مقدمه 
دیابت بیماری مزمنی است که یکی از ویژگی‌های اصلی آن هایپرگلیسمی است [1]. ﻛﺒﺪ یکی ﺍﺯ مهم‌ترین ﺍﺭﮔﺎ‌ﻥ‌هایی ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻄﻮﺡ ﮔﻠﻮﻛﺰ ﺧﻮن ﺭﺍ ﺩﺭ ﺣﺪ طبیعی ﻧﮕﻪ می‌ﺩﺍﺭﺩ [2]. ﺷﻴﻮﻉ ﺑﺎﻻی ﺑﻴﻤﺎﺭی‌های ﻛﺒﺪی ﺩﺭ افراد ﺩﻳﺎبتی ﮔﺰﺍﺭﺵ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﺴﻴﺎﺭی ﺍﺯ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ ﻧﺸﺎﻥ می‌دهند ﺑﻴﻤﺎﺭی ﻛﺒﺪ یکی ﺍﺯ ﻋﻠﻞ ﻣﻬﻢ ﻣﺮگ‌ﻭﻣﻴﺮ ﺩﺭ ﺩﻳﺎﺑﺖ نوع 2 است [3]. اگرچه مکانیسم دقیق آسیب‌های کبدی در دیابت به روشنی مشخص نشده است، هایپرگلیسمی از طریق اتو اکسیداسیون گلوکز موجب افزایش تولید رادیکال‌های آزاد می‌شود که سلول‌های کبدی را تخریب می‌کنند [4]. آﺳﯿﺐ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﺖ ﮐﺒﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ منجر ﺑﻪ اﻓﺰایش آﻧﺰیم هایی همچون آﻻﻧﯿﻦ آﻣﯿﻨﻮﺗﺮاﻧﺴﻔﺮاز و آﺳﭙﺎرﺗﺎت آﻣﯿﻨﻮﺗﺮاﻧﺴﻔﺮاز تولیدی از ﺳﻠﻮل‌های ﮐﺒﺪی شود [5]. هنگاﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﻮذﭘﺬیﺮی ﻏﺸﺎی ﺳﻠﻮل‌های ﮐﺒﺪی ﺑﻪ دﻟﯿﻞ آﺳﯿﺐ‌های وارده اﻓﺰایﺶ می‌یﺎﺑﺪ، ALT و AST ﺑﯿﺸﺘﺮی در ﺧﻮن رها ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ [6]. اﻓﺰاﻳﺶ ALT ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺣﻀﻮر ﻋﻤﺪه در ﺳﻴﺘﻮزول ﻛﺒﺪی، ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ AST ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اختصاصی‌تری در اﻟﺘﻬﺎﺑﺎت ﻛﺒﺪی اﺳﺖ؛ زیرا AST در ﺻﺪﻣﺎت ﺣﺎد ﻛﺒﺪی اﻓﺰاﻳﺶ میﻳﺎﺑﺪ، اﻣﺎ در ﮔﻠﺒﻮل‌های ﻗﺮﻣﺰ ﺧﻮن، ﻛﻠﻴﻪها، ﭘﺎﻧﻜﺮاس، عضله ﻗﻠﺐ و ﻏﻴﺮه هم ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﺧﺘﺼﺎصی ﻛﺒﺪ ﻧﻴﺴﺖ [7]. پژوهش‌ها ﻧﺸﺎن داده‌اﻧﺪ اﻓﺰایﺶ اﻧﺴﻮﻟﯿﻦ و همچنین ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻪ این هورﻣﻮن ﺑﺎﻋﺚ ﻓﯿﺒﺮوز و ﻧﮑﺮوز ﻟﻮﺑﻮل‌های ﮐﺒﺪی ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن ﻣﯿﺰان آﻧﺰیمهای ALT و AST در ﺧﻮن اﻓﺰایﺶ ﻣﯽیاﺑﺪ [8]. ﻧﺸﺎﻥ ﺩﺍﺩﻩ شده است که ﻋﻮﺍﻣﻞ ﺿﺪﺩﻳﺎبتی میﺗﻮﺍﻧﻨﺪ ﺳﻄﻮﺡ ﺑﻴﻮﻣﺎﺭﻛﺮهای ﺳﺮمی ﺷﺎﺧﺺ ﺁﺳﻴﺐ ﻛﺒﺪ ﺭﺍ کاهش دهند [9]. راه‌های ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آﺛﺎر ﺗﺨﺮیبی دیابت بر کبد ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻋﻮاﻣﻠﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ‌های ورزﺷﯽ [10، 11] و ﻣﺼﺮف ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎ ﺧﺎﺻﯿﺖ آنتی‌اﮐﺴﯿﺪاﻧﯽ [12] می‌ﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﻬﺒﻮد و کاهش آسیب‌های اﺳﺘﺮس اﮐﺴﺎیﺸﯽ ناشی از دیابت ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. استرس اکسیداتیو به دنبال بیماری دیابت افزایش می‌یابد و پس از آن رادیکال‌های آزاد نیز تولید می‌شوند [4]. رادیکال‌های آزاد به شدت برای سلول‌ها از جمله کبد سمی بوده و منجر به ایجاد عوارض زیادی در بدن می‌شوند. نشان داده شده است که ترکیبات آنتی‌اکسیدانی به عنوان ازبین‌برنده این ترکیبات عمل می‌کنند [11]. 
