کروناویروس برای اولین‌بار در سال 1965 توسط تیرل و باینو به عنوان B814 شناسایی و نام‌گذاری شد. این ویروس تا کنون در بین پرندگان، پستانداران و انسان شیوع پیدا کرده است. شش گونه آن در انسان ایجاد بیماری می‌کند که انواع 229E ،OC43 ،NL63 ،HKU1 با علائم معمول سرماخوردگی مشاهده می‌شوند [1]. در واقع کرونا یک ویروس با بزرگ‌ترین RNA تک‌رشته‌ای و با پوشش پاکتی، به طول 26 تا 32 کیلوبایت متعلق به خانواده کروناویریده است که با انتقال ژنوم خود به سرعت تکثیر پیدا می‌کند و البته رشد آن به دیگر ارگانیسم‌ها نیز بستگی دارد. علائم خانواده کروناویروس شبیه به سرماخوردگی و بیماری‌های حاد تنفسی و عفونت شدید در دستگاه تنفسی (علائم ذات‌الریه، برونشیت) است [2]. از سال 2000 چندین نمونه از این نوع ویروس مشاهده و گزارش شد، اما در سال 2003 بود که سازمان بهداشت جهانی یک بیماری عفونی کشنده ناشی از سندرم حاد تنفسی را معرفی و شناسایی کرد. در اواخر سال 2004 ویروس جدید کرونا NL23 با علائم شدید تنفسی در دو کودک هلندی مشاهده و بعد از آن ویروس کرونا HKV1 در بیمار مبتلا به ذات‌الریه کشف شد. در سال 2012، سندرم حاد تنفسی مرس، یکی از خطرناک‌ترین ویروس خانواده کرونا در خاورمیانه (عربستان) مشاهده شد [3]. مورد اخیر در واقع یک ویروس RNA تک‌رشته‌ای با پوششی پاکتی‌شکل است که در حیوانات دیگر از جمله خوک‌ها در سال 2014 مشاهده شده که موجب اسهال، کم‌آبی و حتی مرگ‌ومیر در حیوانات نیز می‌شود [4]. پس از آن، آخرین و جدیدترین کروناویروس در 30 ژانویه در ووهان چین پدیدار شد که سازمان بهداشت جهانی آن را کووید 19 (بیماری کروناویروس 2019) نامید [5]. این بیماری برای سالمندان (دارای دیابت، مشکلات قلبی‌عروقی و غیره) خطرات جدی دارد. ویروس کووید 19 می‌تواند از حیوان به انسان و از انسان به انسان دیگر از طریق ترشحات مخاطی (عطسه و سرفه) یا تماس فیزیکی انتقال یابد. از علائم شایع این ویروس، سرفه، گلودرد، تب و لرز و گاهی علائم گوارشی و از دست دادن حس بویایی و چشایی [6]، اسهال و علائم تنفسی حاد است و علاوه بر این‌ها کروناویروس‌ها باعث عفونت زونا نیز می‌شوند [2]. شیوع این بیماری باعث انجام تحقیقات بسیار زیادی در کشورهای مختلف شد. در این راستا گیاهان دارویی نیز مورد توجه محققان قرار گرفت. 
گیاهان دارویی به دلیل منشأ طبیعی خود، دارای عوارض جانبی کمتری نسبت به مواد شیمیایی هستند. امروزه گیاهان دارویی به عنوان منبع ارزشمندی از ترکیبات طبیعی برای استفاده در تولید داروهای ضدمیکروبی و آنتی‌اکسیدانی در نظر گرفته می‌شوند [7]. مشاهدات علمی نشان داده‌اند گیاهان دارای خواص گوناگونی از جمله خواص ضدالتهابی، ضدمیکروبی، ضدتشنج و ضدتب هستند و وجود ترکیباتی همچون ترکیبات پلی‌فنلی مانند کوئرستین و کامپفرول به عنوان ترکیبات مؤثر در درمان انواع بیماری‌ها معرفی شده‌اند [8]. درمان عفونت‌های ویروسی به وسیله داروهای موجود، به دلیل مقاومت‌های دارویی که در اثر جهش‌زایی ویروس‌ها مشاهده شده، همراه با شکست بوده و به همین دلیل بشر نیازمند یافتن ترکیبات ضدویروسی جدیدی است. بهترین داروی ضدویروس، دارویی است که در مراحل خاص بیوسنتز ویروسی بتواند عملکرد مناسبی را ارائه دهد. در واقع نحوه عملکرد آن‌ها بدین گونه است که فرایندهای خاصی را در چرخه تکثیر ویروس وارد می‌کنند تا مانع تکثیر ویروس شوند. داروهای ضدویروسی باید بتوانند در غلظت‌های کم اثر خود را بگذارند [9].
در این راستا، دانشمندان با مشاهده اثر ترکیبات فرار گیاهان دارویی نظیر بابونه بر کاهش فعالیت ویروس هرپس، متوجه شدند که گیاهان با داشتن نسبت ترکیبات مختلف، توانایی اثرگذاری متفاوتی بر ویروس‌های هرپس دارند [10 ،9]. در پژوهشی دیگر محققان حوزه گیاهان دارویی از گیاهان در درمان ویروس سارس استفاده کردند که طبق گزارش داده‌شده، گیاهان می‌توانند اثرات محدود‌کننده‌ای را بر ویروس مرس داشته باشند و گروه بی‌فلاونوئیدها در گیاه فعالیت و تکثیر ویروس سارس را کاهش داده بودند [11]. علاوه بر این، دانشمندان اتصال مولکولی پروتئاز با سه مولکول با منشأ طبیعی (کروسین، داجتوجنین، بی‌ایودسمول) را به عنوان مهار‌کننده کووید 19 معرفی کرده‌اند [12]. گروهی از ترکیبات طبیعی مانند لکتین‌های گیاهی، جهت مقابله با ویروس سارس، آنفولانزا و هرپس مورد آزمایش قرار گرفتند که اثر ضدویروسی این ترکیبات مشاهده شد و از آن به عنوان یک ضدویروس طبیعی نام برده‌اند [13]. کتابچی و همکاران نشان داده‌اند گونه‌ای از گیاه گاوزبان اثر ضدویروسی قابل توجهی روی ویروس H1N1 دارد، به طوری که در برابر داروی آمانتادین اثر بهتری در کاهش تعداد ویروس‌ها از خود نشان داده است [14]. 
