مقدمه

کبد چرب یکی از دلایل مهم بیماری مزمن کبدی در انسان به حساب می‌­آید. درحقیقت بیماری کبد چرب غیرالکلی یک بیماری است که دامنه گسترده­‌ای از علایم بالینی (از کبد چرب بدون علامت تا التهاب شدید کبد به همراه فیبروز و گاهی سیروز) را دربر می‌­گیرد که در صورت عدم درمان، می­‌تواند نهایتاً به سرطان سلول­‌های کبدی و مرگ منجر شود. کبد چرب غیرالکلی که در فقدان مصرف الکل ایجاد می­‌شود، به عنوان یک مشکل عمده مرتبط با سلامت شناخته شده است [1، 2]. با توجه به شیوع گسترده بیماری کبد چرب در جهان که در مطالعات مختلف بین 10 تا 24 درصد در افراد سالم و 57/5 تا 74 درصد در افراد چاق و بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 (در ایران 2/09 تا 2/9 درصد) گزارش شده است و ارتباط قابل توجه آن با مرگ‌و‌میر ناشی از بیماری‌های قلبی‌عروقی و مغزی، این بیماری را باید به عنوان یک پدیده زاییده زندگی پیشرفته ماشینی، جدی گرفت و برنامه درمانی مناسب و آموزش­‌های گسترده برای پیشگیری از افزایش شیوع آن تدارک دید [3، 4]. 

غالباً این بیماری همراه با چاقی، مقاومت به انسولین و حتی در مواردی بدون ابتلا به دیابت دیده می‌­شود. در این بیماری مقاومت به انسولین و بیماری­‌های قلبی‌عروقی نیز از شیوع بالایی برخوردار است. خوشبختانه اکثر موارد بیماری کبد چرب با آزمایشات ساده کبدی در نمونه خون افراد و یا با انجام روش­‌های تصویر‌برداری ساده مانند سونوگرافی کبد و MRI قابل تشخیص است. مقاومت به انسولین اختلالات در متابولیسم لیپید را تشدید می‌­کند و در نتیجه منجر به افزایش رسیدن اسیدهای چرب آزاد به کبد، اختلال در بتا اکسیداسیون میتوکندریایی، لیپوژنز جدید و کاهش خروج چربی از کبد می‌شود که همه این موارد منجر به ایجاد کبد چرب می­‌شوند [5]. 

کاهش وزن و تنظیم میزان چربی خون بیماران در پیشگیری از پیشرفت آسیب کبدی مؤثر است [6-8]. بسیاری از آنزیم‌های سرم خون به عنوان ملاک­‌هایی برای تشخیص تخریب سلول‌های کبدی پیشنهاد شده است که از میان آن‌ها آسپارتات آمینو ترانسفراز (AST) و آلانین آمینو ترانسفراز (ALT) از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. تقریباً در تمام بیماری­‌ها و آسیب­‌های کبدی، مقادیر سرمی این آنزیم‌­ها تا حدودی افزایش می­‌یابد. بالاترین مقادیر در شرایطی ایجاد می‌­شود که نکروز شدید کبد وجود دارد [9]. 

داروی خاصی برای درمان این بیماری وجود ندارد. برخی پزشکان برای بیمار ویتامین E تجویز می­‌کنند، ولی هنوز تأثیر این ویتامین برای این بیماری مشخص نشده است؛ زیرا میزان دُز ویتامین E که برای درمان کبد چرب تجویز می­‌شود بسیار بالاست و خطر سکته قلبی و تصلب شرایین را افزایش می‌­دهد [10]. مطالعات گذشته نشان داده است که رژیم­‌های حاوی منابع آنتی‌­اکسیدان و عوامل ضد‌التهاب مانند ترکیبات فعال موجود در گیاهان دارویی می‌­تواند در درمان کبد چرب غیر الکلی مؤثر باشد [11-13].

گیاه کنگر فرنگی متعلق به خانواده کاسنی است و در زبان فارسی به ارده شاهی نیز معروف است. گیاه کنگر فرنگی حمایت‌کننده کبد، ضدمیکروب، پایین‌آورنده کلسترول و چربی خون، تحریک‌کننده بیان ژن نیتریک اکساید سنتتاز و بهبوددهنده سلول­‌های اندوتلیال در آترواسکلروز است [14-16]. برگ­های کنگر فرنگی حاول ترکیبات فنولی، فلاونوئیدی و اسیدی هستند. اسید کافئیک و استرهای اسید کافئیک، کلروژنیک و پسودوکلروژنیک اسید که صدمات کبدی و مقاومت به انسولین را با مکانیسم سرکوب اتوفاژی از طریق غیرفعال کردن مسیر JNK ‌ در مدل موش NAFLD‌ بهبود می‌بخشد نئوکلروژنیک اسید، سینارین و دی کافئیل کینیک اسید نیز از ترکیبات عمده گیاه محسوب می­‌شوند که دارای اثرات بهبود‌دهنده کبد، صفرا‌آور، پایین‌آورنده کلسترول و چربی خون هستند [17، 18].

