سنتی ایرانی، زکریای رازی (854-925 م)، ابن‌سینا (980-1037 م) و جرجانی (1041-1136 م) بررسی خواهد شد.

در این مطالعه کیفی با مراجعه به کتابخانه‌های تخصصی طب سنتی در سطح کشور و با استفاده از منابع مختلف دیجیتالی مثل نرم‌افزار جامع طب نور،کتابخانه دیجیتال قطر‌ و غیره ابتدا گیاه افسنتین در ترمینولوژی مکتب طب ایرانی مورد بررسی قرار گرفت و پس از آگاهی نسبت به اسامی مختلف این گیاه، هر‌یک از نام‌ها در کتب مختلف طبی خصوصاً سه کتاب مشهور الحاوی، قانون و ذخیره خوارزمشاهی جست‌وجو شد و نسخه‌های مختلف پزشکی مربوط به افسنتین از این کتب استخراج شد و کاربردهای مختلف این گیاه در بیماری‌ها و خصوصاً بیماری‌های کبدی کد‌گذاری و از آن‌ها یاد‌داشت‌برداری شد. پس از ورود به نرم‌افزار اکسل، دیتا‌ها به صورت جداولی منظم در‌آمد. در ادامه با مراجعه به سایت‌های مختلفی چون ایران‌مدکس، پابمد، ساینس دایرکت و گوگل اسکالر با استفاده از کلمات کلیدی Persian medicin, liver disorder ,arthemisia مقالات مربوط به کاربرد‌های دارویی گیاه افسنتین در بیماری‌های کبدی استخراج شد و پس یاد‌داشت‌برداری از این مقالات و همچنین با استفاده از دیتاهای به‌دست‌آمده از کتب طبی گذشته، تجزیه‌و‌تحلیل انجام شد.

در بررسی سه کتاب الحاوی، قانون و ذخیره، موارد کاربرد افسنتین برای بیماری‌های مختلف، شکل دارویی مورد‌استفاده، سایر مفردات همراه با افسنتین در داروهای مرکب‌، انواع بیماری‌های کبدی مورد‌معالجه با افسنتین و در‌نهایت مفردات همراهی‌کننده با افسنتین در داروهای ترکیبی، مورد بررسی قرار گرفت که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت.
استفاده از افسنتین در انواع بیماری‌ها
بر اساس بررسی 604 نسخه از کتاب‌های الحاوی‌، قانون و ذخیره مشخص شد که افسنتین در درمان بیماری‌های مختلفی کاربرد داردکه از آن جمله می‌توان بیماری‌های کبد، معده، مغز و اعصاب، تب‌ها، مسمومیت‌ها، بیماری‌های رحم، طحال، سینه و ریه، مفاصل‌، گزیدگی‌ها، بیماری‌های قلب، ورم‌ها‌، بیماری‌های کلیه را نام برد.



در این بین بیشترین فراوانی در استفاده از گیاه افسنتین مربوط به بیماری‌های کبد 179 مورد (معادل 30 درصد) بیماری‌های معده 119 مورد (معادل 20 درصد) و بیماری‌های مغز و اعصاب 70 مورد (معادل 12 درصد) بود و سایر بیماری‌ها در رده‌های پایین‌تری قرار گرفتند (جدول شماره 1) [6-8].