پژوهش‌های صورت‌گرفته در این زمینه نشان داده‌اند تمرینات هوازی با شدت متوسط از طریق کاهش التهاب [12]، کاهش استرس اکسیداتیو [13] و کاهش میزان چربی سلول‌های کبدی [14] منجر به بهبود عملکرد کبد می‌شوند. مطالعات متعددی کاهش میزان آنزیم‌های کبدی را پس از فعالیت هوازی گزارش کرده‌اند [15, 16]. علی‌رغم این گزارش‌ها، عدم تغییر سطوح آنزیم‌های AST و ALT به دنبال تمرینات منظم [17] و نیز افزایش سطوح این آنزیم‌ها پس از شش و دوازده هفته تمرین تداومی و تناوبی در موش‌های مسن در برخی از تحقیقات مشاهده شد [18] که حاکی از تناقض در گزارش‌هاست. از سویی دیگر، گیاهان دارویی ضددیابتی به علت فعالیت آنتی‌اکسیدانی و عوارض کم مورد توجه هستند [19, 20, 21]. یکی از ﮔﻴﺎهانی ﻛﻪ دارای ﺧﺎﺻﻴﺖ دارویی ﺑﻮده و می‌ﺗﻮاﻧﺪ در درﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎری از ﺑﻴﻤﺎری‌ها ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد، استویا ربادیانا است. مطالعات اخیر نشان داده‌اند این گیاه دارای منابع غنی از آنتی‌اکسیدان است. نتایج مطالعات شیوانا و همکاران روی اثرات آنتی‌اکسیدانی و کبدی و اثرات ضددیابتیک پودر برگ و پلی‌فنول یا فیبر‌های استخراج‌شده از گیاه استویا روی موش‌های دیابتی‌شده با استرپتوزوتوسین نشان داده‌اند هر دو جزء گیاه (پودر برگ و فیبر‌های استخراج‌شده) اثرات کاهندگی قند خون قابل مشاهده‌ای داشته و همچنین نقش مهمی در کاهش آسیب‌های کبدی در موش‌های دیابتی ناشی از STZ دارند. این پژوهشگران ویژگی‌های محافظتی کبدی استویا را از طریق کاهش مالون‌دی‌آلدئید و بهبود وضعیت آنتی‌اکسیدانی در کبد اثبات کردند [22]. بنابراین از آنجایی که فعالیت ورزشی و استویا می‌توانند سلول‌های بدن را در مقابل استرس اکسیداتیو و تولید رادیکال‌های آزاد حفط کنند و سبب تقویت سیستم آنتی‌اکسیدانی شوند، از این‌رو می‌توانند عوارض دیابت را کاهش دهند و این موضوع نیز به نوبه خود ممکن است سبب پایین آوردن آنزیم‌های ALT و AST شود [11، 12]. با توجه به موارد ذکرشده، به نظر می‌رسد ترکیب ﺩﺍﺭﻭی ﮔﻴﺎﻫی استویا ﻭ ﺗﻤﺮﻳﻦ هوﺍﺯی بتوﺍﻧﺪ ﺩﺭ ﺩﺭﻣﺎﻥ و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی از پیشرفت بیماری‌های کبدی ناشی از دیابت و پایین آوردن سطوح ترانس‌آمینازهای منتخب مؤثرﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ. از این‌رو ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ کنونی مبنی ﺑﺮ ﻧﺒﻮد ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ بررسی ﺗﺄﺛﻴﺮ هم‌زمان ﻣﺼﺮف ﻋﺼﺎره استویا و تمرین هوازی در آزمودنی‌های ﻣﺒﺘﻼ به دﻳﺎﺑﺖ نوع 2، اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮای پژوهشگران ﻓﺮاهم ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻄﺎلعه ﺗﺄﺛﻴﺮ هم‌زمان عصاره استویا و تمرین هوازی ﺑﺮ ﺷﺎخص‌های آسیب کبدی در رت‌های دیابتی ﺑﭙﺮدازند.
مواد و روش‌ها
برای انجام این مطالعه مداخله‌ای - تجربی، چهل ﺳﺮ رت نژاد ویستار در محدوده وزنی150 تا 220 گرم از انستیتو پاستور کرج تهیه شد. رت‌ها به اﺗﺎق ﻧﮕﻬﺪاری ﺣﯿﻮاﻧﺎت داﻧﺸﮑﺪه علوم پزشکی دانشگاه ارومیه ﺑﺎ دﻣﺎی ﻣﺤﯿﻄﯽ 2±22 درﺟﻪ سانتی‌گراد، رطوبت 50 درصد و ﻧﻮر ﮐﻨﺘﺮل‌ﺷﺪه (ﭼﺮﺧﻪ 12ﺳﺎﻋﺘﻪ روﺷﻨﺎیی/ﺗﺎریکی) ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه و دوره ﺳﺎزش‌ﭘﺬیﺮی یک‌هفته‌ای را ﻃﯽ کردند ﺗﺎ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ از ﻗﺒﯿﻞ جابه‌جایی یﺎ ﺣﺘﯽ دﻣﺎ، ﻧﻮر و رﻃﻮﺑﺖ روی آزﻣﻮدﻧﯽها اﺛﺮ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ. دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪ آب و ﻏﺬا در ﻃﻮل دوره آزاد ﺑﻮد. در روز هشتم (به جز رت‌های گروه سالم) ﭘﺲ از یک ﺷﺐ ﻧﺎﺷﺘﺎیی، 32 سر رت ﺗﺤﺖ ﺗﺰریﻖ داﺧﻞ ﺻﻔﺎﻗﯽ اﺳﺘﺮﭘﺘﻮزوﺗﻮﺳﯿﻦ (محصول ﺷﺮﮐﺖ سیگما) به میزان 50 ﻣﯿلیﮔﺮم ﺑﺮ ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم وزن ﺣﯿﻮان، ﻣﺤﻠﻮﻝ‌ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺑﺎﻓﺮ ﺳﻴﺘﺮﺍﺕ 0/1 ﻣﻮﻻﺭ ﻗﺮار ﮔﺮفتند. ﺑﻪ ﮔﺮوه ﮐﻨﺘﺮل ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ همان ﻣﯿﺰان ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺎﻓﺮ ﺳﯿﺘﺮات ﺗﺰریﻖ شد. پنج روز ﭘﺲ از ﺗﺰریﻖ از دم ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪ روش ﭘﺎﻧﭻ ﮐﺮدن ﺟﻬﺖ ﺳﻨﺠﺶ ﻗﻨﺪ ﺧﻮن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺘﮕﺎه ﮔﻠﻮﮐﻮﻣﺘﺮ خون‌گیری ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪ و رت‌های ﺑﺎ ﻗﻨﺪ ﺧﻮن ﺑﺎﻻﺗﺮ از 300 میلی‌گرم در دسی‌لیتر وارد آزﻣﺎیﺶ شدند [23]. چهار سر از رت‌های دیابتی‌شده با استرپتوزوتوسین در طی مطالعه ریزش داشتند و از بین رفتند. سپس رت‌های دیابتی‌شده باقیمانده در ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺼﺎدﻓﯽ ﺑﻪ چهار گروه ﮐﻨﺘﺮل دیاﺑﺘﯽ (7=n)، دیابتی+تمرین هوازی (7=n)، دیاﺑﺘﯽ+استویا (7=n) و دیاﺑﺘﯽ+استویا+تمرین هوازی (7=n) ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪند. 
رت‌های گروه کنترل ﺳﺎﻟﻢ و کنترل دیابتی در ﻃﻮل آزﻣﺎﻳﺶ هیچ‌گونه فعالیت خاصی نداشتند و تنها ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻤﻮدن ﺷﻮک ﺣﺎﺻﻞ از گاواژ، ﻣﻌﺎدل ﺣﺠﻢ ﻋﺼﺎره تزریقی استویا، ﺳﺮم ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژی را ﺑﻪ ﻣﺪت شش هفته (پنج روز در هفته) ﺑﻪ ﺻﻮرت گاواژ درﻳﺎﻓﺖ کردند. رت‌های ﮔﺮوه دیابتی تمرین هوازی به مدت شش هفته (پنج روز در هفته) به انجام تمرین هوازی پرداختند و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻤﻮدن ﺷﻮک ﺣﺎﺻﻞ از گاواژ ﻣﻌﺎدل ﺣﺠﻢ ﻋﺼﺎره تزریقی، ﺳﺮم ﻓﻴﺰﻳﻮﻟﻮژی (آب مقطر) ﺑﻪ ﺻﻮرت گاواژ درﻳﺎﻓﺖ کردند. گروه دیابتی+ عصاره استویا، در طول دوره پژوهش (پنج روز در هفته، روزانه یک‌بار) ﻋﺼﺎره استویا را ﺑﻪ ﺻﻮرت خوراکی و با استفاده از سرنگ گاواژ به میزان250 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در یک ساعت مشخص (11 صبح) درﻳﺎﻓﺖ کردند. رت‌های گروه دیابتی+تمرین+عصاره نیز ضمن انجام تمرین هوازی، پس از پایان هر جلسه تمرین به میزان 250 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن ﻋﺼﺎره استویا را به صورت خوراکی برای پنج روز در هفته، پس از پایان تمرین و ﺑﻪ ﻣﺪت شش هفته ﺑﻪ ﺻﻮرت گاواژ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮدند. ﺑﻌﺪ از شش هفته انجام مداخله، رت‌ها اﺑﺘﺪا وزن‌کشی ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﺰریﻖ درون ﺻﻔﺎﻗﯽ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از ﮐﺘﺎﻣﯿﻦ (30 تا 50 ﻣﯿﻠﯽﮔﺮم ﺑﺮ ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم وزن ﺑﺪن) و زایلازین (3 ﺗﺎ 5 ﻣﯿﻠﯽﮔﺮم ﺑﺮ ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم وزن ﺑﺪن) بیهوش ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ ﺧﻮن (حدود 5 میلی‌لیتر) ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ از قلب آﻧﻬﺎ گرفته شد. سپس نمونه‌های خونی ﺑﻪ ﻣﺪت 10 دﻗﻴﻘﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ 3000 دور در دقیقه ﺳﺎﻧﺘﺮﻳﻔﻮژ ﺷﺪه و سرم‌های حاصل ﺑﺮای ارزیابی‌های ﺑﻌﺪی در دمای منهای 80 درجه سانتی‌ﮔﺮاد ﻧﮕﻬﺪاری ﺷﺪند. ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﺭ ﺍﺯ ﺑﻴﻦ ﺑﺮﺩﻥ ﺍﺛﺮ ﺣﺎﺩ ﺗﻤﺮﻳﻦ، 48 ﺳﺎﻋﺖ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺁﺧﺮﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺗﻤﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﮔﻴﺮی خونی ﺍﻧﺠﺎﻡ گرفت. آنزیم‌های کبدی (ALT و AST) ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﮐﯿﺖهای شرکت پارس‌آزمون (ساخت ایران) اﻧﺪازهﮔﯿﺮی ﺷﺪند. ﻣﯿﺰان ﺷﺪت تمرین هوازی ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﺮﻋﺖ دویﺪن آنها روی ﻧﻮار ﮔﺮدان (محصول شرکت تکنیک‌آزما، ساخت ایران، تبریز) ﮐﻨﺘﺮل شد. بر اساس پژوهشی ﺳﺮﻋﺖ دویﺪن 20-25 ﻣﺘﺮ در دﻗﯿﻘﻪ برای ﻣﻮش‌ها به ﻋﻨﻮان یﮏ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ هوازی ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد [24]. پروتکل تمرینی پژوهش حاضر بر اساس اصول انجمن علمی پزشکی ورزشی کالج آمریکا و به صورت فزاینده طراحی شد [25] که شرح کامل آن در جدول شماره 1 آورده شده است. 