استفاده از گیاه دارویی آرتیشو عوارضی ندارد و همچنین از پیشرفت این بیماری به سمت فیبروز و سیروز کبدی جلوگیری می­‌کند [19، 20]، بنابراین در این تحقیق استفاده از گیاه آرتیشو یا کنگر فرنگی به عنوان درمان مناسب برای بیماری کبد چرب بدون عوارض یاد‌شده مورد بررسی قرار گرفت.

مواد و روش­‌ها

این مطالعه، یک کارآزمایی بالینی کور‌نشده تصادفی مبتنی بر رضایت آگاهانه و فاقد دارونماست. جامعه آماری در این مطالعه مراجعه‌کنندگان به بیمارستان امام خمینی (ره) همدان بودند. در این مطالعه حجم نمونه 90 نفر بود. با استفاده از مطالعه آگروال و همکاران [21] و فرمول نمونه­‌گیری تحلیلی پوکاک و با در نظر گرفتن سطح اطمینان 95 درصد و توان آزمون 80 درصد، حجم نهایی نمونه 58 نفر برآورد شد که با توجه به احتمال ریزش نمونه، جهت افزایش دقت پژوهش، حجم نمونه به 70 نفر افزایش یافت. 

معیارهای ورود به مطالعه: افراد بالای 25 سال، افرادی که در بررسی‌­های آزمایشگاهی و سونوگرافی برایشان تشخیص کبد چرب داده شده باشد و متغیرهایی شامل سن، وزن، BMI و جنس و سابقه بیماری‌­های دیابت، فشار خون و علائم مورد بررسی قرار گرفته باشد. 

شرایط خروج از مطالعه: بیمارانی که در طول دوره درمان بستری می­‌شوند و بنابراین قادر به ادامه درمان نیستند و بیمارانی که به هر دلیل نتوانستند گیاه را مصرف کنند از این پژوهش کنار گذاشته شدند. بیمارانی که دارای هیپرلیپیدمی تحت درمان یا هیپرلیپیدمی شدید، بارداری و شیردهی، مشکلات انعقادی، بیماری­‌های تیروئید، سیروز، هپاتیت ویروسی بودند و بیمارانی که در حال مصرف داروهایی بودند که متابولیسم یا آنزیم‌های کبدی را تحت تأثیر قرار می­‌دهند و بیماران دارای نارسایی کلیه (Cr بالاتر از 1/5) وارد تحقیق ‌نشدند.

نحوه تهیه گیاه و مصرف آن: گیاه آرتیشو با هماهنگی مجری اصلی طرح، از باغ گیاهان دارویی بوعلی سینای همدان تهیه شد. نمونه هرباریومی (به شماره 5167) از آن تهیه شد و نام علمی آن توسط گیاه‌­شنـاس بخش منابع طبیعی مرکز تحقیقات کشـاورزی و منابع طبیعی استان همدان مورد تأیید قرار گرفت. بخش‌­های مورد استفاده این گیاه در سایه خشک شد و به کمک آسیاب خرد شده و بـه صورت پودر درآمد. برگ خرد‌شده گیاه خشک‌شده آرتیشو (برگ‌های نقره‌ای کرک‌آلود)، به صورت بسته‌بندی به تعداد مورد نیاز در اختیار افراد مورد‌مطالعه قرار گرفت و از آنان خواسته شد 45 روز، در دو نوبت (شب قبل از خواب؛ یعنی دو ساعت بعد از صرف شام و نوبت دوم صبح ناشتا یک ساعت قبل از صرف صبحانه) یک قاشق غذاخوری از برگ گیاه را با یک لیوان آب جوش به مدت 20 دقیقه روی حرارت غیرمستقیم و در دمای 80 درجه سانتی‌گراد دم و میل کنند. دمنوش مدنظر تلخ و رنگش زرد است. از بین بیماران تعداد شش نفر از ادامه مصرف این دمنوش انصراف دادند. در اوایل مصرف برخی حالت تهوع داشته که در ادامه برطرف می‌شد. بر اساس هماهنگی به عمل آمده، در پایان دوره درمان، مجدداً سونوگرافی و آزمایش خون (آنزیم‌­های ALT و AST) بدون تحمیل هزینه اضافی به بیماران انجام شد. در ضمن، بیماران پیش از درمان در رابطه با این شیوه توسط کارشناس فنی مجری طرح توجیه شدند و در صورت اعلام رضایت کتبی در طرح وارد شدند. با وجود بی‌خطر بودن این داروی گیاهی، جهت اطمینان خاطر بیماران و همچنین مجریان طرح یک خط تلفن همراه به بیماران معرفی شد تا مشکلات احتمالی خود را مطرح و راهنمایی دریافت کنند. در پایان این تحقیق نتایج سونوگرافی و آزمایش خون 70 نفر مورد تجزیه و تحلیل نهایی قرار گرفت.