بررسی‌های امروزی نشان از اثرات مثبت گیاه افسنتین در درمان بیماری‌های کبدی دارد. از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: کاهش آنزیم‌های کبدی در رت‌ها با تزریق عصاره هیدرو الکلی [10]؛ اثرات مثبت عصاره الکلی افسنتین روی سلول‌های هپاتوم موش و انسان [11]؛ جلوگیری از نکروز سلول‌های کبدی و کاهش نفوذ سلول‌های التهابی به داخل بافت کبد و اثر حفاظتی در برابر آسیب حاد کبدی در موش‌ها [12].
مفردات همراه با افسنتین در داروهای مؤثر بر کبد
بررسی کتب الحاوی، ذخیره خوارزمشاهی و قانون نشان داد که در 74 درصد نسخ ترکیبی از چندین مفرده، در 13 درصد نسخ، افسنتین به‌تنهایی و در 13 درصد دیگر افسنتین در کنار یک مفرده دیگر برای درمان بیماری‌های کبد به کار رفته است [6-8].
از جمله مفرداتی که در نسخ پزشکان همراه با افسنتین تجویز شده می‌توان سنبل با درصد فراوانی 30/2 درصد، مصطکی 24/6 درصد، انیسون 17/3 درصد، ریوند چینی 17/3 درصد، گل سرخ 16/2 درصد، زعفران 15/1 درصد، لک مغسول 14/5 درصد، غاریقون 14 درصد و عصاره غافث 14 درصد را نام برد. مابقی مفردات همراه با افسنتین با درصد فراوانی کمتر در جدول شماره 2 آمده‌اند [7-9].



گیاه سنبل در نسخ خطی مرکبه بیشترین همراهی را با افسنتین داشته که با نام علمی valeriana officinalis شناخته می‌شود. هرچند در برخی مقالات اثرات پیشگیری‌کننده از نکروز کبدی جزء خواص این گیاه بر شمرده شده است، اما عنوان شده که در بیماران با بیماری کلستاتیک کبدی باید با احتیاط مصرف شود و مصرف بیش از حد این گیاه می‌تواند عوارض توکسیک کبدی ایجاد کند [13].
دارو‌های ترکیبی خوراکی
بر اساس آموزه‌های طب ایرانی چنانچه یک بیماری را بتوان با غذا درمان کرد نباید از دارو استفاده کرد. چنانچه بیماری با دوای مفرده‌ای قابل درمان باشد، نباید به ترکیب مفرده‌های مختلف اقدام کرد. اما گاهی ممکن است ترکیب دارو با سایر مفردات بر اساس هریک از قوانین زیر انجام گیرد:
الف) یا به جهت تقویت دواست (یعنی دارویی با خواص مشابه ترکیب شود، جهت تقویت اثر).
ب) یا به جهت دفع اذیت آن (یعنی دارویی جهت رفع ساید افکت دارویی دیگر اضافه شود).
ج) یا به جهت بدرقه و نفوذ فرمودن (یعنی دارویی حامل دارویی دیگر برای رسیدن به اعضا باشد).
د) یا به جهت رفع کراهیت و شباعت طعم و رایحه (یعنی برای پوشاندن طعم و رایحه نامطبوع دارو).
ه) یا به جهت کثرت امراض (برخی بیماری‌ها با بروز سایر بیماری‌ها ایجاد می‌شود که باید با داروهای مختلف به درمان پرداخت).
عقیلی شیرازی (قرن 17 و 18 م) در انتها می‌فرماید پس هرچه این امور زیاد شود، اجزای ترکیب زیاده خواهد شد [14].
 به صورت کلی مشخص شد که افسنتین در 80 درصد نسخ به صورت خوراکی همراه با مفرداتی مثل سنبل با فراوانی27 درصد، انیسون 22 درصد، ریوند چینی 22 درصد، مصطکی 19 درصد، لک مغسول 18 درصد، عصاره غافث 18 درصد، به کار گرفته شده است (جدول شماره 3) [6-8].



داروهای ترکیبی موضعی
20 درصد از نسخ ثبت‌شده در این کتب مربوط به استفاده افسنتین همراه با سایر مفردات به صورت موضعی در درمان بیماری‌های کبدی است در این بین بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به مصطکی (46 درصد)، سنبل (43 درصد)، زعفران (37 درصد)، گل سرخ (31 درصد)، اشق (26 درصد) و اکلیل‌الملک (26 درصد) است (جدول شماره 4) [7-9]. 