هدف این تحقیق، مروری بر فهرست گیاهانی است که دارای اثرات بازدارندگی و ضدویروسی بر خانواده کروناویروس هستند. همچنین به دلیل اهمیت سیستم ایمنی در کنترل و درمان بیماری ناشی از این ویروس‌ها، گیاهانی با قدرت افزایش سیستم ایمنی به منظور پیشگیری نیز مورد بررسی قرار گرفتند. 

در این مطالعه مروری در پایگاه‌های اطلاعاتی آی‌اس‌آی، اسکوپوس، پابمد، ساینس دایرکت، گوگل اسکالر، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، مگ‌یران و ایران مدکس، بدون محدودیت زمانی تا سال 2020 با استفاده از کلیدواژه‌های دربردارنده عناوین گیاهان دارویی به همراه کووید 19، کروناویروس‌ها، سارس، مرس، سارس کووید 2 و PEDV، مقالاتی که به دو زبان فارسی و انگلیسی بودند، از نظر ارتباطات موضوعی جست‌وجو و بررسی شدند. ابتدا چکیده مقالات، مورد مطالعه قرار گرفتند و سپس مقالاتی که از نظر موضوعی مرتبط با عنوان و اهداف پژوهش بودند انتخاب شدند. مقالات برگزیده به طور کامل مورد مطالعه قرار گرفتند. از میان مقالات مطالعه‌شده، مقالاتی که دربرگیرنده تعریف کروناویروس‌ها، اثرات عصاره و اسانس گیاهان بر کروناویروس‌ها و نقش درمانی یا بازدازندگی گیاهان دارویی مؤثر بر این ویروس‌ها بودند انتخاب شدند. پس از مشخص شدن گیاهان مؤثر در درمان و پیشگیری کروناویروس‌ها، مجددًا اسم علمی، اسم عمومی گیاهان انتخابی به‌تنهایی و به همراه کلیدواژه‌های اسانس، عصاره، ترکیبات مؤثر، خواص فیتوشیمیایی و ترکیبات شیمیایی در پایگاه‌های اطلاعاتی جست‌وجو شد و مشخصات گیاه‌شناسی و ترکیبات مؤثر گیاهان مشخص شدند. سپس ترکیبات مؤثر مشخص‌شده در مقالات با ترکیبات ذکرشده در مقالاتی که بیان‌کننده اثر درمانی و پیشگیری گیاهان بر کروناویروس بودند، مطابقت داده شد و عامل و دلیل ضدویروسی بودن گیاهان مشخص شد. در این بررسی، مقالات در سه گروه: 1. تعریف و خصوصیات کروناویروس‌ها و اعضای ویروس‌های این خانواده، 2. تأثیر گیاهان دارویی بر کروناویروس‌ها و 3. آنالیز اسانس و عصاره گیاهان، خصوصیات شیمیایی ترکیبات مؤثره و مکانیسم عمل آن‌ها تقسیم‌بندی شدند. 
جمعاً 250 مقاله به دست آمد که 68 مقاله به زبان فارسی و 182 مقاله به زبان انگلیسی بودند. پس از پایش‌های ذکرشده، درنهایت 97 مقاله که می‌توانستند در نگارش تحقیق حاضر استفاده شوند انتخاب شدند. مقالاتی که به صورت تخصصی ترکیبات مؤثر گیاه را از بُعد فیتوشیمیایی بررسی می‌کردند حذف شدند و درمجموع 51 مقاله انتخاب شدند که نُه مورد به زبان فارسی و 42 مورد به زبان انگلیسی بودند.

گیاهان با اثر ضدویروسی بر کروناویروس‌ها
فهرست گیاهان مؤثر بر کروناویروس‌ها در جدول شماره 1 آورده شده است.



گیاه شیرین‌بیان 
شیرین‌بیان گیاهی از خانواده بقولات و پایا و از جنس گلیسیریزا است که بیش از 30 گونه مختلف از این جنس، بومی آسیا و منطقه مدیترانه و دیگر نقاط هستند. این گیاه در درمان گلودرد، سرفه، برونشیت، التهاب و سل مفید بوده است [15]. مشاهده شده است که ترکیب گلیسیریزین موجود در این گیاه اثر ضدویروسی در برابر آلودگی موش‌ها به ویروس آنفولانزا A2 داشته است و با پیوند به سلول‌های T طحال موش تحت درمان در برابر ویروس آنفولانزا محافظت شده و مقدار آنتی‌ژن ویروسی در آن کاهش یافته است. علاوه بر این گزارش شده است که با تجویز مخلوط شیرین‌بیان بومی چین با گیاهانی چون رادیکس آستراگالی و پاترینیا هرب توسط طبیبان چینی و با استفاده از مدل فاژ لامبدا لیزوژن، اثرات حاد تنفسی بیماری سارس، در حضور اشعه ماوراء بنفش به میزان 83/87 درصد مهار شده است. درواقع حذف هرکدام از این گیاهان بر کاهش خواص آنتی‌ویروسی تأثیر داشته است. همچنین گیاه شیرین‌بیان چینی توانسته است سیستم ایمنی بدن موش‌ها را با افزایش لنفوسیت‌های T افزایش دهد [16]. از محصولات تجاری گیاه شیرین‌بیان که سال‌هاست در داروخانه‌های ایران به شکل‌های پودر، قرص، کپسول، قرص جویدنی، شربت و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرد، می‌توان به داروی لیکوفار که به صورت قرص با اثر ضدالتهابی گلو، خلط‌آور و ضدسرفه و قرص آلتادین که در درمان التهابات گلو و سرفه‌های تحریکی مؤثر هستند اشاره نمود [17]. علاوه بر این می‌توان به اثر ضدویروسی عصاره ریشه گیاه شیرین‌بیان بر ویروس هپاتیت A ،B ،C و ویروس ضعیف‌کننده سیستم ایمنی بدن (HIV-1) نیز اشاره کرد [10].