ابزار گردآوری اطلاعات شامل پرسش‌نامه و سونوگرافی بود و اطلاعات فردی و جمعیت‌شناختی نمونه­‌ها، وضعیت و شدت کبد چرب و علائم و بیماری‌­های همراه توسط افراد مورد مطالعه تکمیل شد. جهت بررسی اعتبار علمی پرسش‌نامه از روش اعتبارسنجی با مشاوره چهار نفر از متخصصان رشته داخلی استفاده شد و برای محتوا و بررسی پایایی پرسش‌نامه از آزمون کرونباخ استفاده شد. جهت ارزیابی تغییر شدت کبد چرب، سونوگرافی مجدد (توسط شخص ثابتی) یک هفته بعد از آخرین روز استفاده از دارو انجام شد و توسط پزشک متخصص مورد تفسیر قرار گرفت. درنهایت داده‌­ها با نرم‌افزار SPSS نسخه 22 تجزیه و تحلیل شد. همچنین برای مقایسه میانگین‌­ها از آزمون تی زوجی و برای رسم نمودار از نرم‌افزار Excel 2007 استفاده شد. 

یافته‌ها

در بین افراد مورد‌مطالعه 70 نفر دارای معیارهای ورود به مطالعه بودند. نتایج نشان داد میانگین و انحراف معیار سن افراد مورد‌مطالعه 12/10±47/46 بود و بیماران بین 60-46 سال بیشترین فراوانی (45/7 درصد) را داشتند (جدول شماره 1).



متوسط وزن و قد افراد مطالعه نیز به ترتیب 16/70±76/83 و 24/65± 166/56 بود. بیشترین فراوانی قد افراد مورد‌مطالعه کمتر از 160 سانتی متر بود (34/2 درصد). بیشتر افراد موردمطالعه زن (47 نفر=67/1 درصد) با سطح سواد ابتدایی (28 نفر=40 درصد) و خانه­‌دار (44 نفر=62/9  درصد) بودند. سایر مشخصات جمعیت‌شناختی و بالینی بیماران در جدول شماره 1 آورده شده است.

نتایج آزمایش نشان داد میانگین±انحراف استاندارد آنزیم‌‌های اندازه‌گیری‌شده بیماران قبل و بعد از استفاده از گیاه دارویی برای آنزیم ALT به میزان 26/76±52/49 و 13/01±36/96 بود (P≤0/005). این مقدار برای آنزیم AST به ترتیب عبارت بود از: 14/46±41/20 و 14/46±31/76 (P≤0/005) (جدول شماره 2).



براساس نتایج سونوگرافی، 51 بیمار (72/86 درصد) کاهش درجه یا گرید کبد چرب را نشان دادند (P≤0/01). میانگین کل درجه کبد چرب از 1/67 به میزان 1/0 کاهش پیدا کرده بود (تصویر شماره 1). 

در بین افراد مورد‌مطالعه پنج نفر درجه کبد چرب 3 (7/14 درصد)، 29 نفر درجه کبد چرب 2 (41/43 درصد) و 36 نفر درجه کبد چرب 1 (51/43 درصد) را نشان دادند. همچنین میزان قند (از 111/58 قبل از درمان به 103/58 بعد از درمان) و کلسترول (از 209/28 قبل از درمان به 151/23 بعد از درمان) در اثر مصرف این گیاه در طی 45 روز کاهش معنی‌داری نشان داد (به ترتیب P≤0/045 و P≤0/007). تری‌گلیسیرید (از 185/81 قبل از درمان به 164/81 بعد از درمان) نیز کاهش نشان داد که معنی‌دار نبود (جدول شماره 2).

همچنین نتایج نشان داد بیشتر افراد مورد‌مطالعه ورزش حرفه‌ای نمی­‌کردند (68 نفر=97/14 درصد). در بین افراد موردمطالعه 77/14 درصد (54 نفر) از داروی فشار استفاده می‌کردند و 28/57 درصد، افراد سابقه کبد چرب در بستگان نزدیک را بیان کردند. از بین افراد مورد‌مطالعه 8/57  درصد دارای مصرف دخانیات بودند. هیچ موردی از تجمع آب و تورم طحال در مطالعه وجود نداشت. در بین افراد 28/57 درصد نیز دارای حساسیت خارش در کف دست بودند. نتایج نشان داد با افزایش مقدار تری‌گلیسیرید و کلسترول خون میزان درجه کبد چرب (Grade) نیز افزایش نشان داده است (تصاویر شماره 2 و 3).