در طب سنتی گیاه افسنتین‌، برای فم معده مضر است و استفاده از گیاه مصطکی و سنبل همراه آن به منظور رفع اثرات سوء‌جانبی گیاه افسنتین بر معده است، زیرا این دو گیاه جزء تقویت‌کننده‌های معده محسوب می‌شوند [7].
گیاه مصطکی با نام علمی Pistacia Lenticus شناخته می‌شود در برخی مقالات اثر مصطکی بر کاهش سطح سرمی بیلی روبین و الکالن فسفاتاز آورده شده [15] و در جای دیگر اثر حفاظتی مصطکی بر کبد در مسمومیت با پاراستامول آورده شده و اثرات موضعی زیادی نیز از مصطکی بررسی شده. از جمله اثر ترمیمی عصاره مصطکی بر روی اسکار سوختگی [12].
بیماری‌های کبدی مورد معالجه با افسنتین
گیاه افسنتین بر اساس داده‌های استخراج‌شده از کتب مذکور در بیماری‌های مختلف کبدی استفاده شده است. این بیماری‌ها به ترتیب فراوانی عبارت‌اند از آماس کبد، یرقان، آسیت و سده کبد. در این بین بیماری‌ها بیشترین فراوانی برای آماس کبد (23 درصد)، یرقان (20 درصد)، آسیت (19 درصد)، سده کبد (13 درصد) بوده و سایر بیماری‌های کبدی در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند (جدول شماره 5) [6-8، 16].



نوع تقسیم‌بندی بیماری‌های کبدی در طب ایرانی و طب نوین متفاوت است. به طوری که یک بیماری از طب جدید در مراحل متفاوت خود معادل بیماری‌های مختلفی از طب سنتی قرار می‌گیرد [17]. با این حال تا حدود زیادی می‌توان این بیماری‌ها را در این دو مکتب طبی به صورت زیر با هم تطابق داد:
زردی (یرقان): تغییر رنگ بافت‌های بدن به رنگ زرد است که ناشی از رسوب بیلی روبین است.
آسیت: یکی از علل اتساع شکمی، ناشی از وجود مایع در شکم است.
آماس کبد نیز می‌تواند شامل انواع آدنوم سلول‌های کبد، هیپر پلازی‌های کبد، همانژیوم‌ها و توده‌های خوش‌خیم و کارسینوم‌های بدخیم کبد باشد [18].

آماس کبدی
در طب ایرانی آماس یا ورم کبد به زیر‌شاخه‌هایی مثل آماس گرم، آماس صلب کبد، دبیله کبد و آماس سرد تقسیم‌بندی می‌شوند [8] که در بین 42 نسخه مربوط به آماس‌ها، میزان فراوانی استفاده از گیاه افسنتین برای درمان هریک از این بیماری‌ها به ترتیب 50 درصد، 36 درصد، 7 درصد و 7 درصد است (جدول شماره 6) [6-8].



در بین 42 نسخه مربوط به آماس‌های کبدی مفرداتی همراه با افسنتین در داروهای ترکیبی استفاده شده‌اند که بیشترین درصد فراوانی به ترتیب مربوط یه سنبل (31 درصد)، مصطکی (29 درصد )، زعفران (24 درصد)، اکلیل‌الملک (19 درصد)، بابونه (17 درصد)، سفرجل (14 درصد)، حلبه، گل سرخ، ریوند چینی، انیسون (هرکدام 12 درصد) است (جدول شماره 7) [7-9].



یرقان
در طب ایرانی یرقان به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود که از آن جمله می‌توان به یرقان ناشی از سده کبدی، یرقان زرد، یرقان اسود، یرقان بدون تب، یرقان زرد و سیاه، یرقان مزمن، یرقان ناشی از آماس کبد، یرقان ناشی از فساد مزاج اشاره کرد [6-8]. یرقان ناشی از سده کبد بیشترین فراوانی را در نسخی داشت که افسنتین را برای درمان تجویز کرده‌اند و سایر بیماری‌ها در رده‌های بعدی قرارگرفتند (جدول شماره 8).



