آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 13، شماره 2 - ( 5-1402 )
جلد 13 شماره 2 صفحات 21-14 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Latifi S A H, Mahmoodi A, Jafaripourferdosiye H, Asadi M. A Critical Analysis of Neonatal Care Measures from the Perspective of Baha’ al-Dawlah Razi(915-860AH). cmja 2023; 13 (2) :14-21
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-872-fa.html
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-872-fa.html
لطیفی امیرحسین، محمودی سید عبدالله، جعفری پور فردوسیه حسن، اسدی محمد حسین. بررسی تحلیلی انتقادی تدابیر مراقبت نوزاد از دیدگاه بهاء الدوله رازی طرشتی. فصلنامه طب مکمل. 1402; 13 (2) :14-21
1- مرکز تحقیقات طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران
2- مرکز تحقیقات طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران ،m.h.asadi3530@gmail.com
2- مرکز تحقیقات طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی اراک، اراک، ایران ،
متن کامل [PDF 414 kb]
(545 دریافت)
| چکیده (HTML) (974 مشاهده)
متن کامل: (780 مشاهده)
مقدمه
راهکارهای مراقبت از نوزاد در تمدن‌های مختلف بشری تاریخچه‌ای بسیار طولانی دارد یکی از قدیمی‌ترین اسناد مربوط به این موضوع پاپیروس ابرس است که مربوط به 1600 سال قبل از میلاد می‌باشد و در آن به استفاده از گیاه خشخاش برای کنترل گریه نوزاد اشاره شده است (1). سنت‌هایی مثل کام برداشتن و ختنه کردن از دیر باز هم از نظر پزشکی و هم مذهبی دارای اهمیت بوده و تا به امروز محل بحث می‌باشد (2, 3). از قرن‌ها پیش جوامع مختلف این سنت‌ها را به منظور حفظ سلامتی نوزادان به کار گرفته‌اند و برخی از این سنت‌ها تا به امروز نیز در برخی جوامع مرسوم است (4). اما ذکر این نکته ضروری است که در این گستره تاریخی بسیار طولانی اندک پزشکانی وجود دارندکه علاوه بر ذکر توصیه‌های پزشکی وراه کارهای درمانی به صورت تئوری، تجربیات شخصی خود را نیز در کتب طبی بیان داشته با شند به گونه‌ای که به جرات می‌توان گفت بعد از بقراط که گزارش‌های بالینی خود را در کتاب "اپیدمیا"ذکر کرده است ثبت گزارش‌های بالینی ادامه نیافت تازمانی که در مکتب طب ایرانی محمد بن زکریای رازی (865-925 AD) دوباره به این کار همت گماشت وبعد از او تا قرن دهم قمری توجه به ثبت گزارش‌ها و تجربیات شخصی کم رنگ بود تا زمان ظهور پزشک معروف دوره صفویه بهاء الدوله رازی (تولد 1451 م) که تقریباً همزمان با رنسانس در غرب به کار طبابت در ایران می‌پرداخت، از این رو توصیه‌های این پزشک که به گفته سریل الگود بزرگ‌ترین پزشک دوره صفویه می‌باشد (5) وکتاب گرانقدر اوخلاصه التجارب می‌تواند به عنوان معیارمناسبی برای سنجش روش‌های درمانی و مراقبتی نوزادان باشد زیرا این اثر از یک طرف حاوی تمامی یافته‌های مهم علمی پزشکان قبل از بهاء الدوله و همچنین تجربیات شخصی او می‌باشد و از طرفی وضعیت پزشکی سنتی را در برحه ای از زمان مشخص می‌کند که در دنیای غرب شاهد شروع نهضت علمی هستیم که نهایتاً به کشفیات مهم پزشکی می‌انجامد به طور مثال یکی از این کشفیاتی که در تاریخ پزشکی به نام ادوارد جنر ثبت شده است سالها قبل در این کتاب گرانقدر گزارشی ازایجاد ایمنی در کودکان سالم در برابر آبله به وسیله طرح اولیه‌ای از واکسن سازی ارائه شده است که در جای خود بسیار حائز اهمیت است همچنین اولین گزارش تاریخی از بیماری سفلیس، استفاده از بخیه‌های جذب شونده ساخته شده ا ز روده گربه و شرح مفصلی از بیماری سیاه سرفه ا زجمله اقداماتی است که جایگاه علمی این پزشک را روشن می‌سازد (6). به گونه‌ای که به نظر می‌رسد بررسی کتاب او در زمینه مراقبت از نوزاد بتواند میزان انحرافاتی را که در طول تاریخ به واسطه طب شفاهی و سینه به سینه به وجود آمده است را مشخص کرده همچنین تطابق توصیه‌های پزشکان طب ایرانی را با یافته‌های امروزی در زمینه مراقبت از نوزاد مشخص کند.
روشها: دراین پژوهش مطالب مربوط به مراقبت از نوزادان ازکتاب خلاصه التجارب استخراج شد و سپس با جستجوی مقالات مربوطه درطب سنتی و طب مدرن از پایگاه‌های اطلاعاتی pubmed,google scholar,iran magazine, و.... مطالب دسته بندی شده و در نهایت با دیدگاه‌های او مورد مقایسه قرار گرفت.
روش کار
مراقبت‌های اولیه از نوزاد تازه متولد شده
بریدن ناف
بعد از اینکه نوزاد متولد شد می‌بایست بند ناف از جفت جدا گردد که برای این کار می‌بایست بند ناف به دو انگشت سبابه و ابهام گرفته شود و محتویات آن با کشیدن انگشت بر آن به سمت جفت هدایت گردد و وارد قسمت متصل به نوزاد نشود بعد با یک ریسمان نرم دو طرف بند ناف را گره زده و بعد با یک چاقوی تیز و یا یک قیچی آن را ببرند (7, 8). بهاء الدوله رازی (925-854 م) عنوان می‌دارد بلندی بند ناف باید بیشتر از چهار انگشت باشد زیرا اگر کمتر ازچهار انگشت باشد طفل در آینده بی ااختیاری ادرار پیدا می کندو این موضوع را عقیلی شیرازی (قرن 17 و 18 م) نیز عنوان کرده است همچنین بعد از بریدن بند ناف در ابتدا چرب کردن ناف به وسیله روغن زیتون و روغن چراغ جهت کاهش احساس درد نوزاد توصیه شده و بعد از آن می‌بایست داروهایی که موجب تسریع خشک شدن بند ناف می‌شوند بر آن پاشید از جمله این داروها می‌توان به رماد صدف (خاکسترصدف)، رماد پی پای گوساله (خاکستر زردپی گوساله)، دم الاخوین، اشنه، زرد چوبه و زیره اشاره کرد که جهت خشک شدن سریع‌تر بند ناف و تقویت معده و امعا طفل مناسب است (9). با توجه به خواص ضد باکتریایی و ضد التهابی، آنتی اکسیدانی وبهبود بخشی در زخمها که امروزه در گیاه دم الاخوین (Dracaena cinnabari) اثبات شده است (10). همچنین استفاده‌ای که امروزه از الاستین موجود در زردپی گوساله جهت محافظت از پوست استفاده می‌شود (11) و همچنین خواص ضد باکتریایی خاکستر صدف نشان می‌دهد استفاده از این مواد تا چه اندازه به بهبود سریع‌تر بافت ناف کمک می‌کرده است (12). اگر بخواهیم توصیه‌های بهاء الدوله رازی را بر اساس علم روز بررسی کنیم ذکر چند نکته ضروری است.
الف: امروزه می دانیم که مدت زمان لازم برای جداشدن کامل بند ناف ازنوزاد تقریباً بین 5 تا 15 روز است و بند ناف در این مدت می‌تواند محل تجمع باکتری هاشده و عفونت را از طریق عروق موجود در بند ناف به خون نوزاد منتقل کند (13). در این صورت خالی کردن مواد موجود در بند ناف به سمت جفت می‌تواند خطر ابتلای نوزاد را به عفونت باکتریایی کاهش داده ازبروز عفونت در خون نوزاد جلو گیری کند.
یکی دیگر از توصیه‌های بهاء الدوله یعنی پاشیدن خاکستر صدف و خاکستر پی گوساله که در طب سنتی به عنوان داروهای مجفف (خشک کننده) معروفند با تسریع خشک شدن بند ناف مدت زمان جداشدن بند ناف را کاهش داده و شرایط برای رشد باکتری‌ها و عفونت بند ناف نامساعد می‌کرده‌اند از طرفی این داروها به منظور تولید خاکستر در آتش قرار گرفته و در دمای بالا استریل می‌شده‌اند تا زمینه انتقال باکتری توسط خود دارو هم منتفی گردد.
