در طب سنتی ایران مبحث مزاج‌شناسی نقش کلیدی در پیشگیری، درمان و ارائه توصیه‌های مربوط به سبک زندگی دارد [1، 2]. علاوه بر مزاج کلی بدن (مزاج عام)، هر عضو نیز دارای مزاج مخصوص به خود است [3]. بیماری تابع سوءمزاج زمانی رخ می‌دهد که مزاج عضو یا مزاج شخص طبیعی نباشد. در این حالت یک اندام یا کل بدن از مزاج معتدلی که برای آن مناسب است فاصله می‌گیرد و دچار اختلال در عملکرد می‌شود [4]. سوءمزاج یکی از مهم‌ترین بیماری‌های مربوط به هر عضو است و منابع طب سنتی ایران علائم زیادی را برای سوءمزاج هریک از اعضا مطرح کرده‌اند [3]. شاخص‌های متنوع مطرح‌شده در منابع طب ‌ایرانی برای شناخت مزاج‌ عام بدن و مزاج اعضا عمدتاً به صورت کیفی بیان شده است. در این خصوص طراحی و استانداردسازی پروتکل‌های تشخیصی از نیازهای اساسی توسعه علمی طب ‌ایرانی است [5].
رحم یکی از اعضای مهم در بدن بانوان است که از دیدگاه طب ‌سنتی وظیفه تصفیه خون و نگهداری جنین را به عهده دارد. رحم با اعضای مهم بدن مانند مغز، قلب، کبد، کلیه‌ها و معده در ارتباط است و چنانچه دچار مشکل شود، عوارض بیماری به تمام بدن گسترش می‌یابد [6-8]. سوءمزاج‌های رحم از مهم‌ترین اختلالات مربوط به رحم در طب سنتی ایران است که علاوه بر رحم و دستگاه تناسلی زنانه، کارکرد ارگان‌های مرتبط با رحم را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد [9]. چهار مزاج و سوءمزاج اصلی مطرح‌شده برای رحم عبارت‌اند از: گرم، سرد، تر و خشک [7، 8]. در منابع مکتوب طب ایرانی، بسیاری از اختلالات ژنیکولوژیک مطرح‌شده در طب‌ سنتی ایران و طب معاصر ازجمله نازایی، سقط مکرر، الیگومنوره و آمنوره، هایپرمنوره، واژینیت، سرویسیت، بی‌اختیاری ادرار و درد لگن با سوءمزاج‌های رحم مرتبط دانسته شده‌اند. به طوری‌که درمان صحیح این اختلالات وابسته به تشخیص صحیح سوءمزاج رحم و درمان آن است. بدین معنی که شناخت و درمان سوءمزاج رحم می‌تواند با رفع سبب، به درمان این اختلالات کمک کند، احتمال شکست درمان و عود بیماری را کمتر کند و هزینه‌های مربوط به درمان را به طور قابل توجهی کاهش دهد [2، 4، 10-12]. در متون طب ایرانی علائم کیفی زیادی برای انواع مزاج و سوءمزاج‌های رحم مطرح‌شده، ولی شاخصی برای چگونگی سنجش و اندازه‌گیری این علائم مطرح نشده‌است [9].
تاکنون چندین مطالعه به بررسی شاخص‌های مربوط به مزاج عام و مزاج برخی اعضا مانند مغز و معده پرداخته‌اند. ولی در مورد مزاج رحم تاکنون مطالعه‌ای انجام نشده و پروتکل تشخیصی استاندارد برای مزاج‌های رحم ارائه نشده است [1، 3، 13].
جهت رعایت بهداشت و حفظ سلامت رحم، شناخت مزاج این عضو جهت ارائه توصیه‌های حفظ ‌سلامتی و شناخت سوءمزاج‌های آن به عنوان یک گروه بزرگ از بیماری‌های رحمی ضروری است. اهمیت رحم در حفظ سلامت کلی بدن خانم‌ها، توانایی باردارشدن و پرورش جنین سالم و همچنین ارتباط سوءمزاج‌های آن با انواع بیماری‌های زنان در طب جدید، لزوم طراحی پروتکل تشخیصی استاندارد جهت تعیین مزاج رحم را نمایان می‌کند.
مطالعه حاضر یک پروتکل تشخیصی برای مزاج‌های گرم و سرد رحم ارائه می‌کند. این پروتکل حاصل از یک مطالعه‌ کیفی وسیع به منظور تبیین علائم و ویژگی مزاج‌های رحم است که بخشی از کار یک پایان‌نامه در مقطع دکتری طب‌ سنتی ‌ایران با موضوع مزاج رحم بوده است [14].