بحث

نتایج مطالعه حاضر نشان داد مصرف دمنوش گیاه کنگر فرنگی می­‌تواند در کاهش درجه کبد چرب مؤثر باشد. بسیاری از مطالعات نشان داده است ترکیبات فنلی موجود در عصاره گیاهان می‌­توانند از اثرات سمی بر کبد جلوگیری کرده و باعث کاهش آنزیم‌­های کبدی شود که با نتایج به‌دست‌آمده از مطالعه حاضر مطابقت دارد. وجود ترکیبات فنلی مانند اسید کافئیک و فلاونوئیدها در برگ گیاه کنگر فرنگی تأیید شده است. این ترکیبات با اعمال اثر حفاظتی بر کبد، موجب افزایش جذب گلوکز در بافت‌‌های محیطی (دارا بودن فعالیت شبه‌انسولینی)، کاهش جذب روده‌ای گلوکز با داشتن اثر مهاری بر آنزیم­‌های گوارشی و ترمیم و بازسازی سلول­‌های بتا می­‌شوند و به این ترتیب می­‌توانند موجب اصلاح قند و سطح برخی چربی­‌های خون شوند [22، 23]. در خصوص داروهای با منشأ گیاهی نیز مطالعاتی انجام شده است. عصاره بذر گیاه خارمریم که به آن سیلیمارین گفته می‌شود، ترکیبی از فلاونوئیدهاست و اثر حفاظتی بر سلول­‌های کبدی دارد؛ مطالعات قبلی بر روی این گیاه اثر آن را بر کاهش کلسترول پلاسما و محتوای کلسترول کبد نشان داده است [24]. خلیلی و همکاران نیز در مطالعه خود نشان دادند اثر گیاه گزنه، بر کاهش میزان کلسترول، LDL و آنزیم‌های کبدی و جلوگیری از ایجاد آسیب­‌های کبدی می­‌تواند به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی و ضد‌التهابی این گیاه باشد؛ بنابراین، فلاونوئیدها دارای اثرات حفاظتی در برابر آسیب­‌های ناشی از رادیکا­ل­‌های آزاد، همچنین سموم کبدی هستند [25]. 

میزان ابتلای زنان (67/1 درصد) به کبد چرب در این تحقیق حدوداً دو برابر مردان (32/9 درصد) بود. سوادکوهی و همکاران نیز گزارش کردند که میزان ابتلای زنان 3/5 برابر مردان است و با نتایج این تحقیق در خصوص احتمال بیشتر وجود این عارضه در خانم‌­ها مطابقت دارد [26]. از طرفی همان‌طور که اغلب تحقیقات ذکر کرده‌اند، بیماران مبتلا به کبد چرب غیرالکلی دارای اضافه‌وزن و چاقی هستند، کاهش وزن ممکن است برای کاهش کبد چرب غیر‌الکلی مفید باشد [27]. این امر در نتایج این تحقیق نیز مشهود بود که اغلب بیماران مبتلا به کبد چرب بیشترین وزن را دارا بودند (47/1 درصد بیش از 76 کیلوگرم وزن داشتند) (جدول شماره 1).

 در مطالعه پورشمس و همکاران با استفاده از سونوگرافی، 63 درصد از بیماران دارای کبد چرب Grade I، 30/4 درصد دارای Grade II و 6/6 درصد دارای Grade III بیماری کبد چرب غیرالکلی بودند. این نتایج با نتایج حاصل از این پژوهش همسو است و نشان می‌دهد بیشترین میزان ابتلا به کبد چرب دارای درجه 1 و کمترین آن درجه 3 است که افراد می‌توانند با کنترل سالانه آنزیم‌­های کبدی و سونوگرافی از ابتلا به این عارضه یا پیشرفت درجه این بیماری جلوگیری کنند [28]. نتایج مرادی کلارده و همکاران نشان داد مصرف مکمل کورکومین تأثیری در درجه کبد چرب نشان ندارد، در حالی که بر اساس نتایج تحقیق حاضر 72/86 درصد نمونه‌ها کاهش درجه یا گرید کبد چرب را نشان دادند و میانگین کل درجه کبد چرب از 1/67  به میزان 1/0 کاهش پیدا کرده بود که می‌تواند مزیت نسبی این گیاه را نسبت به این مکمل نشان دهد [29]. همچنین نتایج نشان داد میزان کاهش درجه کبد چرب و درنتیجه بهبود اثرات کبد چرب در خانم‌­ها بیشتر از آقایان بود که می­‌تواند به این دلیل باشد که بیشتر افراد مورد‌مطالعه خانم­‌های خانه‌­دار (67/3 درصد) بوده‌­اند و دمنوش گیاه را در زمان دقیق آن مورد مصرف قرار داده‌­اند، در حالی که آقایان به دلیل مشغله کاری ممکن است مصرف این دمنوش را به طور روزانه در فاصله زمانی منظم استفاده نکرده باشند (تصویر شماره 1). 