ب: امروزه از تزریق اکسی توسین در رگهای بند ناف جهت تسریع زمان مرحله سوم زایمان استفاده می‌شود با توجه به اینکه برخی محققان براین باوراند که تأثیر تزریق اکسی توسین بر طول مرحله سوم زایمان به علت اثر فارماکولوژیک دارو نمی‌باشد، بلکه حجم محلول وارد شده به داخل ورید بند ناف سبب جداشدن سریع جفت می‌شود (14). از آنجا که محتویات بند ناف و همچنین خون داخلی وریدها نیز دارای حجم قابل توجهی هستند می‌تواند تاثیری شبیه اکسی توسین را داشته باشد که در این زمینه نیاز به تحقیقات تکمیلی از سوی پژوهشگران طب مدرن است.
ج: محققین امروزه توصیه می‌کنند که قطع بند ناف نوزاد حد اقل باید با فاصله 5 سانتی متری از پوست نوزاد انجام گیرد که با توصیه‌های بهاء الدوله رازی مبنی بر فاصله چهار انگشت تطابق دارد (15).
استحمام نوزاد
شستن طفل باید بلافاصله بعد از زایمان انجام گیرد و این شست وشو باید در فصل سرد با آب گرم و در فصل گرم با آب معتدل انجام شود چرا که بدن طفل در ابتدای تولد نسبت به گرما و سرما بسیار حساس است و قبل از شستشو با آب خالص با آب نمک شستشو می دهنداستفاده از آب نمک به علت محکم شدن پوست و ایمنی بدن در برابر عفونت است.
بهاء الدوله روش دیگری را در استفاده از نمک عنوان می کنندبه طوری که می‌باید در ابتدا قبل از شستشو مقداری پودر نمک به بدن نوزاد پاشید و او را لای پارچه پیچید و بعد از گذشت مدت زمان اندکی او را با آب شیرین شستشو داد ایشان همچنین استفاده از ادویه‌هایی مثل سماق، قسط، سنا و نعناع، صعتر، حلبه و شادنج را در آب شستشو جهت ضخیم شدن پوست نوزاد مناسب می‌دانند و بعد از شستشو می‌بایست بدن او را با پارچه نرم خشک کرده و در بین پارچه‌ای بپیچند و گرمی بدن او را نزدیک به گرمی رحم نگاه دارند تا در طی زمان به صورت تدریجی به محیط عادت کند (9).
طبق تحقیقی که لینا مریان و همکاران بر روی سنت‌های مراقبت از نوزاد دربین مردم اردن انجام داده‌اند مردم این کشور حمام آب نمک را به منظور جلوگیری از بوی بد بدن در آینده انجام می‌دهند که هر چند روش انجام آن با آنچه که بها ء الدوله بیان داشته است شباهت کامل دارد اما از نظر هدف کاملاً با هم متفاوت است و با توجه به اینکه رفع بوی بد بدن در هیچ یک از کتب اطباء مثل ابن سینا (980 تا 1037 م)، رازی و بهاء الدوله ذکر نشده است می‌توان این موضوع را نمونه‌ای از انحرافاتی دانست که در طب سینه به سینه اتفاق می افتد (16).
بهاء الدوله رازی می‌گوید"یکی از روشها این است که اندکی نمک بر بدن نوزاد می‌پاشند واو را برای مدت کوتاهی در قنداق می‌پیچند و نهایتاً می‌شویند تا بدن او از عفونت محفوظ ماند" (9).
قنداق کردن
قنداق کردن به لحاظ حفاظت نوزاد در برابر سرما و گرما و همچنین به دلیل محدود کردن نوزاد از لحاظ حرکت می‌تواند شبیه رحم مادر عمل کند وباعث آرامش و احساس امنیت درنوزاد شود (9) و همچنین خواب بهتر نوزاد را به همراه داشته باشد (14). در این باره بهاء الدوله رازی می‌گوید"باید هنگام پیچیدن نوزاد در قنداق دست و پای او را هموار کرده و ببندند و چندان محکم نبندند که به اعضای او آسیب رسد و مادامی که بدن او سست است می‌باید او را به پشت بخوابانند" (9).
تحقیقات امروزی نشان می‌دهد در جوامعی که نوزاد قنداق شده خود را به پشت می‌خوابانند میزان در رفتگی مفصل ران و مرگ ناگهانی در نوزادان کمتر است که با توصیه‌های بهاء الدوله رازی مطابقت دارد (17).
مدت زمان قنداق کردن: هرچند بهاء الدوله مدت زمان ماندن نوزاد در قنداق را مطرح کرده و بیان داشته برای جلوگیری از کوفتگی روزانه باید چند بار نوزاد را باز کرد تا دست و پا بزند ولی در مورد طول مدت دوره قنداق کردن سخنی به میان نیاورده این مدت که در کتب سایر اطباء مثل عقیلی شیرازی 3 تا 4 ماه ذکر شده است از این نظر دارای اهمیت است که طبق تحقیقات جدید قنداق کردن نوزادان در سنین بیش از چهار ماه میزان سندروم مرگ ناگهانی را افزایش می‌دهد (17).
تدهین نوزاد
روغن مالی اعضاء بعد از باز کردن قنداق برای پسران به مدت چهار ماه و برای دختران به مدت دو ماه به ترتیب توسط روغن گاو و روغن بادام توصیه شده است. این عمل که همراه با ماساژ انجام می‌شده هم به رشد بدن نوزاد کمک می‌کرده و هم اثرات مضرقنداق کردن را بر طرف می‌کرده است «و در حین تدهین، اعصاب و عضلات او را که بر دو طرف مهره‌های پشت است تا گردن به ملایمت چرب نمایند تا ماندگی و کوفت و صلابتی که به سببِ دیر در قنداق بستن و در مهد و گهواره ماندن، او را عارض گشته، زائل گردد»(9). امروزه در پزشکی مدرن نیز مقالات زیادی تأثیر قوی ماساژ را بر بهبود خواب نوزاد، افزایش وزن، کاهش استرس، کاهش احساس درد و بهبود کولیک نوزادی، بهبود نوشیدن شیر تأیید می‌کنند (18-20).
تحنیک یا برداشتن کام
برای اولین بار که می‌خواهند به طفل شیر دهند باید کام او را بردارند و این کار بنا بر نظر اطباء به این علت است که بعد از تولد راه‌های ورودی و خروجی بدن طفل به علت اینکه در رحم مادر مورد استفاده قرار نمی‌گرفته به خوبی باز نیستند و باید به وسیله دست باز شوند به طور مثال برای دهان انگشت اشاره خود را به ماده‌ای شیرین مثل شکر سرخ یا خرما آغشته کرده و کام نوزاد را همراه بایک مانور دستی به آن آغشته می‌کردند بهاء الدوله رازی این عمل را این گونه توصیف می‌کند"در اول که شیر می‌دهند می‌یابد که کام طفل را بردارند بدین شکل که انگشت شهادت را به شیرینی آغشته کنند و بر کام او بمالند آنگاه شیر دهند و به تجربه چنان یافته‌اند که کام طفل را به چیزی که بردارند در مدت عمر از ان کم مضرت یابد و چند کس را دیدم که کام ایشان را بعقرب سوده با نبات برداشته بودند هرگاه عقرب آنها را می‌گزید آسیبی نمی‌دیدند" (9).
سریل الگود (1893 تا 1970 م) پزشک و تاریخ دان بزرگ انگلیسی در کتاب طب در دوره صفویه استفاده از سم عقرب توسط پزشکان دوره صفویه را به عنوان نوعی واکسیناسیون معرفی می‌کند وعلت توصیه به تحنیک توسط بهاء الدوله رازی و دیگر اطباء دوره صفویه را ترغیب نوزاد به مکیدن سینه عنوان می‌کند و از جمله موادی که برای تحنیک استفاده می‌شده را عسل، خرما و مواد شیرین بیان می‌کند (5) البته در مورد استفاده از عسل در این مانور دستی ذکر دو نکته حائز اهمیت است.
1-استفاده از عسل با توجه به یافته‌های فعلی محققین در خصوص عدم اطمینان از استریلیزاسیونان. خطرات احتمالی بروز بوتولیسم توصیه نمی‌گردد و بنا بر رأی حکما تحنیک با آب گرم و یا شکر سرخ جایگزین مناسب برای این کار خواهد بود (21).
2-مطالب طرح شده نظیر استفاده از خاکستر عقرب برای تحنیک جهت پیشگیری از ضرر عقرب به فرد در سالهای آتی عمر به عنوان یک فرضیه تحقیقاتی در خور توجه بوده ولی توصیه ان به مردم تا قبل از نتایج تحقیقات لازم به هیچ عنوان مجاز نمی‌باشد.
محافظت در برابر عوامل محرک و استفاده از عوامل آرامش بخش
بهاء الدوله رازی در مورد حساسیت نوزاد در برابر سرما و گرما می‌گوید"پس از آنکه طفل به دنیا آمد با ید با پوشاندن البسه، تن او را از خنکی هوا حفظ کنند و بعد از اولین استحمام که با آبنمک انجام می‌شود باید او را در پارچه‌ای بسیار نرم بپیچند و دمای بدن او را نزدیک به دمای رحم مادر نگهدارند و به مرور او را به هوای محیط عادت دهند" (9) قبل از بهاء الدوله نیز ابن سینا این موضوع را در قانون بیان داشته و در مورد حساسیت بدن نوزاد می‌گوید «به درستی که نوزاد در ابتدای تولد از هرچیزخشن و سردی که با بدنش تماس پیداکند آسیب می بیندو به خاطر نازکی پوست و حرارت کم بدن همه چیز نزد او سرد است و سفت و خشن،...» (22).