از مفرداتی که همراه با افسنتین در درمان انواع یرقان استفاده شده بود می‌توان غافث، غاریقون، سنبل، انیسون‌، هلیله زرد، مغز بادام تلخ و اسارون را نام برد که در مجموع 35 نسخه را به خود اختصاص دادند. غافث و غاریقون بیشترین فراوانی (هرکدام 23 درصد) را داشتند. مابقی مفردات طبق جدول در رده‌های بعدی قرار گرفتند (جدول شماره 9) [6-8].



 نام علمی گیاه غافث Agrimonia Eupatoria است. در یک مطالعه، اثر محافظت کبدی این گیاه در برابر اتانول بررسی شده و در مطالعه دیگر بافت کبدی رت با تتراکلرید کربن دچار نکروز شده. سپس عصاره غافث تجویز شده که توانسته آنزیم‌های کبدی را کاهش دهد و اثرات سمی تتراکلرید کربن بر کبد را کمتر کند [19].
آسیت 
34 مورد از نسخه‌های تجویز‌شده جهت درمان آسیت بود که از لحاظ فراوانی به ترتیب شامل آسیت همراه با حرارت (41 درصد)، آسیت (24 درصد)، آسیت لحمی (21 درصد) و آسیت زقی (15 درصد) می‌شد (جدول شماره 10).



از مفردات همراه با افسنتین در درمان انواع آسیت، به ترتیب فراوانی، می‌توان به سنبل (38 درصد)، تربد سفید (32 درصد)، غاریقون (32 درصد)، مصطکی (29 درصد)، تخم کاسنی (29 درصد)، ریوند چینی (26 درصد)، هلیله زرد (26 درصد)، قثا الحمار، عصاره غافث و لک مغسول (هرکدام به میزان 24 درصد) اشاره کرد. شیوه استعمال داروها در آسیت بیشتر به صورت خوراکی (82 درصد) است و روش موضعی هم به میزان 18 درصد بود (جدول شماره 11) [7-9].


 

تحقیق حاضر نشان داد که استفاده از گیاه افسنتین در مکتب طب ایرانی برای درمان بیماری‌های مختلفی استفاده می‌شود که در این بین بیماری‌های کبدی بیشترین درصد فراوانی را داشته‌اند [16]. این گیاه از نگاه تاریخی بسیار پراهمیت است به طوری که در اروپای قرون وسطی با عبارت «استاد در برابر همه خستگی‌ها» تعریف شده است. مواد اصلی مسئول فعالیت بیو لوژیک گیاه عبارت‌اند از: روغن‌های ضروری، فلاونوئیدها، آزولن‌ها، اسیدهای فنولیک، تانن و لیگنان. این گیاه در طب رسمی اروپا در هر دو مورد آلوپاتی و همیوپاتی استفاده می‌شود [2]. مطالعات گذشته و بررسی‌های عملی در حوزه‌های طب سنتی و طب نوین، اثرات آنتی‌اکسیدانی، محافظت کبدی، ضد‌کرم، ضد‌مالاریا، محافظت نورونی، ضد‌صرع و ضد‌انگل و ضد‌سرطانی از گیاه افسنتین را نشان می‌دهند [20-22]. در طب سنتی ایران درمان بیماری‌هایی مثل استسقا، یرقان، سده کبدی، آسیت و غیره که در طب مدرن نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، با استفاده از گیاه افسنتین همراه با سایر مفردات انجام می‌گیرد. این مفردات به منظورهای مختلفی چون هم‌افزایی اثرات درمانی و یا رفع اثرات سوء این گیاه به ترکیبات دارویی افزوده می‌شوند. به طور مثال دو گیاه مصطکی و سنبل بیشترین درصد فراوانی را در ترکیب با افسنتین داشته‌اند که بر اساس آموزه‌های طب سنتی، مصطکی که مقوی معده است، به منظور رفع اثرات سوء گیاه افسنتین بر معده در ترکیب با آن قرار می‌گیرد. این صمغ در سال 2015 توسط آژانس دارویی اروپا (EMA) به عنوان یک محصول دارویی گیاهی با دو نشانه درمانی رفع اختلالات گوارشی و بهبود زخم شناخته شد [23]. از طرفی این گیاه اثرات مناسبی در درمان یرقان نیز دارد. گیاه سنبل که خود از دارو‌های کاربردی در درمان بیماری‌های کبدی است در کنار افسنتین می‌تواند اثرات درمانی را افزایش دهد. با این نگاه می‌بایست تحقیقات بیشتری روی مفردات استفاده‌شده همراه افسنتین و خواص درمانی آن‌ها انجام شود. در این بین گیاهانی مثل سنبل که بیشترین درصد فراوانی را در شکل خوراکی و گیاهانی مثل مصطکی که بیشترین درصد فراوانی را در شکل موضعی دارند، از اهمیت بیشتری برخوردارند. 
از آنجا که می‌توان گفت هر سه کتاب الحاوی و قانون و ذخیره در طب ایرانی به عنوان کتاب‌های آموزشی هستند که در آن‌ها داروها و ترکیبات آن‌ها در کنار آموزه‌های طب سنتی مطرح شده‌اند، تحقیقات آتی روی کتاب‌های صرفاً دارویی که شیوه ترکیب داروها و میزان آن‌ها و جایگزین هر دارو را مطرح کرده‌اند به‌خوبی می‌تواند تکمیل‌کننده این تحقیق باشد.