این پژوهش یک مطالعه کیفی است. ابتدا طی یک مطالعه کیفی تحلیل مفهوم به روش هیبرید [14] تمامی علائم و شاخص‌های مربوط به مزاج و سوءمزاج‌های گرم و سرد رحم از منابع گوناگون جمع‌آوری و تحلیل شد.
مدل هیبرید شامل سه فاز تئوریک، کار در عرصه و آنالیز است که برای تعریف و کاربردی ساختن مفاهیم در حوزه‌ تجربی و عملی به کار می‌رود [15]. 
فاز تئوریک
10 مورد از منابع اصلی طب ایرانی با نظر متخصصان این رشته برای بررسی انتخاب شد. تعاریف و شاخص‌های مربوط به مزاج و سوءمزاج‌های رحم از این منابع استخراج و تحلیل شد. حاصل این مرحله ارائه تعریف کارا‌ برای سوءمزاج‌های گرم و سرد رحم بود. روند انتخاب کتب و نتایج فاز تئوریک در مقاله چاپ‌شده توسط همین گروه تحقیق به تفصیل بیان شده است [14].
کار در عرصه
 در این مرحله داده‌های تجربی جهت تقویت و پالایش تعریف کارا شکل گرفته و برای سوءمزاج‌های گرم و سرد رحم در مرحله اول، استفاده شد [16]. هدف از این مرحله بررسی ویژگی‌های مزاج و سوءمزاج‌های رحم بر اساس تجارب بالینی متخصصین و علائم بیماران در بالین بود.
مصاحبه با متخصصین
در این مرحله با 12 نفر از متخصصین طب ایرانی که دارای تحصیلات آکادمیک و غیرآکادمیک در زمینه طب سنتی ایران و حداقل 5 سال سابقه کاری مرتبط با موضوع تحقیق بودند، توسط محقق مصاحبه شد. مفاهیم مرتبط با مزاج و سوءمزاج‌های رحم از محتوای مصاحبه ها استخراج شد [14].
مصاحبه با بیماران
 در این مرحله مصاحبه با 2 بیمار با مزاج گرم رحم و 4 بیمار با مزاج سرد رحم صورت گرفت. بیماران مشارکت‌کننده خانم‌های‌ متأهل مراجعه‌کننده به درمانگاه‌های طب سنتی و در محدوده سن باروری (15 تا 45 سال) بودند. مفاهیم مرتبط با مزاج‌های رحم، مانند مرحله‌ قبل از محتوای مصاحبه‌ها استخراج شد [14].
آنالیز داده‌ها
در مرحله تحلیل نهایی، یافته‌های حاصل از فاز تئوریک و کار در عرصه جمع‌بندی و با هم مقایسه و تحلیل شد. از ترکیب یافته‌های حاصل از فاز تئوریک و کار در عرصه تعریف کامل‌تری از مفهوم سوءمزاج گرم و سرد رحم و علائم آن‌ بر اساس مبانی طب ایرانی ارائه شد. مراحل روش هیبرید در اینجا به پایان رسید.
در قدم بعدی 4 جلسه 4ساعته گروه متخصصین با حضور 10 متخصص طب سنتی ایران برگزار شد و طی آن با استفاده از تکنیک گروه‌ اسمی و بحث گروهی متمرکز روی تبیین مفاهیم به‌دست‌آمده از روش هیبرید کار شد. جمع‌بندی و وزن‌دهی علائم صورت گرفت و کرایتریای ماژور و مینور برای تشخیص سوءمزاج‌های گرم و سرد رحم ارائه شد [14].
تکنیک گروه اسمی به صورت یک تعامل گروهی ساختار‌یافته و چهره‌به‌چهره انجام می‌شود و به شرکت‌کنندگان فرصت می‌دهد تا نظرات خود را بیان کنند و نظرات اعضای دیگر را نیز بشنوند. به طور کلاسیک این تکنیک از پنج مرحله تشکیل شده که عبار‌اند از زایش در سکوت، گردش به نوبت، وضوح، رأی‌گیری یا رتبه‌بندی و بحث. در مرحله اول، به اعضای شرکت‌کننده فرصت داده می‌شود تا در سکوت، ایده‌های خود در مورد پاسخ‌گویی به سؤال مورد‌نظر را یادداشت کنند. در مرحله دوم، هماهنگ‌کننده از تک‌تک اعضا درباره پاسخ‌های آن‌ها سؤال می‌کند. پاسخ‌ها روی تخته وایت‌بورد ثبت می‌شوند. در مرحله سوم، هماهنگ‌کننده سعی می‌کند با شرکت فعال و توافق اعضای گروه، ایده‌‌های مطرح‌شده را بر اساس مشابهت بین آن‌ها در گروه‌های مختلف طبقه‌بندی کند. در مرحله چهارم فهرست تمام اولویت‌های مورد‌توافق در اختیار اعضای گروه قرار خواهد گرفت و از آن‌ها خواسته می‌شود که تا پنج اولویت اصلی خود را مشخص کنند. این اولویت، با عدد 1 تا 5 مشخص شده و عدد بیشتر به معنای آن است که از نظر شرکت‌کننده، این ایده از اولویت بیشتری برخوردار است. در مرحله رأی‌گیری، رأی اعضا به صورت محرمانه جمع‌آوری شده و در مرحله پنجم جمع‌بندی نمره نهایی ایده‌ها بر اساس نظر اعضای شرکت‌کننده در اختیار آن‌ها قرار داده می‌شود تا بر روی نتایج به‌دست‌آمده بحث کنند [17، 18].