برای هر جلسه تمرین، پنج دقیقه گرم کردن با سرعت 5 تا 10 متر در دقیقه (شیب صفر) و به همان اندازه سرد کردن در نظر گرفته شد.
روش تهیه عصاره استویا
عصاره‌گیری استویا به روش ماسیراسیون (خیساندن) انجام شد؛ به این شکل که 50 گرم از برگ گیاه استویا توسط ترازوی دیجیتال به صورت خشک تهیه و پودر شد. پودر حاصل در ارلن ریخته شده و روی نمونه 1500 سی‌سی از حلال (50 درصد اتانول 96 درصد و 50 درصد آب) اضافه شد، به گونه‌ای که روی پودر کاملاً پوشانده شد. سپس سر ارلن به وسیله ورقه آلومینیومی پوشانده شده و ارلن به مدت 48 ساعت روی دستگاه شیکر با سرعت 90 دور در دقیقه قرار گرفت. بعد از این که حلال و گیاه همگن شدند، محلول‌ها توسط کاغذ صافی صاف شده، سپس محلول صاف‌شده در دستگاهی به نام روتاری قرار گرفت تا حلال از عصاره جدا شود. میزان دو گلیکوزید استویوساید و ربادیوساید A به ترتیب 80 درصد و بیش از 40 درصد تعیین شد. سنجش استویوساید وربادیوساید A با روش Hearn و Subedi صورت گرفت [26]. ﺍﻳﻦ ﻋﺼﺎﺭﻩ ﮔﻴﺎﻫی ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺮﮐﺖ آدونیس گل‌دارو ﺗﻬﻴﻪ شد.
روش‌های آماری
ﭘﺲ ﺍﺯ تأیید ﺗﻮﺯﻳﻊ ﻧﺮﻣﺎﻝ ﺩﺍﺩﻩها ﺑﺎ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﺁﺯﻣﻮﻥ شاپیرو ویلک، ﺑﺮﺍی ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻭ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺁﻣﺎﺭی ﻭ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺍﺧﺘﻼﻑ ﺑﻴﻦ ﮔﺮﻭﻩها ﺍﺯ ﺁﺯﻣﻮﻥ ﺁﻧﺎﻟﻴﺰ ﻭﺍﺭﻳﺎﻧﺲ ﻳﮏﻃﺮﻓﻪ ﻭ ﺁﺯﻣﻮﻥ تعقیبی توکی ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺷﺪ. تمام ﺩﺍﺩﻩها ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ±ﺍﻧﺤﺮﺍﻑ استاندارد ﺍﺭﺍئه ﺷﺪند. ﻣﺤﺎﺳﺒﻪها ﺑﺎ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﻧﺮﻡ‌ﺍﻓﺰﺍﺭ ﺁﻣﺎﺭی SPSS نسخه 23 ﺍﻧﺠﺎﻡ شد ﻭ ﺳﻄﺢ معنی‌داری ﺁﺯﻣﻮﻥ‌ها P≤0/05  ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ.
یافته‌ها
جدول شماره 2، ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ±ﺍﻧﺤﺮﺍﻑ استاندارد ﺳﻄﻮﺡ ﺳﺮمی ALT و AST را نشان می‌دهد.  



همچنین نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه ﺩﺭ جدول شماره 3 آمده است. 



بر اﺳﺎس ﻧﺘﺎیج ﻣﻮﺟﻮد در جدول شماره 3 و تصویر شماره 1، ﺑﯿﻦ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ALT وAST در ﮔﺮوه‌های ﭘﻨﺞ‌ﮔﺎﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﻌﻨﯽ‌داری مشاهده ﺷﺪ (0/00=P). 
 

ﺑﺮ اﺳﺎس نتایج آزﻣﻮن ﺗﻌﻘﯿﺒﯽ توکی که در جدول شماره 4 اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ، میانگین ترانس‌آمینازها در گروه‌های دیابت+تمرین+عصاره، دیابت+عصاره و دیابت+تمرین در مقایسه با گروه کنترل دیابتی به ترتیب به طور معنی‌داری پایین‌تر بود (0/05>P). 



ضمناً بین میانگین ALT در گروه دیابت+عصاره با دیابت+تمرین و دیابت+تمرین+عصاره اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد (مقادیر P به ترتیب برابر 0/82 و 0/057)، در حالی که بین میانگینAST در گروه دیابت+عصاره با گروه دیابت+تمرین تفاوت معنی‌داری وجود داشت (0/002=P).