نتایج تحقیقات مرادی کهنکی و همکاران نیز نشان داد ارتباط معنی‌داری بین متغیرهای سطح سرمی ALT و AST با درجه کبد چرب غیرالکلی وجود دارد که می‌تواند تأییدی بر نتایج پژوهش حاضر باشد که با افزایش درجه کبد چرب، سطح آنزیم‌های فوق در خون افزایش یافت. همچنین در تحقیقات ایشان مشخص شد بیشترین و کمترین میزان درصد درجه کبد چرب به ترتیب مربوط به Grade I و Grade III (به ترتیب 54/8 و 11/6 ) بود که با نتایج این تحقیق (به ترتیب 51/43 و 7/14  درصد) مطابقت دارد و نشان می‌دهد بیشترین افراد دارای کبد چرب از نوع خفیف هستند [30].

اصلاحی و همکاران در تحقیقات خود نشان دادند عصاره اتانلی سه گیاه عناب، کنگر فرنگی و کاسنی در دُز 200 میلی‌گرم توانست آنزیم‌­های کبدی (ALT، AST و ALP) موش‌های صحرایی نر مبتلا به کبد چرب را کاهش دهد. اگرچه دریافت دُز 100 میلی گرم از عصاره توانست میزان کلسترول و LDL را کاهش دهد، بر میزان تری‌گلیسیرید و HDL تأثیری نداشت [31]. 

نتایج آزمایش حاضر نیز کاهش معنی­‌داری در میزان آنزیم­‌های کبدی (ALT و AST) نشان داد که با تحقیقات رحیملو و همکاران درباره اثر زنجبیل بر روی این آنزیم‌­ها هم‌خوانی دارد [32]. 

همچنین با مشورت متخصصان طب سنتی عنوان شد که بدن خانم­‌ها به دلیل داشتن طبع سرد و مزاج بلغمی بیشتر از آقایان مستعد ابتلا به کبد چرب است. بالا بودن وزن افراد مورد‌مطالعه (40 درصد بیش از 75 کیلوگرم وزن داشتند) نیز نشانگر یکی از دلایل تأثیر وزن بالا بر ابتلا به کبد چرب است که عدم تحرک (خانه‌دار بودن خانم‌های مورد‌مطالعه) و همچنین بالا بودن میزان تری‌گلیسیرید و کلسترول خون می­‌تواند دلیل محتمل آن باشد. شاخص توده بدنی بیتشر افراد مورد مطالعه (67/6 درصد) بیش از 25 بود و بررسی­‌ها نشان می­‌دهد افراد با شاخص توده بدنی بیش از 25، حدود 30 برابر بیشتر از افراد با شاخص توده بدنی کمتر از 25 احتمال ابتلا به کبد چرب غیر‌الکلی را دارند [33]. 

سبک زندگی متعادل به عنوان درمان کلیدی و راهگشای اصلی برای بیماران مبتلا به کبد چرب غیر‌الکلی به شمار می‌‌رود. مطالعه داسیلوا و همکارانش که به صورت مقطعی از سال 2003 تا 2011 با هدف مقایسه میزان فعالیت بدنی افراد مبتلا به کبد چرب غیر‌الکلی و افراد سالم انجام شد، نشان داد میزان فعالیت بدنی در مبتلایان به کبد چرب غیر‌الکلی در مقایسه با گروه کنترل پایین‌­تر است و فقط 1/53 درصد از بیماران مبتلا در مقابل 84/6 درصد از گروه کنترل، فعالیت بدنی مطابق با توصیه را داشتند [34]. 

نتایج این پژوهش نشان داد رابطه مستقیم و مثبت ضعیفی بین افزایش میزان کلسترول (R²=0/063) و تری‌گلیسیرید (R²=0/071) و میزان درجه کبد چرب وجود دارد؛ به طوری که با افزایش میزان هرکدام از این ترکیبات در خون، درجه کبد چرب هم افزایش یافته بود؛ یعنی افزایش یک درجه میزان تری‌گلیسیرید (mg/dL) باعث افزایش 0/001 درجه کبد چرب شد. این تغییر در مورد کلسترول باعث افزایش 0/002 درجه کبد چرب شد (تصاویر شماره 2 و 3). 

از طرف دیگر کاهش میزان قند خون، تری‌گلیسیرید و کلسترول پس از مصرف 45‌روزه گیاه دارویی آرتیشو نشان‌دهنده اثرات مثبت کاهشی این گیاه در بهبود عملکرد کبد و درمان چربی خون بوده است. در نتایج مطالعه حیدریان و همکاران درباره تأثیر مصرف عصاره همین گیاه روی رت‌های دیابتی نیز نتایج مشابهی به دست آمد [35]. نتایج مشابه کاهشی دیگری را نیز صهبائی جلالی و همکاران با بررسی اثر ترکیبی عصاره گیاهان شاهتره، بیدمشک،‌ کاسنی و گشنیز روی قند خون و کلسترول بیماران دارای کبد چرب گزارش کردند. در تحقیق ایشان عصاره ترکیبی روی تری‌گلیسیرید تأثیر معنی‌داری نداشت که با نتایج این تحقیق همسوست [36]. 