تکنیک گروه متمرکز، یک بحث گروهی برنامه‌ریزی شده جهت دست‌یابی به ادراکات گروهی از افراد، در مورد موضوعی خاص است. این روش درحقیقت یک جلسه مصاحبه گروهی نیمه‌ساختاری است که به وسیله رهبر گروه هدایت و با هدف گردآوری اطلاعات در مورد عناوینی خاص، برگزار می‌‌شود [19]. یک گروه متمرکز به مجموعه‌ای از افراد اطلاق می‌شود که مشخصات مشابهی داشته و برای اینکه در یک گروه با هم تعامل داشته و به تبادل نظر و تجربیات خود پیرامون یک موضوع خاص بپردازند، توسط یک محقق گرد هم جمع شده‌اند [20]. خصوصیت اصلی که گروه متمرکز را متمایز می‌سازد، آگاهی و اطلاعاتی است که از طریق تعامل بین شرکت‌کنندگان ایجاد می‌‌شود. شکل باز سؤالات در گروه متمرکز موجب می‌‌شود که اطلاعات وسیع، عمیق و غنی با کلمات خود شرکت‌کنندگان به دست آید. همچنین پاسخ‌های غیرکلامی مثل وضعیت بدنی شرکت‌کنندگان نیز اطلاعات مربوط به پاسخ‌های کلامی را تکمیل می‌‌کند. در این روش مصاحبه‌گر باید بحث را هدایت کند و اطمینان یابد که طی بحث عنوان تحقیق به‌خوبی پوشش داده می‌شود. همچنین مصاحبه‌گر تشویق کلیه شرکت‌کنندگان به شرکت در بحث، تحریک بحث در گروه، تسهیل ارتباطات در گروه و ایجاد تعامل و حفظ پویایی گروه را به‌عهده دارد [21 ،19].
پس از استخراج کرایتریاهای ماژور و مینور برای سوءمزاج‌های گرم و سرد رحم، کنفرانس علمی دو‌روزه با حضور 10 نفر از متخصصین طب ‌سنتی در زمینه موضوع تحقیق، با هدف طراحی پروتکل تشخیصی برای مزاج و سوءمزاج‌های رحم برگزار شد. روش کار بدین صورت بود که ابتدا قبل از نشست، برای هرکدام از علائم ماژور و مینور یک جدول طراحی شد. تمام یافته‌های مرتبط با هر علامت از 10 منبع طب سنتی ذکر‌شده در فاز تئوریک وارد این جدول شد. همچنین پایگاه‌های علمی معتبر از جمله گوگل اسکالر، اسکوپوس، مگ ایران و پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی بدون محدودیت سال و کتب رفرنس طب جدید، در زمینه زنان با کلید‌واژه‌های متعدد مرتبط با هر علامت بررسی شد و یافته‌های حاصل از آن در ستون مربوطه در جدول وارد شد. یافته‌های مرتبط با هر علامت حاصل از مصاحبه متخصصان و بیماران (در فاز کار در عرصه) نیز در ستون‌های مربوطه وارد شد.
جداول طراحی‌شده برای علائم ماژور و مینور در کنفرانس مذکور ارائه شد. ده متخصص شرکت‌کننده به روش بحث ‌گروهی‌ متمرکز، یافته‌های موجود در جدول مربوط به هر علامت را بررسی و تحلیل کردند و در‌نهایت جمع متخصصین به یک تعریف کاربردی در بالین برای هر علامت رسید. مجموع این تعاریف در قالب جدولی تحت عنوان «پروتکل تشخیصی مزاج و سوءمزاج‌های رحم» ارائه شد.