بحث 
پژوهش حاضر احتمالاً اولین تحقیق در زمینه بررسی تأثیر هم‌زمان تمرینات هوازی و مصرف عصاره استویا بر آسیب‌های بافت کبدی در رت‌های دیابتی‌شده است. از اﻳﻦرو ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﻪدﻟﻴﻞ ﻓﻘﺪان پیشینه مطالعاتی ﻣﺸﺎﺑﻪ، ﺑﺮ آن ﺷﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از آﺛﺎر ﻋﺼﺎره استویا و ﺗﻤﺮﻳﻦ هوازی ﺑﺮ تغییرات آنزیم‌های منتخب کبدی رت‌های دﻳﺎبتی را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺠﺎم‌ﺷﺪه بررسی ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ‌های ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ارﺗﺒﺎط هم‌زمان اﺛﺮﮔﺬاری عصاره استویا و ﺗﻤﺮﻳﻦ هوازی پی ﺑﺒﺮﻧﺪ. 
کبد یکی از اﻧﺪام‌هایی اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻳﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آﺳﻴﺐ‌های اﺳﺘﺮس اﻛﺴﻴﺪاﺗﻴﻮ ناشی از هاﻳﭙﺮگلیسمی دﭼﺎر آﺳﻴﺐ می‌ﺷﻮد. اﻓﺰاﻳﺶ در ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ آﻧﺰﻳﻢ‌های ﻛﺒﺪی ﺳﺮم در دﻳﺎبت ﻣﻨﻌﻜﺲ‌ﻛﻨﻨﺪه آﺳﻴﺐ ﻛﺒﺪی است [27]. نتایج ﺑﻪ‌دﺳﺖ‌آﻣﺪه از این ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺣﺎﮐﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ تمرین هوازی و ﻣﺼﺮف ﻋﺼﺎره استویا ﺑﻪﺗﻨﻬﺎیی و همچنین ترکیب هردوی آن‌ها ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻌﻨﯽ‌داری ﺑﺮ کاهش سطوح سرمی ترانس‌آمینازهای ALT و AST داﺷﺘﻪ و احتمالاً ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻋﻤﻠﮑﺮد ﺳﻠﻮل‌های کبدی در رت‌های دیاﺑﺘﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ. همچنین ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ‌های اراﺋﻪ‌ﺷﺪه در ﺟﺪول شماره 2 ﻣﻼﺣﻈﻪ می‌ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺼﺮف ﻋﺼﺎره ﺑﻪ همراه ﺗﻤﺮین هوازی در ﻣﻘﺎیﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺼﺮف ﻋﺼﺎره و تمرین هوازی ﺑﻪ‌ﺗﻨﻬﺎیی، ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﯿﺸﺘﺮی ﺑﺮ ﺑﻬﺒﻮد شاخص‌های آسیب کبدی داﺷﺘﻪ اﺳﺖ. 
مطالعه حاضر ﻧﺸﺎن داد ﻣﻴﺰان آﻧﺰﻳﻢ‌های کبدی منتخب در ﮔﺮوه دیابتی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻛﻨﺘﺮل سالم ﺑﻪ ﺻﻮرت معنی‌داری اﻓﺰاﻳﺶ می‌یابد که با ﻧﺘﺎﻳﺞ ﮔﺰارﺷﺎت پیشین همسو است [27، و28]. تیمار رت‌های دﻳﺎبتی ﺑﺎ ﻋﺼﺎره استویا به ﻣﻴﺰان 250 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم از وزن بدن ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﻴﺰان آﻧﺰﻳﻢ‌های ﻛﺒﺪی را ﺑﻪ ﺣﺪ ﻧﺮﻣﺎل آن‌ها ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻨﺪ. این یافته با نتایج پژوهش آسایی و همکاران سازگار است که به ویژگی‌های آنتی‌اکسیدانی و مکانیسم‌های وابسته به PPARγ استویا نسبت داده شد [29]. توانایی کاهش میزان آنزیم‌های کبدی پس از درمان با عصاره استویا ﻧﺸﺎن‌دهنده اﺛﺮات حفاظتی ﻋﺼﺎره استویا ﺑﺮ ﺑﺎﻓﺖ ﻛﺒﺪ در مقابل ﺻﺪﻣﺎت ناشی از دﻳﺎﺑﺖ است. گیاه استویا غنی از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آنتی‌اکسیدانی از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻼوﻧﻮﺋﻴﺪ است [30]. استویا به دلیل داشتن اثرات آنتی‌اکسیدانی و خنثی‌کنندگی رادیکال آزاد، اثرات محافظتی را بر عملکرد تخریبی رادیکال‌های هیدروکسیل در DNA اعمال می‌کند [31]. علاوه بر این، یکی دیگر از مارکرهای استرس اکسیداتیو در محیط بیولوژیک، مالون‌دی‌آلدئید است [32]. مطالعات گزارش داده‌اند عوامل گیاهی به‌خصوص فلاونوئید، میزان MDA بافتی و سرمی را کاهش می‌دهند [22، 33]. بنابراین تأثیر کاهشی استویا در مطالعه حاضر می‌تواند ناشی از کاهش میزان MDA باشد، هرچند در این پژوهش مقادیر MDA اندازه‌گیری نشد.