با توجه به استفاده فراوان اطبای مشهور ایرانی از این گیاه و تطابق یافته‌ای ایشان با طب مدرن در زمینه درمان بیماری‌های کبدی، به نظر می‌رسد بررسی تأثیر این گیاه بر بیماری‌های کبدی در طب ایرانی اگر به صورت گسترده‌تر بررسی شود و نتایج این بررسی با استانداردها و موازین طب مدرن سنجیده شود، بتوان به راهکارهای جدیدی در درمان بیماری‌های کبدی دست یافت

اصول اخلاق تماماً در این مقاله رعایت شده است. 

این تحقیق هیچ گونه کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی ، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرد.

 تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند. 

بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

1. Shaikh Romi. Artemisia absinthium [Internet]. [No Date] http://malekmuseum.org/tag/
2. Szopa A, Pajor J, Klin P, Rzepiela A, Elansary HO, Al-Mana FA, et al. Artemisia absinthium L.-Importance in the history of medicine, the latest advances in phytochemistry and therapeutical, cosmetological and culinary uses. Plants. 2020; 9(9):1063. [DOI:10.3390/plants9091063] [PMID] [PMCID]
3. Navarro Rocha J. Estudio y Viabilidad de Nuevos Cultivos Bioactivos. 2018. [Link Not Found]
4. Batiha GE, Olatunde A, El-Mleeh A, Hetta HF, Al-Rejaie S, Alghamdi S, et al. Bioactive compounds, pharmacological actions, and pharmacokinetics of wormwood (Artemisia absinthium). Antibiotics. 2020; 9(6):353. [DOI:10.3390/antibiotics9060353] [PMID] [PMCID]
5. WHO. WHO traditional medicine strategy: 2014-2023. Geneva: World Health Organization; 2013. https://www.who.int/publications/i/item/9789241506096
6. Razes M. Contains of Medicine (Alhavi Fi Teb). Beirut (Esmaeil MM, Ed) Scientific Library; 2000. [Link Not Found]
7. Avicenna. The Canon of Medicine. Beirut, Lebanon: Institute of Sci¬entific Publication; 2003. [Link Not Found]
8. Jurjani SI. Zakhireh-i Kharazmshahi. Tehran: Iran Cultural Publications; 1976. [Link Not Found]
9. Jahromi HK, Abedi H, Sadeghi N, Sepidkar A, Zar S. Chronic effects of hydro-alcoholic artemisia absinthium extract on the liver enzymes and tissue changes of adult mal rat. Journal of Fundamental and Applied Sciences. 2016; 8(2):1072-83. [DOI:10.4314/jfas.8vi2s.85]
10. Wei X, Xia L, Ziyayiding D, Chen Q, Liu R, Xu X, et al. The extracts of Artemisia absinthium L. Suppress the growth of hepatocellular carcinoma cells through induction of apoptosis via endoplasmic reticulum stress and mitochondrial-dependent pathway. Molecules. 2019; 24(5):913. [DOI:10.3390/molecules24050913] [PMID] [PMCID]
11. Djerrou Z, Maameri Z, Hamdi-Pacha Y, Serakta M, Riachi F, Djaalab H, et al. Effect of virgin fatty oil of Pistacia lentiscus on experimental burn wound’s healing in rabbits. African Journal of Traditional, Complementary and Alternative Medicines. 2010; 7(3):258-63. [DOI:10.4314/ajtcam.v7i3.54788] [PMID] [PMCID]