فاز کار در عرصه
مصاحبه با 12 متخصص طب ایرانی، 4 بیمار با رحم سرد و 2 بیمار با رحم گرم انجام شد. از مجموع 12 متخصص شرکت‌کننده 1 نفر آقا و مابقی خانم بودند. میانگین سنی متخصصین 41/8 سال با انحراف معیار 5/14 و میانگین تجربه‌ کاری آن‌ها 10/4 سال بود. 
میانگین سنی بیماران 32 سال و مهم‌ترین علت مراجعه آن‌ها اختلالات قاعدگی، نازایی و تنبلی تخمدان بود. هدف از مصاحبه جمع‌آوری علائم و ویژگی‌های مزاج‌های رحم، به‌ویژه علائم با‌اهمیت‌تر در بالین بود. یافته‌های حاصل از مصاحبه‌ها در جدوالی دسته بندی شد.
آنالیز داده‌ها
تمام علائم حاصل از متون، مصاحبه اکسپرت‌ها و مصاحبه بیماران یکجا در یک جدول جمع‌آوری شد و میزان تکرار هر علامت به درصد مشخص شد. بررسی این جدول نشان داد که اهمیت علائم گوناگون برای تشخیص مزاج‌های رحم یکسان نیست. برخی علائم در بالین پرکاربردتر هستند و متخصصین بیشتر به آن‌ها استناد می‌کنند. تعدادی از علائم نیز هنوز تبیین نشده و مبهم هستند یا معیاری برای سنجش آن‌ها در دست نیست (جدول شماره 1). 








طراحی پروتکل تشخیصی برای مزاج و سوءمزاج‌های رحم
یافته‌های حاصل از فاز تئوریک، فاز کار در عرصه و بررسی پایگاه‌های علمی گوناگون برای هرکدام از علائم ماژور و مینور در یک جدول جمع‌آوری شد (جدول شماره 2).




جداول طراحی‌شده برای تمام علائم ماژور و مینور، در کنفرانس دو‌روزه با حضور 10 متخصص طب سنتی با‌تجربه در زمینه بیماری‌های زنان، ارائه شد. متخصصین به روش بحث گروهی متمرکز، یافته‌های موجود در جدول مربوط به هر علامت را بررسی و تحلیل کردند و در‌نهایت جمع متخصصین به یک تعریف کاربردی و نحوه اندازه‌گیری در بالین برای هر علامت رسید. مجموع این تعاریف در قالب جدولی تحت عنوان «پروتکل تشخیصی مزاج و سوءمزاج‌های گرم و سرد رحم» ارائه شد (جدول شماره 3).





بحث 
در دهه‌های اخیر علم پزشکی عنایت ویژه‌ای به پزشکی فردگرا داشته است. پزشکی فردگرا بر خصوصیات اختصاصی هر فرد در تشخیص و درمان بیماری‌ها تأکید دارد. این تفاوت‌ها هرچند در پزشکی رایج، تازه مطرح شده، ولی سال‌ها پیش در مکاتب طبی قدیم به‌ویژه مکتب طب سنتی ایران در قالب تفاوت مزاج‌های گوناگون مطرح بوده است [22، 23].
رحم نقش مهم و اساسی در حفظ سلامت کلی بدن زن و قدرت باروری وی دارد [7-9]. از آنجایی‌ که بسیاری از اختلالات مربوط به رحم زیرمجموعه اختلالات مزاجی رحم هستند [9]، ارائه‌ راهنمای تشخیصی برای مزاج‌های رحم گامی مهم در جهت تشخیص و درمان اختلالات ژنیکولوژیک در طب سنتی و طب نوین است.
تاکنون مطالعات محدودی به بررسی علائم مزاجی اعضای مختلف و ارائه پروتکل تشخیصی برای تعیین مزاج اعضا پرداخته‌اند، ولی پژوهش حاضر نخستین مطالعه استاندارد در زمینه مزاج رحم و ارائه‌دهنده پروتکل تشخیصی برای مزاج‌های رحم است. 