سازمان بهداشت جهانی (who) قانون کنترل دمای بدن نوزاد را در میان قوانین مراقبت‌های نوزادی برای کشورهای در حال توسعه گنجانده است (23). در فقدان محافظت حرارتی ممکن است نوزاد مقدار قابل توجهی از دمای بدن خود را از دست بدهد. حالت غیر عادی دمایی که در آن دمای بدن نوزاد به زیر °C5/36 افت می‌کند تحت عنوان هیپوترمی نوزاد (Neonatal hypothermia) تعریف می‌شود و به تأخیر انداختن مراقبت‌هایی مثل قنداق کردن وخشک کردن نوزاد می‌تواند آن را افزایش دهد (24). هیپوترمی در ساعات اولیه تولد یکی از دلایل مهم ایجاد بیماری و در نهایت مرگ نوزادان در کشورهای درحال توسعه است (17) از این رو توصیه بهاء الدوله رازی در مورد فراهم آوردن دمایی نزدیک به دمای رحم مادر در ابتدای تولد توصیه‌ای مناسب به نظر می‌رسد که در حفظ جان نوزادان مؤثر بوده است.
بهاء الدوله رازی همچنین یکی از عوامل محرک برای نوزاد را نور زیاد می‌داند و توصیه می‌کند که نوزاد را باید در جایی خواباندکه زیاد سرد یا گرم ویا پر نور نباشد این توصیه بهاء الدوله نیز با یافته‌های امروزی مطابقت دارد به گونه‌ای که موسسه ارتقاء کیفیت مراقبتی آمریکا پنج حیطه اساسی را به عنوان کاملترین مدل مراقبت‌های تکاملی در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان بیان نموده است که یکی از این پنج حیطه مربوط به فراهم آوردن محیط مناسب از نظر نور و صدا ودیگر عوامل محیطی می‌باشد (25).
شیر دهی
وقت شیر دهی
شیر دهی برای اولین بار به نوزاد می‌بایست زمانی انجام گیرد که نوزاد در اثر گرسنگی گریه کند و به اصطلاح اطباء در او اشتهای صادق ایجاد گردد هر چند این اصل را سایر اطباء مثل ابن سینا عنوان داشته‌اند اما زمان خاصی را برای آن ذکر نکرده‌اند اما از بیان بهاء الدوله رازی در خلاصه التجارب چنین برداشت می‌شود که از زمان ولادت در صورتی که برای طفل مشکلی به وجود نیاید می‌توان شیر دهی را تا 24 ساعت به تعویق انداخت او در این باره می‌گوید" و از وقتی که ولادت واقع شده باشد تا همان وقت از شبانه‌روز شیر نباید داد، اگر مانعی نباشد تا طفل حرکت و گریه کند و خود طلب صادق نماید و معده و حلق او بجنبد و گشادگی یابد" (9).
مطالعات امروزی نشان می‌دهد که بعد از تولد بهتر است نوزاد به فاصله کمی از شیر مادر بنوشد به طوری که سازمان بهداشت جهانی پیشنهاد می دهداولین شیر دهی طی یک ساعت پس از زایمان انجام گیرد و طبق تحقیقات انجام شده می‌توان با شیردهی به هنگام پس از زایمان تا میزان زیادی از مرگ ومیر نوزادان جلوگیری کرد به طوری که در یک مطالعه مروری که توسط Imdad و همکاران انجام گرفته نشان می‌دهد شیر دهی زود هنگام در مقایسه با شیر دهی دیر هنگام می‌تواند تا 48 درصد مرگ و میر نوزادان را کاهش دهد (26) البته بهاء الدوله در زمینه به تعویق انداختن شیر دهی نظر قطعی نمی‌دهد و عنوان می‌دارد" و بعضی گویند که طفل ابتدا باید شیر آغوز مادرش رابخورد تا اجزای اصلیه و اعضای بدنش به وسیله آن رشد کند و بهتر فربه شود و این نیک فکری است" (9).
نحوه شیر دهی
بهاء الدوله رازی نیز همانند اطباء قبل از خود عقیده دارد قبل از شیر دهی مادر می‌بایست اندکی از شیر خود را دوشیده و بیرون بریزد طبق نظر اطباء شیر اولیه موجود در سر پستان دارای مزاج صفراوی است و دارای کیفیت مناسبی برای نوزاد نمی‌باشد
بعد از دوشیدن اندکی از شیر اولیه اگر شیر مادر غلیظ باشد مادر باید بعد از گذاشتن پستان در دهان نوزاد با فشردن پستان نوزاد را در مکیدن شیر کمک کند و اگر شیر مادر بسیار رقیق باشد به طوری که به طور خود به خود روان می‌شود می‌بایست پستان را به آرامی در دهان نوزاد گذارده وپس از اندکی مکیده شدن از دهان نوزاد بیرون بکشد این کار برای این منظور است که اگر شیر به میزان زیاد وارد دهان نوزاد شود به بینی راه یافته و برای نوزاد ایجاد مشکل می‌کند. بهاء الدوله رازی در این موردمی گوید:"اگر شیر غلیظ باشد مادر باید با فشردن پستان نوزاد را کمک کند و اگر شیر روان باشد باید اندک اندک پستان را در دهان او نهاد و بیرون کشید زیرا اگر شیر به بینی او بجهد تعبی عظیم به او رسد" (9).
مدت شیر دهی
طبق نظر بهاء الدوله رازی مدت زمان شیرهی نباید کمتر از یک سال ونیم باشد و همچنین شیر دهی بیشتر از دوسال نیز نامناسب است و بعد از 6 ماه می‌بایست اندک اندک نوزاد را به خوردن غذاهای ساده عادت داد ومیزان شیر دهی را کم کرد.
آکادمی اطفال آمریکا و سازمان بهداشت جهانی تغذیه انحصاری با شیر مادر را برای مدت شش ماه توصیه می‌کنند و بعد از این مدت نیز شیر مادر باید همراه غذاهای مناسب ادامه یابد ادامه یابد (27).
یافته‌ها
برخی مشکلات و بیماری‌های شایع در دوران نوزادی
بی خوابی
بهاء الدوله رازی در خلاصه التجارب می‌گوید "بسیار بود که بدخوئی و گریه بی دلیل از ناکافی بودن خواب اتفاق می افتد وباید با خواب آوردن او را علاج کرد"ایشان در باره دلیل خواب نامناسب اطفال می‌گوید دلیل آن به طور واضح و روشن مشخص نیست ولی درمانش آن است که نوزاد را جند بیدستر ببویانند همچنین ادامه می‌دهد" می‌بایست تخم خشخاش، شهدانه و تخم کاهوو گندم را بریان کرده در کیسه کنند و بوی آن را به طفل رسانند یاانکه میان سر، شقیقه‌ها، و مهره‌های پشت او را با روغن تخم خس (کاهو) و یا روغن خشخاش چرب کنند که خواب آور می‌باشد" (9).
درد گوش نوزاد
بر اساس آنچه که در خلاصه التجارب نوشته بهاء الدوله رازی آمده اگر نوزاد گریه می‌کند و دستش را به سمت گوش می‌برد و سر و گردن را می‌پیچد و رنگ مدفوع او سبز رنگ است دلیل گریه او درد گوش است بهاء الدوله رازی در این باره می‌گوید"دوای قوی هیچ گاه به گوش او نباید ریخت که بیم کری و آماس گوش است"ایشان داروهای زیادی را برای درمان درد گوش نوزادان بیان داشته به طور مثال استفاده از بخار جوشانده بابونه به طوری که هنگام گوش درد به گوش نوزاد نزدیک باید کرد تا بخار آن به گوش برسد ایشان همچنین از تجربه خود در درمان درد گوش طفلی سخن می‌گوید که درد بسیار داشته و برای درمان او فیتیله ای را به عسل آغشته کرده و درون گوش او کرده و درد او ساکن شده است.
ایشان در درمان درد گوش استفاده ازچند قطره روغن کنجد یا روغن بادام را پیشنهاد می کندکه در آن داروهایی مثل آویشن، عدس، مرمکی وحنظل به کار رفته باشد البته در نحوه استفاده نیز تاکید می‌کند که هردارویی که در گوش ریخته می‌شود باید از لحاظ دما ولرم باشد و داروی قوی نباید در گوش ریخت (9).