12. Chan TY, Tang CH, Critchley JA. Poisoning due to an over-the-counter hypnotic, Sleep-Qik (hyoscine, cyproheptadine, valerian). Postgraduate Medical Journal. 1995; 71(834):227-8. [DOI:10.1136/pgmj.71.834.227] [PMID] [PMCID]
13. Aghili Khorasani MH. Makhzan al-Advieh. Tehran: Rah-e-kamal press; 2011. [Link Not Found]
14. Janakat S, Al-Merie H. Evaluation of hepatoprotective effect of Pistacia lentiscus, Phillyrea latifolia and Nicotiana glauca. Journal of Ethnopharmacology. 2002; 83(1-2):135-8. [DOI:10.1016/S0378-8741(02)00241-6]
15. Kalantari Khandani S, Mehrabani M, Rameshk M, Raeiszadeh M. [ Afsantin (Artemisia absinthium L.) from the perspective of modern and traditional Persian medicine (Persian)]. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2016; 6(4):305-13. http://jiitm.ir/article-1-621-fa.html
16. Shamsi Baghebanan H, Samami H. [Method of adapting liver diseases in traditional and modern medicine (Persian)]. Paper presented at: International Congress of Complementary and Alternative Medicine. 6-9 October 2015; Mashhad, Iran. https://www.sid.ir/fa/seminar/ViewPaper.aspx?ID=85349
17. Fauci A, Kasper D, Jameson JL, Hauser SL, Loscalzo J, Longo D. Harrison’s principles of internal medicine.  New York: McGraw-Hill Education; 2018. https://www.google.com/books/edition/Harrison_s_Principles_of_Internal_Medici/EWgftAEACAAJ?hl=en
18. Khazaei M, Mirazi N. [The effect of agrimonia eupatoria leaf hydroalcoholic extract on carbon tetrachloride induced liver toxicity in male rats (Persian)]. Journal of Advances in Medical and Biomedical Research. 2018; 26(114):84-97. http://zums.ac.ir/journal/article-1-4964-en.html
19. Moacă EA, Pavel IZ, Danciu C, Crăiniceanu Z, Minda D, Ardelean F, et al. Romanian wormwood (Artemisia absinthium L.): Physicochemical and nutraceutical screening. Molecules. 2019; 24(17):3087. [DOI:10.3390/molecules24173087] [PMID] [PMCID]
20. Bora KS, Sharma A. The genus Artemisia: A comprehensive review. Pharmaceutical Biology. 2011; 49(1):101-9. [PMID]
21. Ivanescu B, Miron A, Lungu C. Histo-anatomy of vegetative organs of some artemisia species. The Medical-Surgical Journal. 2015; 119(3):917-24. https://www.revmedchir.ro/index.php/revmedchir/article/view/415
22. Pachi VK, Mikropoulou EV, Gkiouvetidis P, Siafakas K, Argyropoulou A, Angelis A, et al. Traditional uses, phytochemistry and pharmacology of Chios mastic gum (Pistacia lentiscus var. Chia, Anacardiaceae): A review. Journal of Ethnopharmacology. 2020; 254:112485. [DOI:10.1016/j.jep.2019.112485] [PMID]