مطالعه‌ا‌ی مشابه توسط سهراب‌وند و همکاران انجام شد و به بررسی وضعیت مزاج عام و رحم در زنان نابارور پرداخت. در این مطالعه که یک پایان‌نامه در مقطع دکتری طب سنتی ایران بود، پرسش‌نامه‌ای بر اساس منابع طب سنتی برای تعیین مزاج شخصی و رحم در زنان نابارور تهیه شد. ابتدا اطلاعات مربوط به مزاج رحم از کتب طب سنتی به روش تحقیق کیفی استخراج شد. در مرحله بعد پرسش‌نامه‌ای برای تعیین مزاج رحم طراحی شد که حاوی 9 سؤال در قسمت حرارت و برودت و 3 سؤال در قسمت رطوبت و یبوست بود. طبق نتایج شایع‌ترین سوءمزاج رحم در زنان نازا سوء‌مزاج سرد، سوء‌مزاج تر و سوء‌مزاج سرد و تر بود. فاز کیفی این مطالعه و پرسش‌نامه طراحی‌شده حاصل از آن مراحل ابزارسازی را به طور کامل طی نکرده و شرایط پرسش‌نامه استاندارد برای تعیین مزاج رحم را دارا نبوده ‌است [4].
حکیمی و همکاران در پژوهشی مشابه، طی یک مطالعه‌ کیفی بر اساس مدل هیبرید به بررسی و تبیین علائم سوءمزاج‌های کبد پرداخته و کرایتریای تشخیصی ماژور و مینور برای سوءمزاج‌های کبد را ارائه دادند. کرایتریای مطرح‌شده شامل 6 کرایتریای ماژور و 6 کرایتریای مینور برای سوءمزاج گرم و سرد کبد و 8 کرایتریای ماژور و 10 کرایتریای مینور برای سوءمزاج تر و خشک کبد بوده ‌است. روش کار این مطالعه مشابه مطالعه حاضر بوده و مراحل سه‌گانه مدل هیبرید را دربر داشته است. نتیجه در قالب جدول کرایتریاها منتشر شده و پروتکل تشخیصی ارائه نشده است [24].
مطالعه‌ مروری پارسا و همکاران در مورد شاخص‌های تعیین مزاج معده، علائم مربوطه را از منابع طب ‌سنتی و مقالات جدید جمع‌بندی کرده و علائم مهم‌تر و پرتکرار‌تر در تمام این منابع را مشخص کرده ‌است. روش‌کار این مطالعه مشابه فازتئوریک مطالعه حاضر بوده و به بررسی متون طب‌ سنتی و مقالات جدید پرداخته است. پروتکل تشخیصی مزاج‌ معده در این مطالعه مطرح نشده ‌است [22].
در مطالعه‌ علیزاده و همکاران پروتکل تشخیصی برای سوءمزاج‌های معده ارائه شد. بدین‌صورت که علائم مرتبط با سوءمزاج‌های معده از متون طب ‌سنتی استخراج شده و مهم‌ترین علائم بر اساس دفعات تکرار در متون، نظر اکسپرت و اهمیت در بالین در قالب کرایتریای ماژور و مینور برای تشخیص سوءمزاج‌های معده ارائه ‌شده‌ است. در این مطالعه اشاره‌ای به تعداد اکسپرت‌های مشارکت‌کننده و نحوه مشارکت آنان در انتخاب علائم نشده است. روش‌کار این مطالعه از متد مشخصی از مطالعات کیفی پیروی نکرده و در استخراج علائم سوءمزاج‌های معده نیز بیماران مشارکت نداشته‌اند [1].
مطالعه‌ی مروری سلمان‌نژاد و همکاران به بررسی شاخص‌های تعیین مزاج مغز در منابع طب ‌سنتی و مقالات جدید پرداخته ‌است. روش‌کار این مطالعه، شامل جمع‌آوری تمام علائم مزاج و سوءمزاج‌های مغز از منابع مذکور و ارائه آن در قالب جدول بوده است. از مشارکت اکسپرت‌ها و بیماران در استخراج علائم استفاده نشده است [3].
مقاله‌ی مروری با عنوان «ارتباط مزاج و بیماری‌های ژنیکولوژیک از منظر طب ایرانی»، به بررسی مقالات منتشرشده در پایگاه‌های اطلاعاتی پابمد، وب آو ساینس، گوگل اسکالر، ام بیس و ایران مدکس پرداخته است. نتایج بررسی 12 مطالعه مرتبط، نشان داده بیماری‌های ژنیکولوژیک از جمله واژینیت، آمنوره، الیگومنوره، بی‌اختیاری ادرار و نازایی بیشتر با مزاج سرد مرتبط بوده‌اند. سرویسیت و هایپرمنوره با مزاج گرم ارتباط داشته‌اند. منظور از مزاج در این مطالعه مزاج عام بوده‌ و ارتباط اختلالات مذکور با مزاج عام (و نه مزاج رحم) بررسی شده ‌است [10]. 