گریه در اثر دیدن خوابهای ترسناک
خوردن شیر زیاد باعث فساد آن در معده شده ونوزاد خوابهای ترسناک می‌بیند این موضوع که چگونه خوردن غذای زیاد باعث دیدن خواب ترسناک می‌شود در بین اطباء ایرانی مورد بحث است و در این زمینه دو نظریه متفاوت از جالینوس و ابن سینا در بین این اطباء مطرح است نظر جالینوس (۱۲۹–۲۰۰ م) این است که پرخوری باعث فساد غذا در معده شده و غذای فاسد باعث تولید بخارات غلیظ شده و صعود بخارات غلیظ حاصل از غذای فاسد به مغز رسیده و باعث تشویش روح می‌گردد و ابن سینا معتقد است که معده و مغز دو عضو مرتبط به هم هستند و فساد غذا باعث اذیت معده شده ودر اثراین ارتباط قوه متصوره ومتخیله مغز نیز اذیت شده و طفل خوابهای وحشتناک می‌بیند (25) هرچند اطباء ایرانی درمورد اینکه چگونه وبا چه مکانیسمی امتلا وپرخوری باعث دیدن خوابهای ترسناک می‌شود اختلاف نظر دارند اما در مورد راه درمان این عارضه متفق القولند، از این رو سید اسماعیل جرجانی (1042 تا 1137 م) در ذخیره می‌گوید "باید مادر را غذاهای لطیف (سریع الهضم) دهند و نوزاد را بعد از آنکه شیر خورد اجازه ندهند سریع بخوابد و مدتی بیدار نگه دارند، و در غذای مادر زیره، سعتر (آویشن) و مرزنگوش وارد کنند" (8).
بهاء الدوله رازی نیز مبحث ترسیدن در خواب را در کتاب خلاصه التجارب آورده است و دلیل ترسیدن در خواب و از خواب پریدن نوزاد را دو چیز می‌داند یکی این است که طفل در بیداری از چیزی ترسیده و آن را د رخواب می‌بیند و می‌ترسد که در این مور بهاء الدوله پیشنهاد می‌دهد که می‌بایست نوزاد را با آن چیزی که در بیداری از آن می‌ترسد آشنا سازند و روبه رو شدن با آن شخص یا شیئ را برای او عادی سازی کنند
بهاء الدوله دلیل دوم را پرخوری و هضم ضعیف غذای نوزاد را دلیل این ترس می‌داند و پیشنهاد می‌دهد در برنامه غذایی مادر بیشتر غذاهای زود هضم گنجانده شود و همچنین بعد از اینکه نوزاد شیر نوشید نگذارند سریع بخوابد تا از رسیدن بخارات و گازهای حاصل از هضم ناقص به مغز جلوگیری شود (9).
هر چند امروزه دلیل مشخصی برای ترس نوزادان در خواب در طب مدرن وجود ندارد
اما متخصصین این حوزه فرضیه دیدن خوابها ی ترسناک توسط نوزادان را برای ترسیدن نوزاد در خواب مطرح می‌کنند (28).
پیشگیری از آبله
بهاء الدوله رازی سالها قبل از اینکه واکسن آبله کشف شود نوعی واکسیناسیون را در کتاب خود معرفی می‌کند که توسط مردم ری به طور عمومی جهت پیشگیری از آبله مورد استفاده قرار می‌گرفته است ایشان در کتاب خود می‌گوید"در این شهر مردم خشک ریشه‌های آبله را همراه با نبات کوبیده و به خورد کودکان سالم می‌دهند این کار باعث می‌شود این کودکان دچار بیماری آبله نشوند و یا اینکه نهایتاً بیماری برای ایشان به صورت خفیف بروز کند (9).
بحث
مراقبت از نوزادان در طب سنتی ایران جز مباحث بسیار مهم است که اطباء طب سنتی در اعصار مختلف به آن پرداخته‌اند بررسی کتاب بهاء الدوله رازی نشان داد که او نیز از این قائده مستثنی نبوده و علاوه بر نقل قول از گذشتگان تجربیات شخصی خود و حتی تجربیات عامه مردم را در زمینه حفظ سلامت نوزادان در کتاب خود عنوان کرده است این کتاب به علت ثبت تجربیات شخصی این پزشک دارای اهمیت می‌باشد و از طرفی بیان راهکارهای عامیانه مردم در کتاب بهاء الدوله می‌تواند میزان دانش عمومی مردم را در ایران و مشرق زمین در زمینه بیماری‌های نوزادان روشن سازد که به دلیل همزمانی دوران زندگی این پزشک با دوره رنسانس علمی در اروپا سند مهمی جهت مقایسه دانش عمومی مردم در مشرق و مغرب زمین می‌باشد.
نتیجه گیری
با توجه به تشابه زیاد توصیه‌های بهاء الدوله رازی با توصیه‌های سایر اطباء ایرانی قبل ازخود می‌توان کتاب خلاصه التجارب و یافته‌های بهاء الدوله را به عنوان نمونه‌ای کامل از توصیه‌های اطباء ایرانی در زمینه مراقبت از نوزاد در نظر گرفت، همچنین با توجه به تطابق برخی از توصیه‌های این پزشک با یافته‌های نوین در این زمینه به نظر می‌رسد تحقیقات تکمیلی در زمینه بررسی کارایی توصیه‌های ایشان از طرف محققین محترم در حوزه سلامت بتواند در مراقبت بهتر از نوزادان راه گشا باشد.
روشها: دراین پژوهش مطالب مربوط به مراقبت از نوزادان ازکتاب خلاصه التجارب استخراج شد و سپس با جستجوی مقالات مربوطه درطب سنتی و طب مدرن از پایگاه‌های اطلاعاتی pubmed,google scholar,iran magazine, و.... مطالب دسته بندی شده و در نهایت با دیدگاه‌های او مورد مقایسه قرار گرفت.
روش کار
مراقبت‌های اولیه از نوزاد تازه متولد شده
بریدن ناف
بعد از اینکه نوزاد متولد شد می‌بایست بند ناف از جفت جدا گردد که برای این کار می‌بایست بند ناف به دو انگشت سبابه و ابهام گرفته شود و محتویات آن با کشیدن انگشت بر آن به سمت جفت هدایت گردد و وارد قسمت متصل به نوزاد نشود بعد با یک ریسمان نرم دو طرف بند ناف را گره زده و بعد با یک چاقوی تیز و یا یک قیچی آن را ببرند (7, 8). بهاء الدوله رازی (925-854 م) عنوان می‌دارد بلندی بند ناف باید بیشتر از چهار انگشت باشد زیرا اگر کمتر ازچهار انگشت باشد طفل در آینده بی ااختیاری ادرار پیدا می کندو این موضوع را عقیلی شیرازی (قرن 17 و 18 م) نیز عنوان کرده است همچنین بعد از بریدن بند ناف در ابتدا چرب کردن ناف به وسیله روغن زیتون و روغن چراغ جهت کاهش احساس درد نوزاد توصیه شده و بعد از آن می‌بایست داروهایی که موجب تسریع خشک شدن بند ناف می‌شوند بر آن پاشید از جمله این داروها می‌توان به رماد صدف (خاکسترصدف)، رماد پی پای گوساله (خاکستر زردپی گوساله)، دم الاخوین، اشنه، زرد چوبه و زیره اشاره کرد که جهت خشک شدن سریع‌تر بند ناف و تقویت معده و امعا طفل مناسب است (9). با توجه به خواص ضد باکتریایی و ضد التهابی، آنتی اکسیدانی وبهبود بخشی در زخمها که امروزه در گیاه دم الاخوین (Dracaena cinnabari) اثبات شده است (10). همچنین استفاده‌ای که امروزه از الاستین موجود در زردپی گوساله جهت محافظت از پوست استفاده می‌شود (11) و همچنین خواص ضد باکتریایی خاکستر صدف نشان می‌دهد استفاده از این مواد تا چه اندازه به بهبود سریع‌تر بافت ناف کمک می‌کرده است (12). اگر بخواهیم توصیه‌های بهاء الدوله رازی را بر اساس علم روز بررسی کنیم ذکر چند نکته ضروری است.
الف: امروزه می دانیم که مدت زمان لازم برای جداشدن کامل بند ناف ازنوزاد تقریباً بین 5 تا 15 روز است و بند ناف در این مدت می‌تواند محل تجمع باکتری هاشده و عفونت را از طریق عروق موجود در بند ناف به خون نوزاد منتقل کند (13). در این صورت خالی کردن مواد موجود در بند ناف به سمت جفت می‌تواند خطر ابتلای نوزاد را به عفونت باکتریایی کاهش داده ازبروز عفونت در خون نوزاد جلو گیری کند.
یکی دیگر از توصیه‌های بهاء الدوله یعنی پاشیدن خاکستر صدف و خاکستر پی گوساله که در طب سنتی به عنوان داروهای مجفف (خشک کننده) معروفند با تسریع خشک شدن بند ناف مدت زمان جداشدن بند ناف را کاهش داده و شرایط برای رشد باکتری‌ها و عفونت بند ناف نامساعد می‌کرده‌اند از طرفی این داروها به منظور تولید خاکستر در آتش قرار گرفته و در دمای بالا استریل می‌شده‌اند تا زمینه انتقال باکتری توسط خود دارو هم منتفی گردد.