درمنه 
گیاهی بوته‌ای از خانواده کاسنیان است که ارتفاع آن به 25 تا 35 سانتی‌متر می‌رسد. این گیاه از سالیان طولانی در طب سنتی ایران مورد استفاده قرار می‌گرفته است که آن را به نام‌های افسنطین، یوتان، برنجساف، قیصوم و درمنه معرفی کرده‌اند [18]. محققان به این نتیجه رسیده‌اند که به دلیل خواص ضدباکتریایی و افزایش عملکرد سیستم ایمنی بدن، این گیاه می‌تواند به عنوان گزینه مناسبی جهت درمان بیماری‌های عفونی و نقص سیستم ایمنی مورد استفاده قرار گیرد [19]. مشاهدات دیگر منجر به شناسایی ترکیب دیگری در عصاره الکلی گیاه درمنه شده که نشان داده است وجود ترکیب لیکورین در میان صدها ترکیب دیگر شناخته‌شده همانند گیلیسیریزیک توانایی توقف ویروس سارس را داراست و نتایج به‌دست‌آمده نشان داده که این گونه گیاهی می‌تواند به عنوان مکمل در درمان بیماری سارس، به خوبی عمل کند [20].
زنجبیل 
زنجبیل گیاهی تک‌لپه‌ای از خانواده زینجیبراسه است. این گیاه حدود 1200 گونه دارد که از زمان‌های قدیم به عنوان گیاه دارویی و ادویه در شرق آسیا و در زمان قرون وسطی استفاده شده است [21]. مشاهدات نشان داده‌اند که عصاره زنجبیل به دلیل حضور و فعالیت ترکیباتی مانند فنل‌های جینرول و شوگاول‌ها ضمن درمان اختلالات تنفسی، پتانسیل مهار ویروسی بیشتری نسبت به داروهای ضدمالاریایی کلروکین و هیدروکسی‌کلروکین که در درمان کووید 19 استفاده می‌شوند، دارد [22]. در پژوهشی دیگر که روی ترکیب 6 جینرول صورت گرفته است مشاهده شد که این ترکیب تمایل بالایی در اتصال به پروتئین‌های سلول آلوده به ویروس از جمله RNA پلی‌مراز داشته و از تکثیر ویروس جلوگیری می‌کند که به همین دلیل در نظریه عملکرد چگالی از آن به عنوان یک داروی امیدوار‌کننده برای کووید 19 نام برده است [23].
خولنجان 
خولنجان از خانواده زینجیبراسه بوده و مهم‌ترین قسمت آن ریزوزم است که به رنگ قرمز یا قهوه‌ای مایل به نارنجی است [24]. فلاوانول‌های موجود در این ترکیب دارای خواص ضدویروس هپاتیت C هستند [25]. علاوه بر این، پژوهشگران ترکیب دیریل هپتانوئید را به عنوان ترکیبی می‌شناسند که اثر ضد ویروس آنفولانزا H1N1 را در آزمایشگاه نشان داده و مانع تکثیر این ویروس در موش‌ها شده است، به گونه‌ای که با گذشت دو تا هفت روز، عفونت به طور چشم‌گیری در ادرار موش کاهش یافت. همچنین اثر این ویروس بعد از چهار روز بر دستگاه تنفسی موش از بین رفته بود [26]. در پژوهشی که روی عصاره ریزوزم این گیاه صورت گرفته مشاهده شده است که با توجه به ساختار ترکیبات در ریشه گیاه خولنجان، این ترکیبات از طریق اتصالات مولکولی قادر به مهار عفونت‌های ناشی از بیماری کووید 19 هستند و از آن به عنوان یک محصول طبیعی امیدوارکننده برای مبارزه با ویروس کووید 19 نام برده‌اند [27].
گیاه دارچین 
دارچین از خانواده برگ بوییان است. دارچین درختی 10 تا 17متری است که از گیاهان همیشه‌سبز بوده و از تمام قسمت‌های آن بوی خوشی به مشام می‌رسد. تمام قسمت‌های این گیاه شامل ریشه، ساقه‌های جوان و روغن آن قابل استفاده است. پوست و شاخه‌های ضخیم درخت را پس از جدا کردن از درخت به صورت لوله‌ای‌شکل یا پودر وارد بازار می‌کنند [28]. بخش زیادی از اسانس دارچین را سینامیک آلدئید تشکیل می‌دهد که محققان اثر آن را بر بیماران مبتلا به ایدز و نقص ایمنی مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج نشان می‌دهد این ترکیب منجر به کاهش تکثیر ویروس در این بیماران شده است [29]. در پژوهش‌ها و تحقیقاتی که در این زمینه انجام شده مشخص شده است که بخش زیادی از اسانس دارچین را سینامیک آلدئید و اوژنول تشکیل می‌دهد که دارای خواص ضدآنفولانزایی بالایی هستند [30]. با توجه به پروتئین هماگلوتینین ویروس و میل ترکیبی سینامیک آلدئید و اوژنول موجود در گیاه به آن، به نظر می‌رسد این گیاه نیز می‌تواند در درمان کووید 19 و سایر بیماری‌های تنفسی مفید باشد [31]. 