پروتکل تشخیصی مزاج رحم، طراحی‌شده در مطالعه حاضر دارای 32 بند است و شامل نام هرکدام از کرایتریاهای ماژور و مینور برای تشخیص اختلالات مزاجی رحم، تعریف و نحوه اندازه‌گیری آن‌هاست. از آنجایی که متون طب سنتی ایران علائم را به طور کیفی مطرح کرده و شاخص دقیق برای اندازه‌گیری آن ارائه نداده‌اند، هدف از طراحی این پروتکل کمک به اندازه‌گیری دقیق‌تر علائم و سهولت در امر تشخیص است. این پروتکل علاوه بر اینکه در بالین برای تعیین مزاج رحم قابل استفاده است، در پژوهش‌های مرتبط و طراحی ابزار تشخیصی برای مزاج‌های رحم نیز کاربرد دارد.
در کتب بررسی‌شده در پژوهش حاضر، علائم مزاج‌ها و سوءمزاج‌های رحم تا حدود زیادی مشترک بود. چهار مورد از این کتاب‌ها (خلاصه التجارب، ذخیره خوارزمشاهی، قانون، شرح قرشی) علائم مزاج‌های گوناگون رحم را ذکر کرده و مابقی فقط علائم سوءمزاج‌های رحم را مطرح کرده بودند. به طور کلی لفظ سوءمزاج وقتی به کار برده می‌شود که اختلال در عملکرد عضو ایجاد شده و درمان مورد نیاز است [7]. در این مطالعه به طور اختصاصی تعریف کارا و کرایتریای ماژور و مینور برای سوءمزاج گرم و سرد رحم مطرح شد. زیرا هدف کمک به تشخیص سوءمزاج‌های رحم در بالین و درمان اختلال عملکرد عضو (رحم) بود. ولی همپوشانی تعداد قابل توجهی از علائم مزاج و سوءمزاج‌های رحم باعث می‌شود اطلاعات مورد نیاز برای تعیین مزاج‌ رحم نیز از پروتکل مطرح‌شده قابل استخراج باشد.
علائم ماژور و مینور مطرح‌شده، مهم‌ترین و کاربردی‌ترین علائم برای تشخیص سوءمزاجات رحم بودند که توسط تیم تحقیق انتخاب شدند. فاز کیفی این مطالعه به طور کامل بر اساس مدل استاندارد هیبرید انجام شد و علاوه بر بررسی دقیق ‌متون از نظرات متخصصین و بیماران در تحلیل شاخص‌ها استفاده شد. کرایتریاهای مطرح‌شده در چندین مرحله توسط تیم تحقیق بازنگری و اصلاح شدند. ارائه تعاریف کرایتریاها و طراحی پروتکل نیز با مشارکت 10 نفر از متخصصین تیم تحقیق و با همفکری و تحلیل دقیق انجام شد.
اینکه چه تعداد از این علائم ماژور و مینور برای سوءمزاج‌های رحم تشخیصی است و همچنین نمره‌گذاری پروتکل و تشخیص دقیق‌تر بر اساس نمرات حاصل از قسمت‌های مختلف پروتکل نیازمند پژوهش‌های بالینی و مطالعات وسیع میدانی در آینده است. همچنین به کمک این مطالعات می‌توان کرایتریای دقیق‌تر و متناسب با آن پروتکل تشخیصی دقیق‌تر، همانند پروتکل‌ها و گایدلاین‌های موجود در طب‌ کلاسیک برای تشخیص مزاج و سوءمزاج‌های رحم ارائه داد. 
به عنوان مثال گایدلاین تشخیصی آمنوره و گایدلاین ارزیابی هیرسوتیسم در طب‌ کلاسیک در قالب نموداری گام‌به‌گام مطرح‌شده‌اند. به طوری‌ که از بالا به پایین نمودار مسیر دقیق ارزیابی در هر مرحله و تشخیص‌های احتمالی مشخص شده و بر اساس رد یا وجود علائم و یافته‌های مرتبط با بیمار به‌تدریج مسیر تشخیص دقیق‌تر شده و درنهایت تشخیص نهایی مطرح می‌شود [25، 26].
این پژوهش نخستین نسخه پروتکل تعیین مزاج رحم را ارائه ‌می‌دهد. در صورتی که کرایتریاهای ماژور و مینور در مطالعات آتی اصلاح و مختصر شود، پروتکل نیز اصلاح و مختصر شده و استفاده بالینی از آن به‌مراتب راحت‌تر خواهد بود. همچنین با وزن‌دهی به کرایتریاها می‌توان‌ مسیر تشخیصی پروتکل را نیز در قالب نموداری گام‌به‌گام و بر اساس نمره‌دهی دقیق طراحی کرد.