ب: امروزه از تزریق اکسی توسین در رگهای بند ناف جهت تسریع زمان مرحله سوم زایمان استفاده می‌شود با توجه به اینکه برخی محققان براین باوراند که تأثیر تزریق اکسی توسین بر طول مرحله سوم زایمان به علت اثر فارماکولوژیک دارو نمی‌باشد، بلکه حجم محلول وارد شده به داخل ورید بند ناف سبب جداشدن سریع جفت می‌شود (14). از آنجا که محتویات بند ناف و همچنین خون داخلی وریدها نیز دارای حجم قابل توجهی هستند می‌تواند تاثیری شبیه اکسی توسین را داشته باشد که در این زمینه نیاز به تحقیقات تکمیلی از سوی پژوهشگران طب مدرن است.
ج: محققین امروزه توصیه می‌کنند که قطع بند ناف نوزاد حد اقل باید با فاصله 5 سانتی متری از پوست نوزاد انجام گیرد که با توصیه‌های بهاء الدوله رازی مبنی بر فاصله چهار انگشت تطابق دارد (15).
استحمام نوزاد
شستن طفل باید بلافاصله بعد از زایمان انجام گیرد و این شست وشو باید در فصل سرد با آب گرم و در فصل گرم با آب معتدل انجام شود چرا که بدن طفل در ابتدای تولد نسبت به گرما و سرما بسیار حساس است و قبل از شستشو با آب خالص با آب نمک شستشو می دهنداستفاده از آب نمک به علت محکم شدن پوست و ایمنی بدن در برابر عفونت است.
بهاء الدوله روش دیگری را در استفاده از نمک عنوان می کنندبه طوری که می‌باید در ابتدا قبل از شستشو مقداری پودر نمک به بدن نوزاد پاشید و او را لای پارچه پیچید و بعد از گذشت مدت زمان اندکی او را با آب شیرین شستشو داد ایشان همچنین استفاده از ادویه‌هایی مثل سماق، قسط، سنا و نعناع، صعتر، حلبه و شادنج را در آب شستشو جهت ضخیم شدن پوست نوزاد مناسب می‌دانند و بعد از شستشو می‌بایست بدن او را با پارچه نرم خشک کرده و در بین پارچه‌ای بپیچند و گرمی بدن او را نزدیک به گرمی رحم نگاه دارند تا در طی زمان به صورت تدریجی به محیط عادت کند (9).
طبق تحقیقی که لینا مریان و همکاران بر روی سنت‌های مراقبت از نوزاد دربین مردم اردن انجام داده‌اند مردم این کشور حمام آب نمک را به منظور جلوگیری از بوی بد بدن در آینده انجام می‌دهند که هر چند روش انجام آن با آنچه که بها ء الدوله بیان داشته است شباهت کامل دارد اما از نظر هدف کاملاً با هم متفاوت است و با توجه به اینکه رفع بوی بد بدن در هیچ یک از کتب اطباء مثل ابن سینا (980 تا 1037 م)، رازی و بهاء الدوله ذکر نشده است می‌توان این موضوع را نمونه‌ای از انحرافاتی دانست که در طب سینه به سینه اتفاق می افتد (16).
بهاء الدوله رازی می‌گوید"یکی از روشها این است که اندکی نمک بر بدن نوزاد می‌پاشند واو را برای مدت کوتاهی در قنداق می‌پیچند و نهایتاً می‌شویند تا بدن او از عفونت محفوظ ماند" (9).
قنداق کردن
قنداق کردن به لحاظ حفاظت نوزاد در برابر سرما و گرما و همچنین به دلیل محدود کردن نوزاد از لحاظ حرکت می‌تواند شبیه رحم مادر عمل کند وباعث آرامش و احساس امنیت درنوزاد شود (9) و همچنین خواب بهتر نوزاد را به همراه داشته باشد (14). در این باره بهاء الدوله رازی می‌گوید"باید هنگام پیچیدن نوزاد در قنداق دست و پای او را هموار کرده و ببندند و چندان محکم نبندند که به اعضای او آسیب رسد و مادامی که بدن او سست است می‌باید او را به پشت بخوابانند" (9).
تحقیقات امروزی نشان می‌دهد در جوامعی که نوزاد قنداق شده خود را به پشت می‌خوابانند میزان در رفتگی مفصل ران و مرگ ناگهانی در نوزادان کمتر است که با توصیه‌های بهاء الدوله رازی مطابقت دارد (17).
مدت زمان قنداق کردن: هرچند بهاء الدوله مدت زمان ماندن نوزاد در قنداق را مطرح کرده و بیان داشته برای جلوگیری از کوفتگی روزانه باید چند بار نوزاد را باز کرد تا دست و پا بزند ولی در مورد طول مدت دوره قنداق کردن سخنی به میان نیاورده این مدت که در کتب سایر اطباء مثل عقیلی شیرازی 3 تا 4 ماه ذکر شده است از این نظر دارای اهمیت است که طبق تحقیقات جدید قنداق کردن نوزادان در سنین بیش از چهار ماه میزان سندروم مرگ ناگهانی را افزایش می‌دهد (17).
تدهین نوزاد
روغن مالی اعضاء بعد از باز کردن قنداق برای پسران به مدت چهار ماه و برای دختران به مدت دو ماه به ترتیب توسط روغن گاو و روغن بادام توصیه شده است. این عمل که همراه با ماساژ انجام می‌شده هم به رشد بدن نوزاد کمک می‌کرده و هم اثرات مضرقنداق کردن را بر طرف می‌کرده است «و در حین تدهین، اعصاب و عضلات او را که بر دو طرف مهره‌های پشت است تا گردن به ملایمت چرب نمایند تا ماندگی و کوفت و صلابتی که به سببِ دیر در قنداق بستن و در مهد و گهواره ماندن، او را عارض گشته، زائل گردد»(9). امروزه در پزشکی مدرن نیز مقالات زیادی تأثیر قوی ماساژ را بر بهبود خواب نوزاد، افزایش وزن، کاهش استرس، کاهش احساس درد و بهبود کولیک نوزادی، بهبود نوشیدن شیر تأیید می‌کنند (18-20).
تحنیک یا برداشتن کام
برای اولین بار که می‌خواهند به طفل شیر دهند باید کام او را بردارند و این کار بنا بر نظر اطباء به این علت است که بعد از تولد راه‌های ورودی و خروجی بدن طفل به علت اینکه در رحم مادر مورد استفاده قرار نمی‌گرفته به خوبی باز نیستند و باید به وسیله دست باز شوند به طور مثال برای دهان انگشت اشاره خود را به ماده‌ای شیرین مثل شکر سرخ یا خرما آغشته کرده و کام نوزاد را همراه بایک مانور دستی به آن آغشته می‌کردند بهاء الدوله رازی این عمل را این گونه توصیف می‌کند"در اول که شیر می‌دهند می‌یابد که کام طفل را بردارند بدین شکل که انگشت شهادت را به شیرینی آغشته کنند و بر کام او بمالند آنگاه شیر دهند و به تجربه چنان یافته‌اند که کام طفل را به چیزی که بردارند در مدت عمر از ان کم مضرت یابد و چند کس را دیدم که کام ایشان را بعقرب سوده با نبات برداشته بودند هرگاه عقرب آنها را می‌گزید آسیبی نمی‌دیدند" (9).
سریل الگود (1893 تا 1970 م) پزشک و تاریخ دان بزرگ انگلیسی در کتاب طب در دوره صفویه استفاده از سم عقرب توسط پزشکان دوره صفویه را به عنوان نوعی واکسیناسیون معرفی می‌کند وعلت توصیه به تحنیک توسط بهاء الدوله رازی و دیگر اطباء دوره صفویه را ترغیب نوزاد به مکیدن سینه عنوان می‌کند و از جمله موادی که برای تحنیک استفاده می‌شده را عسل، خرما و مواد شیرین بیان می‌کند (5) البته در مورد استفاده از عسل در این مانور دستی ذکر دو نکته حائز اهمیت است.
1-استفاده از عسل با توجه به یافته‌های فعلی محققین در خصوص عدم اطمینان از استریلیزاسیونان. خطرات احتمالی بروز بوتولیسم توصیه نمی‌گردد و بنا بر رأی حکما تحنیک با آب گرم و یا شکر سرخ جایگزین مناسب برای این کار خواهد بود (21).
2-مطالب طرح شده نظیر استفاده از خاکستر عقرب برای تحنیک جهت پیشگیری از ضرر عقرب به فرد در سالهای آتی عمر به عنوان یک فرضیه تحقیقاتی در خور توجه بوده ولی توصیه ان به مردم تا قبل از نتایج تحقیقات لازم به هیچ عنوان مجاز نمی‌باشد.
محافظت در برابر عوامل محرک و استفاده از عوامل آرامش بخش
بهاء الدوله رازی در مورد حساسیت نوزاد در برابر سرما و گرما می‌گوید"پس از آنکه طفل به دنیا آمد با ید با پوشاندن البسه، تن او را از خنکی هوا حفظ کنند و بعد از اولین استحمام که با آبنمک انجام می‌شود باید او را در پارچه‌ای بسیار نرم بپیچند و دمای بدن او را نزدیک به دمای رحم مادر نگهدارند و به مرور او را به هوای محیط عادت دهند" (9) قبل از بهاء الدوله نیز ابن سینا این موضوع را در قانون بیان داشته و در مورد حساسیت بدن نوزاد می‌گوید «به درستی که نوزاد در ابتدای تولد از هرچیزخشن و سردی که با بدنش تماس پیداکند آسیب می بیندو به خاطر نازکی پوست و حرارت کم بدن همه چیز نزد او سرد است و سفت و خشن،...» (22).