نتایج ما در بخش اثر آرتیشو بر میزان کلسترول سرمی با نتایج ویندر و همکاران نیز مشابه بود که اثر بالینی عصاره را بر بیماران هیپرکلسترولمی مورد بررسی قرار دادند [37]. نتایج تحقیقات مختلف نشان داده است که میزان بالای تری­‌گلیسیرید و کلسترول خون می­‌تواند زمینه‌ساز ابتلا به کبد چرب در افراد شود؛ به طوری که محصولات پروبیوتیکی و آنتی‌­اکسیدان­‌ها اخیراً برای درمان کبد چرب غیرالکلی مورد مطالعه قرار گرفته‌­اند و نتایج مثبتی در کنترل دیابت نوع 2 و کاهش کلسترول نشان داده‌اند تا بتوانند جایگزین غذاهای پرچربی در جیره غذایی افراد شود و آمار ابتلا به کبد چرب را کاهش دهد [38، 39]. 

بررسی‌­های انجام شده نشان داد این گیاه در کاهش لیپیدها و لیپوپروتئین­‌ها از طریق دخالت در مسیر بیوسنتز کلسترول و همچنین اثر بر تولید و ترشح صفرا در کبد عمل می­‌کند و به نظر می‌رسد وجود ترکیبات فلاونوئیدی موجود در این گیاه پاسخگوی تأثیرات آن بر موارد ذکر‌شده و به‌خصوص بهبود عملکرد کبد باشد [40، 41]. 

نتیجه‌گیری

نتایج این کارآزمایی بالینی نشان داد به نظر می‌رسد بتوان از این گیاه در بهبود علائم آزمایشگاهی کبد چرب استفاده کرد و این گیاه می­‌تواند به عنوان یک مکمل دارویی گیاهی، بدون اثر جانبی قابل ملاحظه، در کاهش عوارض این بیماری در نظر گرفته شود.

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاق پژوهش

کد اخلاق این پژوهش به شماره 4785/9/35/16/پ مورخه 3/10/1393 از معاونت آموزشی دانشگاه علوم‌پزشکی همدان اخذ شد و این تحقیق در سایت کارآزمایی بالینی ایران (کد RCT20130126012278N3) ثبت شد.

حامی مالی

این تحقیق هیچ گونه کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرد.

مشارکت نویسندگان

مفهوم‌سازی، روش پژوهش و نمونه‌گیری: زهره کهرام‌فر، طاهره چاله چاله؛ تحلیل داده‌ها، نگارش مقاله و بازبینی: محسن رجبی؛ نظارت و مدیریت پروژه: رمضان کلوندی.

تعارض منافع

بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی

بدین‌وسیله از معاونت آموزشی دانشگاه علوم‌پزشکی همدان بابت ارائه مجوز کمیته اخلاق و نیز مسئولین سایت کارآزمایی بالینی ایران به جهت ثبت این تحقیق تقدیر و تشکر می‌کنیم.


 

References

1.Khan RS, Bril F, Cusi K, Newsome PN. Modulation of insulin resistance in Nonalcoholic Fatty Liver Disease. Hepatology. 2019; 70(2):711‐24. [DOI:10.1002/hep.30429] [PMID]

2.Lonardo A, Nascimbeni F, Maurantonio M, Marrazzo A, Rinaldi L, Adinolfi LE. Nonalcoholic fatty liver disease: Evolving paradigms. World Journal of Gastroenterology. 2017; 23(36):6571-92. [DOI:10.3748/wjg.v23.i36.6571] [PMID] [PMCID]

3.Bellentani S. The epidemiology of non-alcoholic fatty liver disease. Liver International. 2017; 37 Suppl 1:81-4. [DOI:10.1111/liv.13299] [PMID]

4.Barikani A, Pashaeypoor Sh. [Lifestyle in non-alcoholic fatty liver: A review (Persian)]. Iranian Journal of Nursing Research. 2019; 13(6):39-47. http://ijnr.ir/article-1-2215-en.html

5.Oliveira CP, de Lima Sanches P, de Abreu-Silva EO, Marcadenti A. Nutrition and physical activity in nonalcoholic fatty liver disease. Journal of Diabetes Research. 2016; 2016:4597246. [DOI:10.1155/2016/4597246] [PMID] [PMCID]

6.Contos MJ, Sanyal AJ. The clinicopathologic spectrum and management of nonalcoholic fatty liver disease. Advances in Anatomic Pathology. 2002; 9(1):37-51. [DOI:10.1097/00125480-200201000-00005] [PMID]

7.Angulo P. Nonalcoholic fatty liver disease. The New England Journal of Medicine. 2002; 346(16):1221-31. [DOI:10.1056/NEJMra011775] [PMID]

8.Neuschwander-Tetri BA, Caldwell SH. Nonalcoholic Steatohepatitis: Summary of an AASLD single topic conference. Hepatology. 2003; 37(5):1202-19. [DOI:10.1053/jhep.2003.50193] [PMID]