از سویی دیگر، یافته‌های پژوهش نشان داد تمرینات هوازی به مدت شش هفته سبب کاهش معنی‌داری در میزان آنزیم‌های کبدی منتخب گروه‌های تجربی نسبت به گروه کنترل دیابتی می‌شود که با نتایج پژوهش کاوانیشی و همکاران هم‌خوانی دارد [15]. کاوانیشی و همکاران طی مطالعه‌ای تأثیر شانزده هفته تمرین هوازی روی نوار گردان را بر آنزیم‌های کبدی در موش‌های مبتلا به کبد چرب غیرالکلی بررسی کردند و نتایج حاکی از کاهش معنی‌دار این شاخص‌ها به دنبال برنامه تمرین هوازی بود [15]. کاوانیشی گزارش کرد فعالیت هوازی ممکن است علاوه بر تنظیم مثبت دفاع آنتی‌اکسیدانی از طریق کاهش استرس اکسیداتیو و التهاب منجر به کاهش بیشتر سطوح آلانین آمینوترانسفراز و آسپارتات آمینوترانسفراز شود [15]، هرچند شاخص‌های استرس اکسیداتیو در این مطالعه اندازه‌گیری نشد. این یافته‌ها برخلاف نتایج پژوهش اﺳﺘﺮازنیک و همکاران است که نشان دادند ﭘﺲ از یﮏ دوره ﺗﻤﺮیﻨﺎت هوازی ﺗﻐﯿﯿﺮی در ﺳﻄﻮح ﺳﺮﻣﯽ آﻧﺰیﻢ‌های ﮐﺒﺪی ایﺠﺎد نمی‌شود [34]. به طور کلی فعالیت آنزیم‌های کبدی تحت تأثیر مدت، شدت، نوع و شیوه تمرینات ورزشی تغییر می‌کند [35]. بنابراین شاید دلیل ناهمسو ﺑﻮدن ﻧﺘﺎیﺞ ﭘﮋوهش‌ها به دلیل ﺗﻔﺎوت در متغیرهای تمرینی باشد. 
ضمناً نتایج بررسی تأثیر هم‌زمان عصاره استویا و تمرین هوازی بر سطوح آنزیم‌های کبدی منتخب رت‌های دیابتی‌شده در پژوهش حاضر، نشان از کاهش معنی‌دار مقادیر ﺳﺮمی ترانس‌آمینازهای منتخب داشت که مشخص می‌کند توأم بودن این دو مداخله در مقایسه با هرکدام از آن‌ها به‌تنهایی تأثیرگذارتر بوده است. در واقع عصاره استویا و تمرین به دلیل داشتن اثرات آنتی‌اکسیدانی احتمالاً به طور مؤثری در کاهش سطوح آنزیم‌های مورد بررسی که منعکس‌کننده آسیب کبدی ناشی از دیابت است، عمل می‌کنند. هرچند پژوهش‌های بیوشیمیایی و فارماکولوژیکی بیشتری برای بررسی‌های دقیق‌تر در جهت استفاده از آن دو باید انجام شود. 
نتیجه‌گیری 
عصاره استویا و تمرین هوازی هرکدام به‌تنهایی و به صورت ترکیبی سبب کاهش ﺑﻴﻮﻣﺎﺭﻛﺮهای ﺳﺮمی ﺁﺳﻴﺐ ﻛﺒﺪ ﺩﺭ رت‌های ﺩﻳﺎبتی‌ﺷﺪﻩ با استرپتوزوتوسین می‌شوند، هرچند میزان این کاهش در گروه تمرین همراه با عصاره بیشتر بود ﻛﻪ ﺍﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩ احتمالاً ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ هیپوگلیسمی ﻭ آنتی‌اکسیدانی ﻋﺼﺎﺭﻩ و تمرین هوازی ﺍﻋﻤﺎﻝ می‌ﺷﻮﺩ. ﺑﻨﺎﺑﺮﺍﻳﻦ ﻣﺼﺮﻑ عصاره استویا به همراه تمرین هوازی می‌تواند تأثیر مضاعفی بر کاهش ﺧﻄﺮ ﺁﺳﻴﺐ ﻛﺒﺪ داشته ﺑﺎﺷﺪ. 
ضمناً میزان دوز استفاده‌شده از عصاره استویا در این پژوهش یکی از محدودیت‌های مطالعه است و از آنجایی که این احتمال وجود دارد که اثرات هیپوگلیسمیک و آنتی‌اکسیدانی استویا در دیابتی‌ها به مقدار دُز آن وابسته باشد، بنابراین تحقیقات بیشتر در این زمینه با مقادیر مختلف دُز استویا می‌تواند به درک بهتر نتایج کمک کند. پیشنهاد می‌شود در تحقیقی مشابه میزان شاخص‌های آسیب اکسیداتیو به دنبال مصرف عصاره استویا و تمرین در رت‌های دیابتی مورد بررسی قرار گیرد. در مجموع، با وجود اینکه آزمودنی‌های ﭘﮋوهش حاضر ﺣﻴﻮاﻧﺎت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎهی ﺑﻮدﻧﺪ و با آزمودنی‌های انسانی ﻣﺘﻔﺎوت هستند، ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل این پژوهش ﺟﻬﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎیی ﻣﻜﺎﻧﻴﺴﻢ‌های مؤثر در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ می‌ﺗﻮاﻧﺪ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ. هرﭼﻨﺪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‌های ﺑﻴﻮﺷﻴﻤﻴﺎیی ﺑﻴﺸﺘﺮی را ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار داد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
تمام اصول اخلاقی در این مقاله مورد توجه قرار گرفت. شرکت‌کنندگان در مورد هدف تحقیق و مراحل اجرای آن مطلع شدند. آنها همچنین در مورد محرمانه بودن اطلاعات خود اطمینان داشتند. علاوه بر این، آنها مجاز بودند هر زمان که بخواهند مطالعه را ترک کنند و در صورت تمایل، نتایج تحقیق در دسترس آنها قرار خواهد گرفت.