سیاهدانه 
سیاهدانه از خانواده آلاله و گیاهی یک‌ساله به ارتفاع 60 تا 70 سانتی‌متر است. این گیاه دارای گل‌های سفید و آبی و دانه‌های شیری‌رنگی است که در اثر هوا سیاه‌رنگ می‌شوند. منشأ سیاهدانه جنوب اروپا، شمال آفریقا و آسیاست [32]. در پژوهشی که توسط محققان روی کووید 19 انجام گرفته، مشخص شده است که ترکیبات موجود در دانه گیاه سیاهدانه شامل نیگلیدین، نیگللیدین، نیگلیمین، کارواکرول، آلفا-هیدرین، تیمول، تیموکوئینوین، دی تیموکوئینوین و تیموهیدروکوئینون هستند که هرکدام از این ترکیبات به نحوی می‌توانند اثر پیشگیرانه داشته باشند. اما دو ترکیب نیگلیدین و آلفا هیدرین با اتصال به پروتئاز اصلی، بیشترین تأثیر را بر کووید 19 داشته‌اند و توانسته‌اند این ویروس را مهار کنند [33].
پوست گریپ‌فروت 
گریپ‌فروت گیاهی به صورت درخت و از خانواده مرکبات است. ارتفاع آن به 12 متر رسیده و برگ‌های آن سبز و گل‌های آن سفید است. تاریخ کشت آن به بیش از 4000 سال پیش در هند و مالزی می‌رسد، اما در حال حاضر آمریکا حدود 97 درصد از گریپ‌فروت جهان را تأمین می‌کند [21]. میوه و پوست آن دارای ترکیباتی همچون اسیدهای میوه، فلاونوئید‌ها، ترکیبات فرار، هیدروکربن‌های ترپنی، ویتامین ث، پتاسیم، آهن و کلسیم است. محققان مشاهده کرده‌اند که میوه این گیاه قادر به کاهش ویروس‌های خانواده کروناست [34]. علاوه بر آن، مهار‌کننده پروتئاز در بیماری HIV بوده و نشان داده شده است که پوست گریپ‌فروت و سایر مرکبات به دلیل داشتن ترکیبات فلاونوئیدی خواص ضد کووید 19 دارد [35]. 
برگ بو
برگ بو از خانواده برگ بوییان با برگ‌های معطر است که میوه و برگ آن مورد استفاده قرار می‌گیرد و منشأ آن به جنوب اروپا و آسیای صغیر برمی‌گردد. برگ‌های آن سرشار از فلاونوئید، لاکتون سسکوئی، ترپنوئید‌ها، فنولید اسید‌ها و آلکالوئیدهای ایزوکوئینولین هستند، همچنین ریشه‌های آن دارای مقدار زیادی فلاونوئید است [36]. از ترکیبات اصلی آن آلفا-توکوفرول 1و8-سینئول را می‌توان نام برد که اثر ضدویروسی داشته و تحقیقات نشان داده‌اند که اسانس برگ بو نسبت به گلیسیریزین، ویروس سارس را بهتر مهار می‌کند [37].
سرخارگل 
سرخارگل متعلق به خانواده آفتاب‌گردانان است. عصاره سرخارگل به دلیل وجود ترکیبات خود توانسته تأثیر مثبتی بر افزایش سیستم ایمنی بدن بگذارد. تمام پیکر گیاه اعم از ریشه و اندام‌های رویشی حاوی مواد ارزشمندی مانند الکیل آمین و ایزوبوتیل آمین بوده و در اسانس آن هومولن، کاریوفیلن، اکسید کاریوفیلن و هتروپلی‌ساکاریدها وجود دارند [38]. همچنین عصاره سرخارگل دارای خواص آنتی‌ویروس آنفولانزا H1N1، ویروس سارس و همچنین قدرت مهارکنندگی ویروس کووید 19 است [39].
گیاهان تقویت‌کننده سیستم ایمنی
فهرست گیاهان تقویت‌کننده سیستم ایمنی در برابر ویروس‌ها در جدول شماره 2 آورده شده است.



آقطی سیاه 
آقطی سیاه به خانواده کاپریفولیاسه تعلق دارد. از ترکیبات مؤثره آن می‌توان به فلاونوئیدهای سیانیدین 3-سامبوبیوزید و سیانیدین و 3- گلوکوزید اشاره کرد که وجود همین ترکیبات در عصاره این گیاه موجب افزایش سیتوکین‌ها به وسیله مونوسیت‌ها شده و درنتیجه باعث افزایش سیستم ایمنی بدن می‌شود، همچنین مانع خون‌رسانی به ویروس آنفولانزا و چسبندگی این ویروس به گیرنده سلول‌ها شده و منجر به مهار ویروس آنفولانزای تیپ A و تیپ B می‌شود [40]. در پژوهشی دیگر مشاهده شد که ترکیبات موجود در این گیاه با محافظت از رشته‌های لیپیدی سلول مانع ورود ویروس به سیتوپلاسم سلول میزبان شده و درنتیجه مانع از تکثیر ویروس آنفولانزا شده است [41].