9.Foreston WC, Tedesco FJ, Starnes EC, Shaw CT. Marked elevation of serum transaminase activity associated with extrahepatic biliary tract disease. Journal of Clinical Gastroenterology. 1985; 7(6):502-5. [DOI:10.1097/00004836-198512000-00012] [PMID]

10.Dongiovanni P, Lanti C, Riso P, Valenti L. Nutritional therapy for nonalcoholic fatty liver disease. The Journal of Nutritional Biochemistry. 2016; 29:1-11. [DOI:10.1016/j.jnutbio.2015.08.024] [PMID]

11.Kobyliak N, Virchenko O, Falalyeyeva T, Kondro M, Beregova T, Bodnar P, et al. Cerium dioxide nanoparticles possess anti-inflammatory properties in the conditions of the obesity-associated NAFLD in rats. Biomedicine & Pharmacotherapy. 2017; 90:608-14. [DOI:10.1016/j.biopha.2017.03.099] [PMID]

12.Ahmed IA, Mikail MA. Paradigm shift: Focusing on plant-based natural antimicrobials. Journal of Microbiology & Experimentation. 2017; 5(2):00145. [DOI:10.15406/ jmen.2017.05.00145.]

13.Sanyal AJ, Chalasani N, Kowdley KV, McCullough A, Diehl AM, Bass NM, et al. Pioglitazone, vitamin E, or placebo for nonalcoholic Steatohepatitis. The New England Journal of Medicine. 2010; 362(18):1675-85. [DOI:10.1056/NEJMoa0907929] [PMID] [PMCID]

14.Zhu X, Zhang H, Lo R. Phenolic compounds from the leaf extract of artichoke (Cynara scolymus L.) and their antimicrobial activities. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 2004; 52(24):7272-8. [DOI:10.1021/jf0490192] [PMID]

15.Li H, Xia N, Brausch I, Yao Y, Forstermann U. Flavonoids from artichoke (Cynara scolymus L.) up-regulate endothelial-type nitric-oxide synthase gene expression in human endothelial cells. Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics. 2004; 310(3):926-32. [DOI:10.1124/jpet.104.066639] [PMID]

16.Lupattelli G, Marchesi S, Lombardini R, Roscini AR, Trinca F, Gemelli F, et al. Artichoke juice improves endothelial function in hyperlipemia. Life Sciences. 2004; 76(7):775-82. [DOI:10.1016/j.lfs.2004.07.018] [PMID]

17.Wittemer SM, Ploch M, Windeck T, Müller SC, Drewelow B, Derendorf H, et al. Bioavilability and pharmacokinetics of caffeoylquinic acids and flavonoids after oral administration of artichoke leaf extracts in humans. Phytomedicine. 2005; 12(1-2):28-38. [DOI:10.1016/j.phymed.2003.11.002] [PMID]

18.Yan H, Gao YQ, Zhang Y, Wang H, Liu GS, Lei JY. Chlorogenic acid alleviates autophagy and insulin resistance by suppressing JNK pathway in a rat model of nonalcoholic fatty liver disease. Journal of Biosciences. 2018; 43(2):287-94. [DOI:10.1007/s12038-018-9746-5] [PMID]

19.Blumenthal M, Goldberg A, Brinckmann J. Herbal medicine: Expanded commission E monographs. Newton, MA: Integrative Medicine Communications; 2000. 

20.Sambaiah K, Srinivasan K. Influence of spices and spice principles on hepatic mixed function oxygenase system in rats. Indian Journal of Biochemistry & Biophysics. 1989; 26(4):254-8. [PMID]

21.Aggarwal R, Nagi M, Kochhar A. Effect of nutrition education on blood glucose and lipid profile of non insulin dependent female diabetics. Journal of Human Ecology. 2007; 22(4):323-6. [DOI:10.1080/09709274.2007.11906042]

22.Thomas CMG, Bastiaans LA, Rolland R. Effects of prostaglandin F2α, lndomethacin, and estradiol on ovum transport and pregnancy in the golden hamster. Biology of Reproduction. 1980; 23(4):687-98. [DOI:10.1095/biolreprod23.4.687] [PMID]

23.Schütz K, Kammerer D, Carle R, Schieber A. Identification and quantification of caffeoylquinic acids and flavonoids from artichoke (Cynara scolymus L.) heads, juice, and pomace by HPLC-DAD-ESI/MSn. Journal of Agricultural and Food Chemistry. 2004; 52(13):4090-6. [DOI:10.1021/jf049625x] [PMID]

24.Iranikhah A, Shapouri J, Heidari A, Aghaali M, Hajian H. [Effects of silymarin on nonalcoholic fatty liver disease in children: A crossover clinical trial (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2017; 26(144):119-26. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-9244-en.html

25.Khalili M, Sahraee H, Hassanpour Ezati M. [Anti-inflammatory effect of alcoholic stinging nettle extract in male NMRI rats (Persian)]. Journal of Medicinal Plants. 2007; 6(22):46-53. http://jmp.ir/article-1-615-en.html