حامی مالی
این مقاله از رساله‌ی دکترای نویسنده سوم در دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه استخراج شده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آماده‌سازی این مقاله مشارکت داشته‌اند. 
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

 

References
1.Tappy L, Minehira K. New data and new concepts on the role of the liver in glucose homeostasis. Current Opinion in Clinical Nutrition & Metabolic Care. 2001; 4(4):273-7. [DOI:10.1097/00075197-200107000-00005] [PMID]
2.Cameron NE, Gibson TM, Nangle MR, Cotter MA. Inhibitors of advanced glycation end product formation and neurovascular dysfunction in experimental diabetes. Annals of the New York Academy of Sciences. 2005; 1043:784-92. [DOI:10.1196/annals.1333.091] [PMID]
3.De Marco R, Locatelli F, Zoppini G, Verlato G, Bonora E, Muggeo M. Cause-specific mortality in type 2 diabetes. The Verona Diabetes Study. Diabetes Care. 1999; 22(5):756-61. [DOI:10.2337/diacare.22.5.756] [PMID]
4.Venditti P, Napolitano G, Barone D, Di Meo S. Effect of training and vitamin E administration on rat liver oxidative metabolism. Free Radical Research. 2014; 48(3):322-32. [DOI:10.3109/10715762.2013.867959] [PMID]
5.Domingueti CP, Dusse LMSA, das Graças Carvalho M, de Sousa LP, Gomes KB, Fernandes AP. Diabetes mellitus: the linkage between oxidative stress, inflammation, hypercoagulability and vascular complications. Journal of Diabetes and its Complications. 2016; 30(4):738-45. [DOI:10.1016/j.jdiacomp.2015.12.018] [PMID]
6.Ajayi OB, Odutuga A. Effect of low-zinc status and essential fatty acids deficiency on the activities of aspartate aminotransferase and alanine aminotransferase in liver and serum of albino rats. Die Nahrung. 2004; 48(2):88-90. [DOI:10.1002/food.200300316] [PMID]
7.Soochan D, Keough V, Wanless I, Molinari M. Intra and extra-hepatic cystadenoma of the biliary duct. Review of literature and radiological and pathological characteristics of a very rare case. BMJ Case Reports. 2012. [DOI:10.1136/bcr.01.2012.5497] [PMID] [PMCID]
8.von Känel R, Abbas CC, Begré S, Gander M-L, Saner H, Schmid J-P. Association between posttraumatic stress disorder following myocardial infarction and liver enzyme levels: A prospective study. Digestive Diseases and Sciences. 2010; 55(9):2614-23. [DOI:10.1007/s10620-009-1082-z] [PMID]
9.Tanné F, Gagnadoux F, Chazouilleres O, Fleury B, Wendum D, Lasnier E, et al. Chronic liver injury during obstructive sleep apnea. Hepatology. 2005; 41(6):1290-6. [DOI:10.1002/hep.20725] [PMID]
10Harris EH. Elevated liver function tests in type 2 diabetes. Clinical Diabetes. 2005; 23(3):115-9. [DOI:10.2337/diaclin.23.3.115]
11.Lawlor DA, Sattar N, Smith GD, Ebrahim S. The associations of physical activity and adiposity with alanine aminotransferase and gamma-glutamyltransferase. American Journal of Epidemiology. 2005; 161(11):1081-8. [DOI:10.1093/aje/kwi125]
12.Agarwal A, Nallella KP, Allamaneni SS, Said TM. Role of antioxidants in treatment of male infertility: an overview of the literature. Reproductive Biomedicine Online. 2004; 8(6):616-27. [DOI:10.1016/S1472-6483(10)61641-0]
13.Oh S, Tanaka K, Warabi E, Shoda J. Exercise reduces inflammation and oxidative stress in obesity-related liver diseases. Medicine and Science in Sports and Exercise. 2013; 45(12):2214-22. [DOI:10.1249/MSS.0b013e31829afc33] [PMID]
14.Johnson NA, Sachinwalla T, Walton DW, Smith K, Armstrong A, Thompson MW, et al. Aerobic exercise training reduces hepatic and visceral lipids in obese individuals without weight loss. Hepatology. 2009; 50(4):1105-12. [DOI:10.1002/hep.23129] [PMID]
15.Kawanishi N, Yano H, Mizokami T, Takahashi M, Oyanagi E, Suzuki K. Exercise training attenuates hepatic inflammation, fibrosis and macrophage infiltration during diet induced-obesity in mice. Brain, Behavior, and Immunity. 2012; 26(6):931-41. [DOI:10.1016/j.bbi.2012.04.006] [PMID]
16.Gutierrez-Grobe Y, Ponciano-Rodríguez G, Ramos MH, Uribe M, Méndez-Sánchez N. Prevalence of non alcoholic fatty liver disease in premenopausal, posmenopausal and polycystic ovary syndrome women. The role of estrogens. Annals of Hepatology. 2010; 9(4):402-9. [DOI:10.1016/S1665-2681(19)31616-3]
17.Devries MC, Samjoo IA, Hamadeh MJ, Tarnopolsky MA. Effect of endurance exercise on hepatic lipid content,enzymes, and adiposity in men and women. Obesity (Silver Spring). 2008; 16(10):2281-8. [DOI:10.1038/oby.2008.358] [PMID]