جینسینگ 
جینسینگ متعلق به خانواده آرلیاسیه بوده و دارای یازده گونه است. دو نوع جینسینگ قرمز و سفید در بین مردم شناخته شده است که خواص جینسینگ قرمز بیشتر از جنسینگ سفید است و از ترکیبات اصلی آن می‌توان به جینسنوساید و فنولیک‌ها اشاره کرد [42]. در مطالعه‌ای که در زمینه بررسی تأثیر محافطتی جینسینگ در برابر ویروس سینسیشال تنفسی صورت گرفت مشاهده شد که این گیاه موجب تولید سیتوکین‌های التهابی در آزمایشگاه و کاهش بارهای ویروسی ریه و تولید آنتی‌ویروس IFN-γ و همچنین افزایش سلول‌های T و سلول‌های دنتریتیک شده است [43]. پژوهشگران در مطالعه‌ای به منظور بررسی تأثیر عصاره جینسینگ بر 60 داوطلب که با خوردن عصاره آن و خون‌گیری در هفته چهارم و هفته هشتم انجام شد، مشاهده کردند که مصرف این عصاره در هفته چهارم موجب بهبود مداوم در فعالیت سیستم ایمنی و در هفته هشتم موجب افزایش القای اینترفرون، فاگوسیتوز‌ها و سلول‌های B وT در بدن شده و ایمنی را افزایش داده است. تعدادی از این محققان اثر عصاره جینسینگ را در 227 نفر که نسبت به آنفولانزا واکسینه شده بودند نیز بررسی کرده و مشاهده نمودند با استفاده دوبار در هفته عصاره جینسینگ در هفته هشتم و دوازدهم، فعالیت فاگوسیتوز سلولی در گروه جینسینگ دوبرابر افراد واکسینه‌شده، بوده است. این امر نشان‌دهنده مقاومت بدن در برابر عفونت‌های تنفسی در بین چهار تا دوازده هفته است. علاوه بر این، مصرف عصاره جینسینگ قرمز در 199 بیمار مبتلا به HIV که هر شش ماه از آن‌ها خون‌گیری به عمل می‌آمد نشان داد که طی این مدت ایمنی آن‌ها نیز افزایش پیدا کرده است [44].
آلوئه‌ورا 
آلوئه‌ورا یا صبر زرد و نام‌های دیگری مانند شاخ بزی، گل قبر و گل سگله در جنوب کشور شناخته شده است. آلوئه‌ورا سرشار از مواد مغذی، مواد معدنی، آمینواسیدها، ویتامین‌ها و ترکیباتی نظیر آلوئین، فامودین، آنتراکینون و ایزوباربالکوئین است. اثر تحریک ایمنی و رشد توسط این گیاه در حیوانات خونگرم مشاهده شده است. همچنین محققان مشاهده کرده‌اند که این گیاه به دلیل افزایش تأثیر باکتری‌های لاکتیک اسید بر روده و آنزیم‌ها و سایر قسمت‌ها موجب افزایش ایمنی بدن نیز می‌شود [45]. علاوه بر این، واکسن این گیاه در مدل سگ‌ها در جنبه‌های مختلف سیستم ایمنی، از جمله مجموعه لنفوسیت‌ها و ایمنوگلوبین‌ها از طریق اتصال بتا گلوکان باعث تحریک سیستم ایمنی سگ‌ها و افزایش سیستم ایمنی در آن‌ها شده است [46]. 
گون 
گون متعلق به خانواده باقلاییان است. این گیاه بومی آمریکا بوده و با داشتن ترکیبات مهمی مانند آسپارژینن، گلایکوسین، گلکورونیک اسید، بتا-سیتروئول و سویاساپونین موجب افزایش سیستم ایمنی می‌شود، به طوری که در طب سنتی برای بهبود سیستم ایمنی در بیماری‌های ویروسی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. اثرات ضدویروس آنفولانزا در طیور با مهار عملکرد آن، از دیگر اثرات این گیاه است [47]. علاوه بر این پلی‌ساکاریدهای موجود در گون می‌توانند سلول‌های سیستم عصبی مرکزی را در انسان در برابر بیماری‌های ویروسی محافظت کنند و در مهار ویروس هپاتیت C مؤثر هستند [36].
آویشن 
آویشن شیرازی
آویشن یکی از اعضای خانواده نعناعیان است که حدود دو تا پنج هزار گونه آن به صورت بوته‌ای و درختچه‌ای کوتاه است. اصلی‌ترین ترکیب فرار در این گیاه تیمول بوده که جزء اصلی فنلی آویشن است و کارواکرول که جزء فرعی آن به حساب می‌آید [48]. تیمول و کارواکرول دارای خواص ضدمیکروبی از جمله ضدویروسی و ضدالتهابی هستند [49]. همچنین به دلیل بوی متفاوت آن، امکان استفاده از آن به عنوان یک ماده ضدعفونی‌کننده در مراکزی از جمله بیمارستان‌ها و مدارس وجود دارد. هر دو ترکیب با ایجاد فشار هیدرواستاتیک بالا دارای اثر سینرژیستی هستند که بدین گونه به عملکرد اسانس کمک می‌کنند [10]. همچنین تیمول و کارواکرول باعث خنثی شدن پراکسید هیدروژن و اثر رادیکالی آزاد اکسیژن در تولید لنفوسیت‌ها می‌شوند و از این راه مرگ سلول‌ها را کاهش داده و اثرات حفاظتی بر DNA اعمال می‌کنند و تضعیف سیستم ایمنی را کاهش می‌دهند [49]. 

با توجه به اینکه یکی از راهکارهای مؤثر در پیشگیری و کنترل ویروس‌ها همچنین ویروس‌های خانواده کروناویریده تقویت سیستم ایمنی است، در بررسی‌هایی که انجام شد پنج گیاه معرفی شد. این گیاهان با مکانیسم‌هایی مثل افزایش سیتوکین‌ها توسط مونوسیت‌ها، القای تولید اینترفرون و فاگوسیت‌ها، افزایش باکتری‌های پروبیوتیک روده، القای ایمنوگلوبولین و لنفوسیت‌ها، محافظت از سیستم اعصاب مرکزی در برابر عفونت ویروسی و خنثی کردن پراکسید هیدروژن و رادیکال‌های آزاد اکسیژن و کاهش مرگ سلولی ناشی از ضعف سیستم ایمنی، باعث تقویت سیستم ایمنی در برابر بیماری‌های ویروسی شده‌اند. 