26.Savadkoohi F, Hosseini Tabatabaei SMT, Shahabi Nezhad S. [The frequency of fatty liver in sonography of patients without liver diseases background and its correlation with blood cholesterol and triglyceride (Persian)]. Zahedan Journal of Research in Medical Sciences. 2003; 5(3):177-83. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=15476

27.Romero-Gómez M, Zelber-Sagi Sh, Trenell M. Treatment of NAFLD with diet, physical activity and exercise. Journal of Hepatology. 2017; 67(4):829-46. [DOI:10.1016/j.jhep.2017.05.016] [PMID]

28.Pourshams A, Malekzadeh R, Monavvari A, Akbari MR, Mohamadkhani A, Yarahmadi Sh, et al. Prevalence and etiology of persistently elevated alanine aminotransferase levels in healthy Iranian blood donors. Journal of Gastroenterology & Hepatology. 2005; 20(2):229-33. [DOI:10.1111/j.1440-1746.2004.03511.x] [PMID]

29.Moradi Kelardeh B, Azarbayjani MA, Peeri M, Matin Homaee H. [Effect of curcumin supplementation and resistance training in patients with nonalcoholic fatty liver disease (Persian)]. Journal of Medicinal Plants. 2016; 15(60):161-72. http://jmp.ir/article-1-1511-en.html

30.Moradi Kohnaki Z, Asadollahi Kh, Abangah Gh, Sayehmiri K. [Risk factors of nonalcoholic fatty liver disease: A case-control study (Persian)]. Tehran University Medical Journal. 2016; 74(9):645-56. http://tumj.tums.ac.ir/article-1-7808-en.html

31.Eslahi M, Mohammadifar M, Taghizadeh M, Khamechian T, Mehran M, Talaei SAR. [Effects of Ziziphus jujube Mill., Cynara scolymus L. and Cichorium intybus L. combination extract on non-alcoholic fatty liver disease in rats (Persian)]. Koomesh. 2018; 20(4):741-7. http://koomeshjournal.semums.ac.ir/article-1-4312-en.html

32.Rahimlou M, Yari Z, Hekmatdoost A, Alavian SA, Keshavarz SA. [Effect of ginger supplementation on liver enzymes, hepatic fibrosis and steatosis in nonalcoholic fatty liver disease: A double blind randomized-controlled clinical trial (Persian)]. Iranian Journal of Nutrition Sciences & Food Technology. 2016; 11(2):1-8. http://nsft.sbmu.ac.ir/article-1-2008-en.html

33.Jun DW. [The role of diet in non-alcoholic fatty liver disease (Korean)]. The Korean Journal of Gastroenterology. 2013; 61(5):243-51. [DOI:10.4166/kjg.2013.61.5.243] [PMID]

34.Da Silva HE, Arendt BM, Noureldin SA, Therapondos G, Guindi M, Allard JP. A cross-sectional study assessing dietary intake and physical activity in Canadian patients with nonalcoholic fatty liver disease vs healthy controls. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics. 2014; 114(8):1181-94. [DOI:10.1016/j.jand.2014.01.009] [PMID]

35.Heidarian E, Soofiniya Y, Hajihosseini R. [The effect of aerial part of Cynara scolymus extract on the hyperlipidemia, plasma antioxidant capacity, and superoxide dismutase activity in diabetic rats (Persian)]. Journal of Shahrekord University of Medical Sciences. 2011; 13(5):1-9. http://journal.skums.ac.ir/article-1-912-en.html

36.Sahbayi Ejlali E. [Comparing the effect of combined extract of Fumaria parviflora, Salix aegyptiaca, Taraxacum officinale ,Coriandrum sativum L versus Vit E on liver enzymes level in patients with fatty liver disease (Persian)] [MD. thesis]. Sabzevar: Sabzevar University of Medical Sciences; 2017. https://fa.irct.ir/trial/27025

37.Wider B, Pittler MH, Thompson-Coon J, Ernst E. Artichoke leaf extract for treating hypercholesterolemia. The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2009; (4):CD003335. [DOI:10.1002/14651858.CD003335.pub2] [PMID]

38.Bonyadi F, Tukmechi A, Mohebalian H. [An overview of probiotics and their role in cancer management (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2014; 24(112):128-40. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-3122-en.html

39.Dehghan P, Miwechi M, Izadi E, Mohammadi F, Sohrabi MR. [Comparison of nutritional behaviors and body mass index in patients with and without non-alcoholic fatty liver disease (Persian)]. Commun Health. 2015; 1(2):81-8. https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?id=248716

40.Salehisahlabadi A, Khoshgoftar M, Asadi E, Jadidi H. [The prevalence of non-alcoholic fatty liver disease in Iranian children and adolescents: A systematic review and meta-analysis (Persian)]. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences. 2018; 25(4):486-94. http://jsums.medsab.ac.ir/article_1094_en.html