متخصصین مشارکت‌کننده در طراحی این پروتکل بیشتر بر روی علائم کاربردی در بالین تأکید داشتند. در حالی‌ که علائمی مانند نبض نیز پراهمیت بوده و برای تشخیص کلیدی‌اند، ولی به دلیل اندازه‌گیری دشوار و اختلاف نظر در تشخیص متخصصین، در بالین کمتر استفاده می‌شوند. مطالعات بیشتر با حضور متخصصین بیشتر و با تأکید بر روی بالینی‌سازی علائمی مانند نبض، می‌تواند پروتکل تشخیصی را دقیق‌تر و کامل‌تر کند.
تکرار فاز کار در عرصه با حضور متخصصین و بیماران بیشتر در مطالعات آتی پیشنهاد می‌شود. همچنین تشخیص مزاج رحم بیماران در صورتی‌ که توسط چندین متخصص و با کمک کرایتریاهای ماژور و مینور مطرح‌شده صورت‌گیرد، دقت بالاتری خواهد داشت.
تعیین وضعیت ثبات تشخیص و توافق متخصصین طب ‌ایرانی در تعیین مزاج رحم با استفاده از این پروتکل در پژوهش‌های آتی پیشنهاد می‌شود.

در این مطالعه کرایتریای ماژور و مینور و پروتکل تشخیصی برای سوءمزاج‌های رحم ارائه شد که گامی مهم در جهت همسو کردن روش‌های تشخیص و درمان متخصصین طب ایرانی در بالین است. انجام پژوهش‌های آتی به ‌منظور اعتبارسنجی شاخص‌های مطرح‌شده در این مطالعه پیشنهاد می‌شود. به علاوه نتایج این مطالعه مبنایی برای طراحی و استانداردسازی ابزار تشخیصی برای مزاج‌های رحم و سایر بیماری‌های مرتبط در طب ‌ایرانی است و می‌تواند در اهداف تحقیقاتی و درمانی مورد استفاده قرار گیرد.

این مقاله مورد تایید کمیته اخلاق در دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی قرار گرفته است (کد اخلاق: IR.SBMU.RETECH.REC.1395.1.24).

دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی حامی مالی این پژوهش بوده است.

 تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.

بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

References

1. Alizadeh M, Khadem E, Aliasl J. Diagnosis protocol of stomach distemperament for clinical practice in Iranian traditional medicine: A narrative review. Iranian Journal of Public Health. 2017; 46(7):877-81. [PMID]
2. Adhami S, Tansaz M, Malehi AS, Javadnoori M. The relationship between uterine temperament and vaginitis from Iranian traditional medicine point of view. Indo American Journal of Pharmaceutical Sciences. 2017; 4(10):3589-95. http://iajps.com/pdf/october2017/37.IAJPS37102017-1.pdf
3. Salmannejad H, Mojahedi M, Mozaffarpur S, Saghebi R.  [The review of indices of Mizaj-e-Damagh (temperament of brain) identification in Persian Medicine.  (Persian)]. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2016; 18(11):71-9. http://jbums.org/article-1-6157-fa.html
4. Sohrabvand F, Nazem E, Tansaz M, Keshavarz M, Hashem-dabaghiyan F, Nikbakht A, et al. [Investigation of the personal and uterine humor in infertile women referred to Vali-E-as hospital of Tehran, Iran in 2012 (persian)]. Iran J Obstet Gynecol Infertil. 2014; 17(94):10-9. [DOI:10.22038/IJOGI.2014.2773]
5. Mirzaeian R, Sadoughi F, Tahmasebian S, Mojahedi M. Progresses and challenges in the traditional medicine information system: A systematic review. Journal of Pharmacy & Pharmacognosy Research. 2019; 7(4):246-59. http://eprints.skums.ac.ir/7997/1/jppres19.662_7.4.246.pdf
6. Mokaberinejad R, Tansaz M, Bioos S, Jafari E, Akhtari E, Yousefi S, et al. [Healthy pregnancy in perspective of Iranian traditional medicine and its brief comparison with modern medicine (Persian)]. Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2014; 17(121):1-9. [DOI:10.22038/IJOGI.2014.3555]
7. Ibn Sina S. [Canon on medicine (Persian)]. Kashan: Morsel; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1158211&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
8. Arzani MA. [Teb-e-Akbari (Persian)]. Qom: Jalaleddin; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=2042852&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
9. Hosseini Chashti A. [Exir-e-azam (Persian)]. http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=7681008&pageStatus=1&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author
10. Rajabzadeh F, Fazljou SM, Khodaie L, Sahebi L, Abbasalizadeh S. The association between temperament and gynecological disease from Persian medicine point of view. Journal Of Biochemical Technology. 2018; 9(2):69-73. https://jbiochemtech.com/article/the-association-between-temperament-and-gynecological-disease-from-persian-medicine-point-of-view