18.Barzegarzadeh-Zarandi H, Dabidy-Roshan V. [Changes in some liver enzymes and blood lipid level following interval and continuous regular aerobic training in old rats (Persian)].  Journal of Shahrekord Uuniversity of Medical Sciences. 2012; 14(5):13-23. http://journal.skums.ac.ir/article-1-1334-en.html
19.Osawa T, Kato Y. Protective role of antioxidative food factors in oxidative stress caused by hyperglycemia. Annals of the New York Academy of Sciences. 2005; 1043(1):440-51. [DOI:10.1196/annals.1333.050] [PMID]
20.Stickel F, Schuppan D. Herbal medicine in the treatment of liver diseases. Digestive and Liver Disease. 2007; 39(4):293-304. [DOI:10.1016/j.dld.2006.11.004] [PMID]
21.Ghosh N, Ghosh R, Mandal V, Mandal SC. Recent advances in herbal medicine for treatment of liver diseases. Pharmaceutical Biology. 2011; 49(9):970-88. [DOI:10.3109/13880209.2011.558515] [PMID]
22.Shivanna N, Naika M, Khanum F, Kaul VK. Antioxidant, anti-diabetic and renal protective properties of Stevia rebaudiana. Journal of Diabetes and its Complications. 2013; 27(2):103-13. [DOI:10.1016/j.jdiacomp.2012.10.001] [PMID]
23.Kim H-J, Park JY, Oh SL, Kim Y-A, So B, Seong JK, et al. Effect of treadmill exercise on interleukin-15 expression and glucose tolerance in zucker diabetic fatty rats. Diabetes & Metabolism Journal. 2013; 37(5):358-64. [DOI:10.4093/dmj.2013.37.5.358] [PMID] [PMCID]
24.Yildirim Ö, Büyükbingöl Z. Effect of cobalt on the oxidative status in heart and aorta of streptozotocin-induced diabetic rats. Cell Biochemistry and Function. 2003; 21(1):27-33. [DOI:10.1002/cbf.995] [PMID]
25.Thompson WR, American College of Sports Medicine. ACSM’s guidelines for exercise testing and prescription. 8^th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkings; 2010. https://books.google.com/books/about/ACSM_s_Guidelines_for_Exercise_Testing_a.html?id=6NcjAQAAMAAJ
26.Moradi Peynevandi K, Sharifi M, Behmanesh M. [Effects of methyl jasmonate, on stevioside & rebaudioside A content and expression of the ent-Kaurenoic acid 13-hydroxylase gene in Stevia rebaudiana Bert. In vitro (Persian)]. Journal of Plant Biology. 2014; 6(21):99-110. https://ijpb.ui.ac.ir/article_18942.html?lang=en
27.Kalailingam P, Sekar AD, Samuel JSC, Gandhirajan P, Govindaraju Y, Kesavan M, et al. The efficacy of Costus igneus rhizome on carbohydrate metabolic, hepatoproductive and antioxidative enzymes in streptozotocin-induced diabetic rats. Journal of Health Science. 2011; 57(1):37-46. [DOI:10.1248/jhs.57.37]
28.Singh PK, Baxi D, Banerjee S, Ramachandran AV. Therapy with methanolic extract of Pterocarpus marsupium Roxb and Ocimum sanctum Linn reverses dyslipidemia and oxidative stress in alloxan induced type I diabetic rat model. Experimental and Toxicologic Pathology. 2012; 64(5):441-8. [DOI:10.1016/j.etp.2010.10.011] [PMID]
29.Assaei R, Mokarram P, Dastghaib S, Darbandi S, Darbandi M, Zal F, et al. Hypoglycemic effect of aquatic extract of Stevia in pancreas of Diabetic rats: PPARγ -dependent regulation or antioxidant potential. Avicenna Journal of Medical Biotechnology. 2016; 8(2):65-74. [PMID] [PMCID]
30.Komissarenko NF, Derkach AI, Kovalyov IP, Bublik NP. Diterpene glycosides and phenylpropanoids of Stevia rebaudiana Bertoni. Rast Research. 1994; 1(2):53-64.
31.Shukla S, Mehta A, Bajpai VK, Shukla S. In vitro antioxidant activity and total phenolic content of ethanolic leaf extract of Stevia rebaudiana Bert. Food and Chemical Toxicology. 2009; 47(9):2338-43. [DOI:10.1016/j.fct.2009.06.024] [PMID]
32.Venkateswarlu V, Kokate CK, Rambhau D, Veeresham C. Antidiabetic activity of roots of Salacia macrosperma. Planta medica. 1993; 59(5):391-3. [DOI:10.1055/s-2006-959715] [PMID]
33.Ananthan R, Latha M, Ramkumar KM, Pari L, Baskar C, Bai VN. Modulatory effects of Gymnema montanum leaf extract on alloxan-induced oxidative stress in Wistar rats. Nutrition. 2004; 20(3):280-5. [DOI:10.1016/j.nut.2003.11.016] [PMID]
34.Straznicky NE, Lambert EA, Grima MT, Eikelis N, Nestel PJ, Dawood T, et al. The effects of dietary weight loss with or without exercise training on liver enzymes in obese metabolic syndrome subjects. Diabetes, Obesity and Metabolism. 2012; 14(2):139-48. [DOI:10.1111/j.1463-1326.2011.01497.x] [PMID]
35.Mikami T, Sumida S, Ishibashi Y, Ohta S. Endurance exercise training inhibits activity of plasma GOT and liver caspase-3 of mice [correction of rats] exposed to stress by induction of heat shock protein 70. Journal of Applied Physiology. 2004; 96(5):1776-81. [DOI:10.1152/japplphysiol.00795.2002] [PMID]