مهار تکثیر ویروس‌ها یکی از راهکارهای رایج در داروهای ضدویروسی است، ولی ترکیبات طبیعی معمولاً با اختلال در پروتئین‌های کلیدی و فاکتورهای ویرولانس ویروس‌ها، با آن‌ها مقابله می‌کنند. بنابراین استفاده از ترکیبات مؤثر این گیاهان می‌تواند ایده‌ای برای تولید داروهای ضد کروناویروس‌ها به‌خصوص کووید 19 باشد که در سال‌های اخیر و در این روزها باعث مرگ هزاران انسان شده و اقتصاد دنیا و روابط بین‌المللی را تحت‌الشعاع قرار داده است. 

مقاله به صورت مروری و بر اساس بررسی مقالات بوده است و شرکت‌کننده و کد اخلاقی نداشته است.

این مقاله مروری حامی مالی نداشته است.

نویسندگان در تمامی مراحل نگارش به یک اندازه مشارکت داشته‌اند.

بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

نویسندگان از دانشکاه آزاد اسلامی واحد شیراز کمال تشکر را دارند.

1. Chyad Al-Noaemi M, Chyad Hammoodi AHM. COVID-19 and hydroxychloroquine relationship in the past, present, and future. The Pharma Innovation Journal. 2020; 9(4):944-8. [DOI:10.13140/RG.2.2.28251.72487]
2. Rezabakhsh A, Ala AR, Hassanpour Khodaei S. Novel Coronavirus (COVID-19): A new emerging pandemic threat. Journal of Research in Clinical Medicine (JRCM). 2020; 8(1):5. [DOI:10.34172/jrcm.2020.005]
3. Keyaerts E, Vijgen L, Pannecouque C, Van Damme E, Peumans W, Egberink H, et al. Plant lectins are potent inhibitors of coronaviruses by interfering with two targets in the viral replication cycle. Antiviral Research. 2007; 75:179-87. [DOI:10.1016/j.antiviral.2007.03.003] [PMID] [PMCID]
4. Yang JL, Quy Ha TK, Oh WK. Discovery of inhibitory materials against PEDV corona virus from medicinal plants. Discovery of Japanese Journal of Veterinary Research. 64(Suppl 1):S53-S63. https://eprints.lib.hokudai.ac.jp/dspace/bitstream/2115/61017/1/09_Jun-Li%20Yang.pdf
5. Khaerunnisa S, Kurniawan H, Awaluddin R, Suhartati S, Soetjipto S. Potential inhibitor of COVID-19 Main Protease (M^pro) from several medicinal plant compounds by molecular docking study. Pharmacology & Toxicology. 2020; Preprints:2020030226. [DOI:10.20944/preprints202003.0226.v1.]
6. Dudani T, Saraogi A. Use of herbal medicines on Coronavirus. Acta Scientific Pharmaceutical Sciences. 2020; 4(4):61-3. [DOI:10.31080/ASPS.2020.04.0518]
7. Papari Moghadam Fard M, Ketabchi S, Farjam MH. Chemical composition, antimicrobial and antioxidant potential of essential oil of Ziziphus spina-christ var aucheri grown wild in Iran. Journal of Medicinal Plants and By-product. 2020; 9(Special):69-73. [DOI:10.22092/JMPB.2020.121752]
8. Mani JS, Johnson BJ, Steel JC, Broszczak DA, Neilsen PM. Natural product-derived phytochemicals as potential agents against coronaviruses: A review. Virus Research. 2020; 284:197989. [DOI:10.1016/j.virusres.2020.197989] [PMID] [PMCID]
9. Reichling J, Schnitzler P, Suschke U, Saller R. Essential oils of aromatic plants with antibacterial, antifungal, antiviral, and cytotoxic properties: An overview. Forschende Komplementärmedizin (2006). 2009; 16(2):79-90. [DOI:10.1159/000207196] [PMID]
10. Shabkhiz MA, Eikani MH, Golmohammad F, Bashiri Sadr Z. [Optimized pressurized hot water extraction of glycyrrhizic acid from Licorice roots (Persian)]. Innovative Food Technologies. 2015; 2(4):11-21. [DOI: 10.22104/JIFT.2015.200]
11. Bae Ryu Y, Jae Jeong H, Hoon Kim J, Min Kim Y, Park JY, Kim D, et al. Biflavonoids from Torreya nucifera displaying SARS-CoV 3CL^pro inhibition. Bioorganic & Medicinal Chemistry. 2010; 18(22):7940-7. [DOI:10.1016/j.bmc.2010.09.035] [PMID] [PMCID]
12. Aanouz I, Belhassan A, El-Khatabi K, Lakhlifi T, El-ldrissi M, Bouachrine M. Moroccan Medicinal plants as inhibitors against SARS-CoV-2 main protease: Computational investigations. Journal of Biomolecular Structure & Dynamics. 2020; 1-9. [DOI:10.1080/07391102.2020.1758790] [PMID] [PMCID]
13. Ahmad A, Rehman MU, Alkharfy KM. An alternative approach to minimize the risk of Coronavirus (Covid-19) and similar infections. European Review for Medical and Pharmacological Sciences. 2020; 24(7):4030-4. https://www.europeanreview.org/article/20873
14. Ketabchi S, Moatari A, Shadram M, Rostami Y. The antiinfluenza virus activity of Anchusa italica. Asian Journal of Experimental Biological Sciences. 2011; 2(4):758-61. https://www.ajebs.com/#:~:text=ASIAN%20JOURNAL%20OF%20EXPERIMENTAL%20BIOLOGICAL%20SCIENCES%20is%20a%20peer%2Dreviewed,freely%20available%20to%20researchers%20worldwide.