11. Bahman M, Bioos S, Hajimehdipoor H, Hashem-Dabaghian F, Afrakhteh M, Tansaz M. A study on the frequency of common symptoms of humors excess and uterine temperament in patients with oligomenorrhea. Indo American Journal of Pharmaceutical Sciences. 2018; 5(01):592-9. http://www.iajps.com/pdf/january2018/79.IAJPS79012018.pdf
12. Shirooye P, Afrakhteh M, Bioos S, Mokaberinejad R. [Uterine pain explanation from Iranian Traditional Medicine point of view and comparison with pelvic pain from contemporary medicine (review article) (Persian)]. Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2016; 19(3):9-25. [DOI:10.22038/IJOGI.2016.6865]
13. Mojahedi M, Naseri M, Majdzadeh R, Keshavarz M, Ebadini M, Nazem E, et al. Reliability and validity assessment of Mizaj Questionnaire: A novel self-report scale in Iranian Traditional Medicine. Iranian Red Crescent Medical Journal. 2014; 16(3):e15924. [PMID] [PMCID]
14. Saeidi A, Tansaz M, Saberi M, Ebadi A, Tabarrai M, Hashemi M, et al. Evaluation of “uterine warm and cold distemperament (Su-e Mizaj)” in Persian Medicine: A qualitative study. Crescent Journal of Medical and Biological Sciences. 2020; 7(2):177-85. https://www.cjmb.org/text.php?id=381
15. Schwartz-Barcott D, Patterson BJ, Lusardi P, Farmer BC. From practice to theory: Tightening the link via three fieldwork strategies. Journal of Advanced Nursing. 2002; 39(3):281-9. [DOI:10.1046/j.1365-2648.2000.02275.x] [PMID]
16. Schwartz Barcott D. An expansion and elaboration of the hybrid model of concept development. In: Knafl KA, Rodgers BL, editors. Concept development in nursing foundations, techniques, and applications. Philadelphia: Saunders; 2000. https://www.google.com/books/edition/Concept_Development_in_Nursing/NiNtAAAAMAAJ?hl=en
17. Rezaeian M. [Getting to know the nominal group technique (Persian)]. Journal of Rafsanjani University of Medical Sciences. 2019; 18(1):1-2. http://journal.rums.ac.ir/article-1-4727-en.html
18. McMillan SS, King M, Tully MP. How to use the nominal group and Delphi techniques. International Journal of Clinical Pharmacy. 2016; 38(3):655-62. [DOI:10.1007/s11096-016-0257-x] [PMID] [PMCID]
19. Khosravi S, Abed Saeedi Zh. [Focus group, a data gathering method (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2011; 23(68):19-30. http://ijn.iums.ac.ir/article-1-910-en.html
20. Rezaeian M. [An introduction to focus group research (Persian)]. Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences. 2019; 18(1):97-104. http://journal.rums.ac.ir/article-1-4629-en.html
21. Nyumba TO, Wilson K, Derrick CJ, Mukherjee N. The use of focus group discussion methodology: Insights from two decades of application in conservation. Methods in Ecology and Evolution. 2018; 9(1):20-32. [DOI:10.1111/2041-210X.12860]
22. Parsa E, Mojahedi M, Chaichi Raghimi M, Ilkhani R, Zareiyan A, Mokaberinejad R, et al. A Review of the indices of Mizaj-e-Meda (temperament of stomach) identification in Persian Medicine. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2018; 20(7):63-70. http://jbums.org/article-1-7489-en.html
23. Rezaeizadeh H, Alizadeh M, Naseri M, Shams Ardakani MR. The traditional Iranian medicine point of view on health and disease. Iranian Journal of Public Health . 2009; 38(Suppl 1):169-72. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?ID=161799
24. Hakimi F, Yaghmaei F, Zareiyan A, Movahhed M, Jafari P, Mokaberinejad R, et al. [Major and minor diagnostic criteria of liver dystemperament in Iranian Traditional Medicine: A qualitative study (Persian)]. Complementary Medicine Journal. 2019; 9(2):3668-82. http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-668-fa.html
25. Klein DA, Poth MA. Amenorrhea: An approach to diagnosis and management. American Family Physician. 2013; 87(11):781-8. [PMID]
26. Kini S, Ramalingam M. Hirsutism. Obstetrics, Gynaecology and Reproductive Medicine. 2018; 28(5):129-35. [DOI:10.1016/j.ogrm.2018.03.004]