سازمان بهداشت جهانی (who) قانون کنترل دمای بدن نوزاد را در میان قوانین مراقبت‌های نوزادی برای کشورهای در حال توسعه گنجانده است (23). در فقدان محافظت حرارتی ممکن است نوزاد مقدار قابل توجهی از دمای بدن خود را از دست بدهد. حالت غیر عادی دمایی که در آن دمای بدن نوزاد به زیر °C5/36 افت می‌کند تحت عنوان هیپوترمی نوزاد (Neonatal hypothermia) تعریف می‌شود و به تأخیر انداختن مراقبت‌هایی مثل قنداق کردن وخشک کردن نوزاد می‌تواند آن را افزایش دهد (24). هیپوترمی در ساعات اولیه تولد یکی از دلایل مهم ایجاد بیماری و در نهایت مرگ نوزادان در کشورهای درحال توسعه است (17) از این رو توصیه بهاء الدوله رازی در مورد فراهم آوردن دمایی نزدیک به دمای رحم مادر در ابتدای تولد توصیه‌ای مناسب به نظر می‌رسد که در حفظ جان نوزادان مؤثر بوده است.
بهاء الدوله رازی همچنین یکی از عوامل محرک برای نوزاد را نور زیاد می‌داند و توصیه می‌کند که نوزاد را باید در جایی خواباندکه زیاد سرد یا گرم ویا پر نور نباشد این توصیه بهاء الدوله نیز با یافته‌های امروزی مطابقت دارد به گونه‌ای که موسسه ارتقاء کیفیت مراقبتی آمریکا پنج حیطه اساسی را به عنوان کاملترین مدل مراقبت‌های تکاملی در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان بیان نموده است که یکی از این پنج حیطه مربوط به فراهم آوردن محیط مناسب از نظر نور و صدا ودیگر عوامل محیطی می‌باشد (25).
شیر دهی
وقت شیر دهی
شیر دهی برای اولین بار به نوزاد می‌بایست زمانی انجام گیرد که نوزاد در اثر گرسنگی گریه کند و به اصطلاح اطباء در او اشتهای صادق ایجاد گردد هر چند این اصل را سایر اطباء مثل ابن سینا عنوان داشته‌اند اما زمان خاصی را برای آن ذکر نکرده‌اند اما از بیان بهاء الدوله رازی در خلاصه التجارب چنین برداشت می‌شود که از زمان ولادت در صورتی که برای طفل مشکلی به وجود نیاید می‌توان شیر دهی را تا 24 ساعت به تعویق انداخت او در این باره می‌گوید" و از وقتی که ولادت واقع شده باشد تا همان وقت از شبانه‌روز شیر نباید داد، اگر مانعی نباشد تا طفل حرکت و گریه کند و خود طلب صادق نماید و معده و حلق او بجنبد و گشادگی یابد" (9).
مطالعات امروزی نشان می‌دهد که بعد از تولد بهتر است نوزاد به فاصله کمی از شیر مادر بنوشد به طوری که سازمان بهداشت جهانی پیشنهاد می دهداولین شیر دهی طی یک ساعت پس از زایمان انجام گیرد و طبق تحقیقات انجام شده می‌توان با شیردهی به هنگام پس از زایمان تا میزان زیادی از مرگ ومیر نوزادان جلوگیری کرد به طوری که در یک مطالعه مروری که توسط Imdad و همکاران انجام گرفته نشان می‌دهد شیر دهی زود هنگام در مقایسه با شیر دهی دیر هنگام می‌تواند تا 48 درصد مرگ و میر نوزادان را کاهش دهد (26) البته بهاء الدوله در زمینه به تعویق انداختن شیر دهی نظر قطعی نمی‌دهد و عنوان می‌دارد" و بعضی گویند که طفل ابتدا باید شیر آغوز مادرش رابخورد تا اجزای اصلیه و اعضای بدنش به وسیله آن رشد کند و بهتر فربه شود و این نیک فکری است" (9).
نحوه شیر دهی
بهاء الدوله رازی نیز همانند اطباء قبل از خود عقیده دارد قبل از شیر دهی مادر می‌بایست اندکی از شیر خود را دوشیده و بیرون بریزد طبق نظر اطباء شیر اولیه موجود در سر پستان دارای مزاج صفراوی است و دارای کیفیت مناسبی برای نوزاد نمی‌باشد
بعد از دوشیدن اندکی از شیر اولیه اگر شیر مادر غلیظ باشد مادر باید بعد از گذاشتن پستان در دهان نوزاد با فشردن پستان نوزاد را در مکیدن شیر کمک کند و اگر شیر مادر بسیار رقیق باشد به طوری که به طور خود به خود روان می‌شود می‌بایست پستان را به آرامی در دهان نوزاد گذارده وپس از اندکی مکیده شدن از دهان نوزاد بیرون بکشد این کار برای این منظور است که اگر شیر به میزان زیاد وارد دهان نوزاد شود به بینی راه یافته و برای نوزاد ایجاد مشکل می‌کند. بهاء الدوله رازی در این موردمی گوید:"اگر شیر غلیظ باشد مادر باید با فشردن پستان نوزاد را کمک کند و اگر شیر روان باشد باید اندک اندک پستان را در دهان او نهاد و بیرون کشید زیرا اگر شیر به بینی او بجهد تعبی عظیم به او رسد" (9).
مدت شیر دهی
طبق نظر بهاء الدوله رازی مدت زمان شیرهی نباید کمتر از یک سال ونیم باشد و همچنین شیر دهی بیشتر از دوسال نیز نامناسب است و بعد از 6 ماه می‌بایست اندک اندک نوزاد را به خوردن غذاهای ساده عادت داد ومیزان شیر دهی را کم کرد.
آکادمی اطفال آمریکا و سازمان بهداشت جهانی تغذیه انحصاری با شیر مادر را برای مدت شش ماه توصیه می‌کنند و بعد از این مدت نیز شیر مادر باید همراه غذاهای مناسب ادامه یابد ادامه یابد (27).
یافته‌ها
برخی مشکلات و بیماری‌های شایع در دوران نوزادی
بی خوابی
بهاء الدوله رازی در خلاصه التجارب می‌گوید "بسیار بود که بدخوئی و گریه بی دلیل از ناکافی بودن خواب اتفاق می افتد وباید با خواب آوردن او را علاج کرد"ایشان در باره دلیل خواب نامناسب اطفال می‌گوید دلیل آن به طور واضح و روشن مشخص نیست ولی درمانش آن است که نوزاد را جند بیدستر ببویانند همچنین ادامه می‌دهد" می‌بایست تخم خشخاش، شهدانه و تخم کاهوو گندم را بریان کرده در کیسه کنند و بوی آن را به طفل رسانند یاانکه میان سر، شقیقه‌ها، و مهره‌های پشت او را با روغن تخم خس (کاهو) و یا روغن خشخاش چرب کنند که خواب آور می‌باشد" (9).
درد گوش نوزاد
بر اساس آنچه که در خلاصه التجارب نوشته بهاء الدوله رازی آمده اگر نوزاد گریه می‌کند و دستش را به سمت گوش می‌برد و سر و گردن را می‌پیچد و رنگ مدفوع او سبز رنگ است دلیل گریه او درد گوش است بهاء الدوله رازی در این باره می‌گوید"دوای قوی هیچ گاه به گوش او نباید ریخت که بیم کری و آماس گوش است"ایشان داروهای زیادی را برای درمان درد گوش نوزادان بیان داشته به طور مثال استفاده از بخار جوشانده بابونه به طوری که هنگام گوش درد به گوش نوزاد نزدیک باید کرد تا بخار آن به گوش برسد ایشان همچنین از تجربه خود در درمان درد گوش طفلی سخن می‌گوید که درد بسیار داشته و برای درمان او فیتیله ای را به عسل آغشته کرده و درون گوش او کرده و درد او ساکن شده است.
ایشان در درمان درد گوش استفاده ازچند قطره روغن کنجد یا روغن بادام را پیشنهاد می کندکه در آن داروهایی مثل آویشن، عدس، مرمکی وحنظل به کار رفته باشد البته در نحوه استفاده نیز تاکید می‌کند که هردارویی که در گوش ریخته می‌شود باید از لحاظ دما ولرم باشد و داروی قوی نباید در گوش ریخت (9).