15. Kozhuharova A, Stanilova M. In vitro cultures initiation from seeds of Bulgarian localities of Glycyrrhiza glabra L. (Fabaceae). Journal of BioScience & Biotechnology. 2017; (Special):25-30. https://web.a.ebscohost.com/abstract?direct=true&profile=ehost&scope=site&authtype=crawler&jrnl=1314623
16. Shen XP, Xiao PG, Liu CX. Research and application of Radix Glycyrrhizae. Asian Journal of Pharmacodynamics and Pharmacokinetics. 2007; 7(3):181-200. https://www.researchgate.net/publication/228473512_Research_and_application_of_Radix_Glycyrrhizae
17. Dehghani K, Hamidi F, Moheb Aliyan H. [Investigating the Preparation of Glycyrrhiza glabra L. Products and its Applications in industry (Persian)]. Paper presented at: Second International Conference on Medicinal Plants, Organic Agriculture, Natural Resources and Pharmaceuticals. 13 March 2019; Mashhad, Iran. https://www.en.symposia.ir/CONFMT02
18. Papari Moghadam Fard M, Ketabchi S. [Natural ingredients of native plants of Iran: Along with the introduction of identification devices and methods (Persian)]. Shiraz: Takht Jamshid Publication; 2017. https://www.gisoom.com/book/11381701/%DA%A9%D8%AA%D8%
19. Mohabatkar H, Nosrati M, Behbahani M, Rahiminejad MR. Antibacterial and mutagenicity activity of different species of artimisia spp. and their effect on proliferation of human lymphocytes. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2016; 26(142):82-95. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?ID=276926
20. Li SY, Chen C, Zhang HQ, Guo HY, Wang H, Wang L, et al. Identification of natural compounds with antiviral activities against SARS-associated coronavirus. Antiviral Research. 2005; 67:18-23. [DOI:10.1016/j.antiviral.2005.02.007] [PMID] [PMCID]
21. Papari Moghadam Fard M, Fakhri A. [Natural and healing properties of monocotyledonous and dicotyledonous plants (Persian)]. Shiraz: Takhtjamshid; 2016. https://www.gisoom.com/book/11381698/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B5-
22. Kumar Srivastava AK, Kumar A, Misra N. On the inhibition of COVID-19 protease by Indian herbal plants: An in silico investigation. arXiv preprint arXiv:2004.03411. 2004; 1-14. https://arxiv.org/abs/2004.03411.
23. Rathinavel T, Palanisamy M, Palanisamy S, Subramanian A, Thangaswamy S. Phytochemical 6-Gingerol: A promising drug of choice for COVID-19. International Journal of Advanced Science and Engineering. 2020; 6(4):1482-9. [DOI:10.29294/IJASE.6.4.2020.1482-1489]
24. Alasmary AF, Assirey AE, El-Meligy MR, Awaad A, El-sawaf AL, Allah MM, et al. Analysis of Alpina officinarum Hance, chemically and biologically. Saudi Pharmaceutical Journal (SPJ). 2019; 27(8):1107-12. [DOI:10.1016/j.jsps.2019.09.007] [PMID] [PMCID]
25. Zakaryan H, Arabyan E, Oo A, Zandi K. Flavonoids: Promising natural compounds against viral infections. Archives of Virology. 2017; 162:(9):2539-51. [DOI:10.1007/s00705-017-3417-y] [PMID] [PMCID]
26. Sawamura R, Shimizu T, Sun Y, Yasukawa K, Miura M, Toriyama M, et al. In vitro and in vivo anti-influenza virus activity of diaryl heptanoids isolated from Alpinia officinarum. Antiviral Chemistry and Chemotherapy. 2010; 21(1):33-41. [DOI:10.3851/IMP1676] [PMID]
27. Goswami D, Kumar MK. Ghosh S, Das A. Natural product compounds in Alpinia officinarum and ginger are potent SARS-CoV-2 papain-like protease inhibitors. ChemRxiv. Preprint. 2020; 4. [Online Publishing]. [DOI:10.26434/chemrxiv.120711997.vl]
28. Ahmadi R, Ghasemi N. [Effect of local application and injection of cinnamomum zeylanicum on burn wound improvement in diabetic and non-diabetic male rats (Persian)]. Medical Sciences Journal of Islamic Azad Universit. 2015; 25(1):27-32. http://tmuj.iautmu.ac.ir/article-1-901-fa.html
29. Liu L, Wei FX, Qu ZY, Wang SQ, Chen G, Gao H, et al. The antiadenovirus activities of cinnamaldehyde in vitro. Laboratory Medicine. 2009; 40(11):669-74. [DOI:10.1309/LMF0U47XNDKBZTRQ]
30. Vimalanathan S, Hudson J. Anti-influenza virus activity of essential oils and vapors. American Journal of Essential Oils and Natural Products. 2014; 2(1):47-53. https://www.researchgate.net/publication/267035381_Anti-influenza_virus_activity_of_essential_oils_and_vapors
31. Da Silva RJK, Baia Figueiredo BL, G byler K, Nsetzer W. Essential oils as antiviral agents, potential of essential oils to treat SARS-CoV-2 Infection: An in-silico investigation. International Journal of Molecular Sciences. 2020; 21(10):3426. [DOI:10.3390/ijms21103426] [PMID] [PMCID]
32. Gholinezhad E, Rezaei Chiyaneh E. [Evaluation of grain yield and quality of black cumin (Nigella sativa L.) in intercropping with chickpea (Cicer arietinum L.) (Persian)]. Iranian Journal of Crop Sciences. 2014; 16(3):236-49. http://agrobreedjournal.ir/browse.php?a_code=A-10-1-13&sid=1&slc_lang=fa