گریه در اثر دیدن خوابهای ترسناک
خوردن شیر زیاد باعث فساد آن در معده شده ونوزاد خوابهای ترسناک می‌بیند این موضوع که چگونه خوردن غذای زیاد باعث دیدن خواب ترسناک می‌شود در بین اطباء ایرانی مورد بحث است و در این زمینه دو نظریه متفاوت از جالینوس و ابن سینا در بین این اطباء مطرح است نظر جالینوس (۱۲۹–۲۰۰ م) این است که پرخوری باعث فساد غذا در معده شده و غذای فاسد باعث تولید بخارات غلیظ شده و صعود بخارات غلیظ حاصل از غذای فاسد به مغز رسیده و باعث تشویش روح می‌گردد و ابن سینا معتقد است که معده و مغز دو عضو مرتبط به هم هستند و فساد غذا باعث اذیت معده شده ودر اثراین ارتباط قوه متصوره ومتخیله مغز نیز اذیت شده و طفل خوابهای وحشتناک می‌بیند (25) هرچند اطباء ایرانی درمورد اینکه چگونه وبا چه مکانیسمی امتلا وپرخوری باعث دیدن خوابهای ترسناک می‌شود اختلاف نظر دارند اما در مورد راه درمان این عارضه متفق القولند، از این رو سید اسماعیل جرجانی (1042 تا 1137 م) در ذخیره می‌گوید "باید مادر را غذاهای لطیف (سریع الهضم) دهند و نوزاد را بعد از آنکه شیر خورد اجازه ندهند سریع بخوابد و مدتی بیدار نگه دارند، و در غذای مادر زیره، سعتر (آویشن) و مرزنگوش وارد کنند" (8).
بهاء الدوله رازی نیز مبحث ترسیدن در خواب را در کتاب خلاصه التجارب آورده است و دلیل ترسیدن در خواب و از خواب پریدن نوزاد را دو چیز می‌داند یکی این است که طفل در بیداری از چیزی ترسیده و آن را د رخواب می‌بیند و می‌ترسد که در این مور بهاء الدوله پیشنهاد می‌دهد که می‌بایست نوزاد را با آن چیزی که در بیداری از آن می‌ترسد آشنا سازند و روبه رو شدن با آن شخص یا شیئ را برای او عادی سازی کنند
بهاء الدوله دلیل دوم را پرخوری و هضم ضعیف غذای نوزاد را دلیل این ترس می‌داند و پیشنهاد می‌دهد در برنامه غذایی مادر بیشتر غذاهای زود هضم گنجانده شود و همچنین بعد از اینکه نوزاد شیر نوشید نگذارند سریع بخوابد تا از رسیدن بخارات و گازهای حاصل از هضم ناقص به مغز جلوگیری شود (9).
هر چند امروزه دلیل مشخصی برای ترس نوزادان در خواب در طب مدرن وجود ندارد
اما متخصصین این حوزه فرضیه دیدن خوابها ی ترسناک توسط نوزادان را برای ترسیدن نوزاد در خواب مطرح می‌کنند (28).
پیشگیری از آبله
بهاء الدوله رازی سالها قبل از اینکه واکسن آبله کشف شود نوعی واکسیناسیون را در کتاب خود معرفی می‌کند که توسط مردم ری به طور عمومی جهت پیشگیری از آبله مورد استفاده قرار می‌گرفته است ایشان در کتاب خود می‌گوید"در این شهر مردم خشک ریشه‌های آبله را همراه با نبات کوبیده و به خورد کودکان سالم می‌دهند این کار باعث می‌شود این کودکان دچار بیماری آبله نشوند و یا اینکه نهایتاً بیماری برای ایشان به صورت خفیف بروز کند (9).
بحث
مراقبت از نوزادان در طب سنتی ایران جز مباحث بسیار مهم است که اطباء طب سنتی در اعصار مختلف به آن پرداخته‌اند بررسی کتاب بهاء الدوله رازی نشان داد که او نیز از این قائده مستثنی نبوده و علاوه بر نقل قول از گذشتگان تجربیات شخصی خود و حتی تجربیات عامه مردم را در زمینه حفظ سلامت نوزادان در کتاب خود عنوان کرده است این کتاب به علت ثبت تجربیات شخصی این پزشک دارای اهمیت می‌باشد و از طرفی بیان راهکارهای عامیانه مردم در کتاب بهاء الدوله می‌تواند میزان دانش عمومی مردم را در ایران و مشرق زمین در زمینه بیماری‌های نوزادان روشن سازد که به دلیل همزمانی دوران زندگی این پزشک با دوره رنسانس علمی در اروپا سند مهمی جهت مقایسه دانش عمومی مردم در مشرق و مغرب زمین می‌باشد.
نتیجه گیری
با توجه به تشابه زیاد توصیه‌های بهاء الدوله رازی با توصیه‌های سایر اطباء ایرانی قبل ازخود می‌توان کتاب خلاصه التجارب و یافته‌های بهاء الدوله را به عنوان نمونه‌ای کامل از توصیه‌های اطباء ایرانی در زمینه مراقبت از نوزاد در نظر گرفت، همچنین با توجه به تطابق برخی از توصیه‌های این پزشک با یافته‌های نوین در این زمینه به نظر می‌رسد تحقیقات تکمیلی در زمینه بررسی کارایی توصیه‌های ایشان از طرف محققین محترم در حوزه سلامت بتواند در مراقبت بهتر از نوزادان راه گشا باشد.
References
1. Obladen M. Lethal Lullabies: A History of Opium Use in Infants. J Hum Lact. 2016;32(1):75-85. doi: 10.1177/0890334415594615 pmid: 26163533
2. Eisenberg ML, Galusha D, Kennedy WA, Cullen MR. The Relationship between Neonatal Circumcision, Urinary Tract Infection, and Health. World J Mens Health. 2018;36(3):176-182. doi: 10.5534/wjmh.180006 pmid: 29623700
3. Dabbagh H. Is Circumcision "Necessary" in Islam? A Philosophical Argument Based on Peer Disagreement. J Relig Health. 2022;61(6):4871-4886. doi: 10.1007/s10943-022-01635-0 pmid: 36006531
4. Al-Sagarat AY, Al-Kharabsheh A. Traditional practices adopted by Jordanian mothers when caring for their infants in rural areas. Africa J Tradi Complement Alternative Med. 2017;14(1):1-9. doi: 10.21010/ajtcam.v14i1.1
5. Elgood C. Iran Medical History and the Regions of Eastern Caliphate, translated by Baher F. Tehran: AmirKabir.1992. 19 p.
6. Golshani SA, Ghafouri Z, Hakimipour A. Baha'al-Dawlah Razi (860-912 AH), the Innovator Surgeon, Empiricist Physician and Pioneer in Immunology. J Res History Med. 2012;1(4).
7. Aghili S. The Principal's of Traditional Iranian Medicine (Kholassat Al-Hekmah). Qom, Iran: Esmaeilian.2006.
8. Jurjani SI. Zakhireh-I Kharazmshahi, Photo Offset from the Original Hand Written Manuscript. Edited by Saeedi Sirjani. Tehran: Iran Cultural Publications [In Persian]1976.
9. Razi B. Kholasato-tajarob. Tehran: The School of Traditional Iranian Medicine.2007.
10. Al-Awthan YS, Bahattab OS. Phytochemistry and Pharmacological Activities of Dracaena cinnabari Resin. Biomed Res Int. 2021;2021:8561696. doi: 10.1155/2021/8561696 pmid: 34337055
11. Langmaier F, Mladek M, Kolomaznik K, Sukop S. Isolation of elastin and collagen polypeptides from long cattle tendons as raw material for the cosmetic industry. Int J Cosmet Sci. 2002;24(5):273-279. doi: 10.1046/j.1467-2494.2002.00151.x pmid: 18498520
12. Widakdo J, Chen TM, Lin MC, Wu JH, Lin TL, Yu PJ, et al. Evaluation of the Antibacterial Activity of Eco-Friendly Hybrid Composites on the Base of Oyster Shell Powder Modified by Metal Ions and LLDPE. Polymers (Basel). 2022;14(15). doi: 10.3390/polym14153001 pmid: 35893965
13. Zupan J, Garner P, Omari AA, Pregnancy C, Group C. Topical umbilical cord care at birth. Cochrane Database Sys Rev. 1996;2016(10).
14. Yang J, Ragen E, Goldstein RY. Less than half of pediatricians educate parents of newborns on risks and benefits of swaddling. Acad J Pediatr Neonat. 2018;6(5). doi: 10.19080/AJPN.2018.06.555756
15. Gasparella M, Zanatta C, Ferro M, Marzaro M, Benetton C, Zoppellaro F. Iatrogenic intestinal laceration secondary to clamping of unrecognized umbilical cord hernia: a case report. J Women Health Care. 2014;3(5). doi: 10.4172/2167-0420.1000177
16. Mrayan L, Abujilban S, Abuidhail J, Alshraifeen A. Traditional neonatal care practices in Jordan: A qualitative study. Nurs Health Sci. 2018;20(4):486-493. doi: 10.1111/nhs.12540 pmid: 29947465
17. Asadi A, Changizi-Ashtiyani S. Swaddling in Persian medicine. J Matern Fetal Neonatal Med. 2020;33(11):1958-1959. doi: 10.1080/14767058.2018.1530756 pmid: 30269621
18. Bahrami H, Kiani MA, Noras M. Massage for infantile colic: Review and literature. Int J Pediatr. 2016;4(6):1953-1958.