33. Bouchentouf S, Missoum N. Identification of Compounds from Nigella Sativa as new potential inhibitors of 2019 novel Coronasvirus (Covid-19): Molecular docking study [Internet]. 2020. [Updated 31 March 2020]. Available from: https://chemrxiv.org/articles/preprint/Identification_of_Compounds_from_
34. Cheng L, Zheng W, Li M, Huang J, Bao S, Xu Q, et al. Citrus fruits are rich in flavonoids for immunoregulation and potential targeting ACE2 [Internet]. 2020. [Updated 23 February 2020]. Available from: https://www.preprints.org/manuscript/202002.0313/v1
35. Patrakar R, Mansuriya M, Patil P. Phytochemical and pharmacological review on Laurus Nobilis. International Journal of Pharma and Bio Sciences. 2012; 1(2):595-602. https://www.semanticscholar.org/paper/Phytochemical-and-Pharmacological-Review-on-Laurus-Patrakar-Mansuriya/1cd15010e12589a567edbcbde59a203502689794
36. Sefidkan F. Can medicines with antiviral activities be made from medicinal plants? Iran Nature. 2020; 5(2):5-13. https://irannature.areeo.ac.ir/article_121626_31d7d15bd2f9b3b7c226be81f40ca6ff.pdf
37. Hudson BJ. Applications of the phytomedicine echinacea purpurea (purple coneflower) in infectious diseases. Journal of Biomedicine & Biotechnology. 2012; 2012:769896. [DOI:10.1155/2012/769896] [PMID] [PMID]
38. Anandan R, Suseendran G, Zaman N, Nawaz Brohi S, Duraisamy B, Deepak BS. Echinacea purpurea to treat Novel Coronavirus (2019-nCoV). TechRxiv. 2020; 1-7. [DOI:10.36227/techrxiv.12115596.v2.]
39. Farshi P, Ceren Kaya E, Hashempour-Baltorkb F, Khosravi-Darani K. A comprehensive review on the effect of plant metabolites on coronaviruses: Focusing on their molecular docking score and IC50 values. Preprints [Internet]. 2020 [Updated 18 May 2020]. Available from: https://www.preprints.org/manuscript/202005.0295/v1
40. Zakey-Rones Z, Thom E, Wollan T, Wadstein J. Randomized study of the efficacy and safety of oral elderberry extract in the treatment of influenza A and B virus infections. The Journal of International Medical Research. 2004; 32(2):132-40. [DOI:10.1177/147323000403200205] [PMID]
41. Narayan Mishra J, Kumar Verma N. An Overview on Panax ginseng.International Journal of Pharma And Chemical Research. 2017; 3(3):516-22. http://ijpacr.com/files/21-07-2017/17.pdf
42. Hosseini SH, Amoghli Tabrizi B, Mazlom Mogaddam SSR. Evaluation at ginseng on lipid profiles, liver and renal markers in diabetic rats. Journal of Advances in Medical and Biomedical Research. 2011; 19(75):11-7. http://zums.ac.ir/journal/article-1-1487-en.html
43. Radad K, Gille G, Rausch WD. Use of ginseng in medicine: Perspectives on CNS disorders. Iranian Journal of Pharmacology and Therapeutics (IJPT). 2004; 3(2):30-40. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?id=34624
44. Bazari Moghaddam S, Haghighi M, Sharif Rohani M, Hamidi M, Ghasemi M. Effects of Aloe vera extract on growth indices, carcass composition and bacterial flora of intestine in Siberian sturgeon (Acipenser Baerii). Iranian Journal of Fisheries Sciences. 2016; 25(1):1-5. http://isfj.ir/article-1-1551-fa.html
45. Altug N, Yuksek N, Tevfik Agaogle Z. Immunostimulatory effects of Aloe vera and β-Glucan on cellular and humoral immune responses following vaccination with polyvalent vaccines in dogs. Vetdergikafkas. 2010; 16(3):405-12. https://www.researchgate.net/publication/283857458_Immunostimulatory_effects_of_aloe_vera_and_b-glucan_on_cellular_and_humoral_immune_responses_following_vaccination_with_polyvalent_vaccines_in_dogs
46. Majeed Khan H, Raza SM, Ahmad Anjum A, Ali MA, Akbar H. Antiviral, embryo toxic and cytotoxic activities of Astragalus membranaceus root extracts. Pakistan Journal of Pharmaceutical Sciences. 2019; 32(1):137-42. [PMID]
47. Ahmadi R, Alizadeh A, Ketabchi S. Antimicrobial activity of the essential oil of Thymus kotschyanus grown wild in Iran. International Journal of Biosciences (IJB). 2015; 3(6):239-48. [DOI:10.12692/ijb/6.3.239-248]
48. Purnavab S, Ketabchi S, Rowshan V. Chemical composition and antibacterial activity of methanolic extract and essential oil of Iranian Teucrium Polium against some of phytobacteria. Natural Product Research. 2015; 29(14):1376-9. [DOI:10.1080/14786419.2014.1000320] [PMID]
49. Kaeidi A, Rahmani MR, Hasanshahi J. The protective effect of carvacrol and thymol as main polyphenolic compounds of thyme on some biologic systems in disease condition: A narrative review. Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences. 2020; 19(1):81-96. [DOI:10.29252/jrums.19.1.81]