19. Mansouri S, Kazemi I, Baghestani AR, Zayeri F, Nahidi F, Gazerani N. A placebo-controlled clinical trial to evaluate the effectiveness of massaging on infantile colic using a random-effects joint model. Pediatric Health Med Ther. 2018;9:157-163. doi: 10.2147/PHMT.S185214 pmid: 30532613
20. Jiang H, Li M, Wen LM, Hu Q, Yang D, He G, et al. Effect of short message service on infant feeding practice: findings from a community-based study in Shanghai, China. JAMA Pediatr. 2014;168(5):471-478. doi: 10.1001/jamapediatrics.2014.58 pmid: 24639004
21. Maikanov B, Mustafina R, Auteleyeva L, Wisniewski J, Anusz K, Grenda T, et al. Clostridium botulinum and Clostridium perfringens Occurrence in Kazakh Honey Samples. Toxins (Basel). 2019;11(8). doi: 10.3390/toxins11080472 pmid: 31412583
22. Avicenna. The Canon of Medicine. Beirut, Lebanon: Institute of Scientific Publication.2003.
23. Johanson RB, Spencer SA, Rolfe P, Jones P, Malla DS. Effect of post-delivery care on neonatal body temperature. Acta Paediatr. 1992;81(11):859-863. doi: 10.1111/j.1651-2227.1992.tb12123.x pmid: 1467605
24. Baghban AA, Jambarsang S, Pezeshk H, Nayeri F. The effects of temperature and birth weight on the transition rate of hypothermia in hospitalized neonates using Markov models. Tehran Univ Med J. 2012;70(5).
25. Changizi-Ashtiyani S, Asadi MH, Latifi SA. Evaluation of the Causes of Infantile Colic in Persian Medicine. Iran J Neonatol. 2020;3.
26. Salam RA, Mansoor T, Mallick D, Lassi ZS, Das JK, Bhutta ZA. Essential childbirth and postnatal interventions for improved maternal and neonatal health. Reprod Health. 2014;11 Suppl 1(Suppl 1):S3. doi: 10.1186/1742-4755-11-S1-S3 pmid: 25177795
27. Ramadan N. MDExclusive breast feeding in early infancy, facts from Egypt American Academy of Pediatrics August 2019 144 (2_MeetingAbstract)2019 260 p.
28. Huggies. Available from: https://www.huggies.com.au/baby-care/sleep/not-sleeping/problems/baby-nightmares.
2. Eisenberg ML, Galusha D, Kennedy WA, Cullen MR. The Relationship between Neonatal Circumcision, Urinary Tract Infection, and Health. World J Mens Health. 2018;36(3):176-182. doi: 10.5534/wjmh.180006 pmid: 29623700
3. Dabbagh H. Is Circumcision "Necessary" in Islam? A Philosophical Argument Based on Peer Disagreement. J Relig Health. 2022;61(6):4871-4886. doi: 10.1007/s10943-022-01635-0 pmid: 36006531
4. Al-Sagarat AY, Al-Kharabsheh A. Traditional practices adopted by Jordanian mothers when caring for their infants in rural areas. Africa J Tradi Complement Alternative Med. 2017;14(1):1-9. doi: 10.21010/ajtcam.v14i1.1
5. Elgood C. Iran Medical History and the Regions of Eastern Caliphate, translated by Baher F. Tehran: AmirKabir.1992. 19 p.
6. Golshani SA, Ghafouri Z, Hakimipour A. Baha'al-Dawlah Razi (860-912 AH), the Innovator Surgeon, Empiricist Physician and Pioneer in Immunology. J Res History Med. 2012;1(4).
7. Aghili S. The Principal's of Traditional Iranian Medicine (Kholassat Al-Hekmah). Qom, Iran: Esmaeilian.2006.
8. Jurjani SI. Zakhireh-I Kharazmshahi, Photo Offset from the Original Hand Written Manuscript. Edited by Saeedi Sirjani. Tehran: Iran Cultural Publications [In Persian]1976.
9. Razi B. Kholasato-tajarob. Tehran: The School of Traditional Iranian Medicine.2007.
10. Al-Awthan YS, Bahattab OS. Phytochemistry and Pharmacological Activities of Dracaena cinnabari Resin. Biomed Res Int. 2021;2021:8561696. doi: 10.1155/2021/8561696 pmid: 34337055
11. Langmaier F, Mladek M, Kolomaznik K, Sukop S. Isolation of elastin and collagen polypeptides from long cattle tendons as raw material for the cosmetic industry. Int J Cosmet Sci. 2002;24(5):273-279. doi: 10.1046/j.1467-2494.2002.00151.x pmid: 18498520
12. Widakdo J, Chen TM, Lin MC, Wu JH, Lin TL, Yu PJ, et al. Evaluation of the Antibacterial Activity of Eco-Friendly Hybrid Composites on the Base of Oyster Shell Powder Modified by Metal Ions and LLDPE. Polymers (Basel). 2022;14(15). doi: 10.3390/polym14153001 pmid: 35893965
13. Zupan J, Garner P, Omari AA, Pregnancy C, Group C. Topical umbilical cord care at birth. Cochrane Database Sys Rev. 1996;2016(10).
14. Yang J, Ragen E, Goldstein RY. Less than half of pediatricians educate parents of newborns on risks and benefits of swaddling. Acad J Pediatr Neonat. 2018;6(5). doi: 10.19080/AJPN.2018.06.555756
15. Gasparella M, Zanatta C, Ferro M, Marzaro M, Benetton C, Zoppellaro F. Iatrogenic intestinal laceration secondary to clamping of unrecognized umbilical cord hernia: a case report. J Women Health Care. 2014;3(5). doi: 10.4172/2167-0420.1000177
16. Mrayan L, Abujilban S, Abuidhail J, Alshraifeen A. Traditional neonatal care practices in Jordan: A qualitative study. Nurs Health Sci. 2018;20(4):486-493. doi: 10.1111/nhs.12540 pmid: 29947465
17. Asadi A, Changizi-Ashtiyani S. Swaddling in Persian medicine. J Matern Fetal Neonatal Med. 2020;33(11):1958-1959. doi: 10.1080/14767058.2018.1530756 pmid: 30269621
18. Bahrami H, Kiani MA, Noras M. Massage for infantile colic: Review and literature. Int J Pediatr. 2016;4(6):1953-1958.
19. Mansouri S, Kazemi I, Baghestani AR, Zayeri F, Nahidi F, Gazerani N. A placebo-controlled clinical trial to evaluate the effectiveness of massaging on infantile colic using a random-effects joint model. Pediatric Health Med Ther. 2018;9:157-163. doi: 10.2147/PHMT.S185214 pmid: 30532613
20. Jiang H, Li M, Wen LM, Hu Q, Yang D, He G, et al. Effect of short message service on infant feeding practice: findings from a community-based study in Shanghai, China. JAMA Pediatr. 2014;168(5):471-478. doi: 10.1001/jamapediatrics.2014.58 pmid: 24639004
21. Maikanov B, Mustafina R, Auteleyeva L, Wisniewski J, Anusz K, Grenda T, et al. Clostridium botulinum and Clostridium perfringens Occurrence in Kazakh Honey Samples. Toxins (Basel). 2019;11(8). doi: 10.3390/toxins11080472 pmid: 31412583
22. Avicenna. The Canon of Medicine. Beirut, Lebanon: Institute of Scientific Publication.2003.
23. Johanson RB, Spencer SA, Rolfe P, Jones P, Malla DS. Effect of post-delivery care on neonatal body temperature. Acta Paediatr. 1992;81(11):859-863. doi: 10.1111/j.1651-2227.1992.tb12123.x pmid: 1467605
24. Baghban AA, Jambarsang S, Pezeshk H, Nayeri F. The effects of temperature and birth weight on the transition rate of hypothermia in hospitalized neonates using Markov models. Tehran Univ Med J. 2012;70(5).
25. Changizi-Ashtiyani S, Asadi MH, Latifi SA. Evaluation of the Causes of Infantile Colic in Persian Medicine. Iran J Neonatol. 2020;3.
26. Salam RA, Mansoor T, Mallick D, Lassi ZS, Das JK, Bhutta ZA. Essential childbirth and postnatal interventions for improved maternal and neonatal health. Reprod Health. 2014;11 Suppl 1(Suppl 1):S3. doi: 10.1186/1742-4755-11-S1-S3 pmid: 25177795
27. Ramadan N. MDExclusive breast feeding in early infancy, facts from Egypt American Academy of Pediatrics August 2019 144 (2_MeetingAbstract)2019 260 p.
28. Huggies. Available from: https://www.huggies.com.au/baby-care/sleep/not-sleeping/problems/baby-nightmares.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله طب مکمل
اراک، سردشت، میدان بسیج، مجتمع دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی اراک، بال آبی، دفتر مجله طب مکمل
تلفن دفتر نشریه: 08634173524
ایمیل: journalcmjaarakmu.ac.ir
