مقدمه
بنفشه معطر [
1 ,2] یکی از اعضای جنس 478 گونهای ویولا از خانواده ویولاسه (گل بنفشه) است [
3] که با اسامی مختلفی ازجمله بَنَفْسَج [
4،
5]، بنفشه شیرین [
6]، بنفشه رایج و بنفشه باغ هم از آن یاد میشود [
5،
7]. این گونه گیاهی با کاربردهای درمانی زیاد از گذشتههای دور گیاهی کمعارضه [
2،
3] بوده و در طب سنتی ایران، مزاج سرد و تر [
5،
7] دارد.
در منابع جدید، ترکیبات مختلفی را با اثرات متعدد بالینی و درمانی از بنفشه گزارش کردهاند که عمدتاً در بیماریهای سرطانی [
2]، پوستی، گوارشی، تنفسی و سیستم ادراری کاربرد دارد [
7]. روغن بنفشه نیز طبیعت سرد و تر دارد و اثرات آن شبیه به خود بنفشه است [
5،
7] و یکی از کاربردهای اصلی آن در استعمال پوستی برای اثرات ضدخارش، کهیر، سوختگی و وضعیتهای التهابی است [
3].
با توجه به عوارض کم و اثرات مفید متعدد بنفشه، این مطالعه مروری جهت بررسی بنفشه معطر از دیدگاه منابع طب ایرانی و ترکیبات و آثار فارماکولوژیکی و اثرات مختلف بالینی و درمانی آن از دیدگاه تحقیقات جدید انجام شد.
مواد و روشها
در این مطالعه مروری کتابخانهای، ابتدا با کلیدواژههای فارسی مربوطه نظیر بَنَفْسَج، بنفشه معطر، بنفشه شیرین، بنفشه رایج، طب ایرانی، گیاهان دارویی، طب سنتی ایران و نیز کلیدواژههای انگلیسی Viola Odorata ،Sweet Violet ،Common Viola و Garden Violet در چند کتاب مرجع مفردات، مبانی و معالجات طب ایرانی شامل قانون فی الطب (تألیف ابن سینا در قرن 5)، تحفه المؤمنین (تألیف حکیم سید محمد مؤمن در قرن 11)، الجامع لمفردات الأدویه و الأغذیه (تألیف ابن بیطار در قرن 7)، الشامل فی الصناعه الطبیعه (تألیف ابن نفیس در قرن 7)، مخزن الأدویه (تألیف محمد حسین عقیلی شیرازی در قرن 12)، فردوس الحکمه فی الطب (تألیف علی بن سهل طبری در قرن 3)، الحاوی فی الطب و المنصوری فی الطب (تألیف زکریای رازی در قرن 4)، خلاصه الحکمه (تألیف محمد حسین عقیلی شیرازی در قرن 12)، کتاب مرجع گیاهان دارویی (PDR) و همچنین در پایگاهها و منابع الکترونیک مختلف مانند پابمد و اسکوپوس، جستوجوی کاربردی انجام شد و مطالب لازم فیشبرداری، جمعآوری و دستهبندی شد.
یافتهها
گیاهشناسی
در کتاب مخزن الأدویه که یکی از بزرگترین و جدیدترین دایرهالمعارفهای خوردنیها و داروهای پزشکی بهجا مانده از حکمای طب سنتی ایران است [
8] در توصیف گل بنفشه چنین آمده است:
«گیاهی است با یک شاخه بسیار باریک روییده از یک بیخ که همانها، ساقهای برگ آن است و برگ آن شبیه به برگ انار و حناست، با این تفاوت که پایین برگ آن عریضتر و بزرگتر و هر دو گوشه آن اندک برآمده و در کل، صنوبری شکل است. بر سر هر شاخی یک گل کوچک خوشبوی بنفش رنگ وجود دارد و در کوهستان نیپال و نواحی آن نیز دیده میشود، اما گل آن اندک کوچکتر و زردرنگ است و بیشتر، گل لاجوردیرنگ خوشبوی آن که کهنه و فاسد نشده باشد، استفاده میشود [
7]. طبیعت (مزاج) آن در درجه اول سرد و درجه دوم تر است و بعضی در اول سرد و تر نیز دانستهاند [
5،
7]. رویشگاه بومی یا طبیعیشده گیاه نیز شامل مناطق بزرگی از اروپا و خاورمیانه تا آسیای مرکزی است و در دیگر نقاط بهصورت کاشتهشده دیده میشود و در ایران نیز در مناطقی از استانهای گلستان، مازندران، گیلان، آذربایجان غربی، مرکزی و سمنان گزارش شده است [
7،
9].
ترکیبات شیمیایی
براساس مطالعات دقیق امروزی، بنفشه ترکیبات مختلفی ازجمله روغنهای فرار (سالیسیلیک اسید، متیل استر و بتا نیترو پروپیونیک اسید)، گلیکوزیدها، تاننها، فلاونوئیدها، ساپونینها، آلکالوئیدها، موسیلاژ، گالترین، فنلها، ویتامین C و کومارین دارد [
2،
7،
10]. همچنین مطالعات اخیر نشان داد سیتواسترول یک استرول گیاهی و شبیه آنالوگهای مصنوعی هیدروکورتیزون و کورتیکواسترول در گیاهان مختلفی، ازجمله گل بنفشه وجود دارد.
اَشکال و موارد استفاده
اشکال دارویی بنفشه شامل روغن بنفشه (بهصورت استفاده موضعی یا در بینی برای درمان اختلالات عصبی و پوستی) و نیز به شکل قرص، عصاره، شربت، معجون یا اشکال نیمهجامد خوراکی برای بیماریهای پوستی، تنفسی، گوارشی، سیستم ادراری و خوابآوری است [
4,
5,
7,
11, 12 ,13 ,14, 15, 16].
همه بخشهای گیاه شامل اسانس حاصل از برگ، گلهای خشکشده، برگهای جمعآوریشده در فصل گلدهی که با جریان هوا خشک شدهاند، اندامهای هوایی گلدار، ریزوم خشکشده، اندامهای هوایی تازه گلدار و گیاه کامل بنفشه بهعنوان دارو استفاده میشوند [
7].
کاربردهای بالینی
طب سنتی ایرانی
کاربردها و تأثیرات بالینی گیاهان دارویی در کتب مرجع طب ایرانی با واژه «افعال و خواص» ذکر شده است. مهمترین کارکرد و خواص ذکرشده برای بنفشه در کتاب مخزن الأدویه شامل این موارد است: مسهل (دافع) صفرا، مسکّن عطش و حدّت (گرمی و تیزی) خون، رافع تبها و تپش قلب، تحلیل برنده اورام، مسکّن سردرد، صرع اطفال، زکام، سرفه و خشونت سینه و حلق و ذات الجنب و ذات الریه. بوییدن تازه آن منوّم (خوابآور) و مداومت آشامیدن آن چند روز، هر روز 2 درهم تا 4 درهم بهطریق سفوف با آب سرد جهت رفع اسهال صفراوی لذاع (سوراننده) مجرب، و 3 مثقال ساییده آن با شیرخشت و شکر و امثال آن مسهل سریعالعمل و سرشته آن با شیره گلقند جهت تبهای مرکبه بیعدیل. گویند گل تازه آن فادزهر سموم و منوّم است و با بابونه جهت تسکین وَجَع (درد) و ازاله حرارت و جهت سرفه، نافع [
5،
7].
چای و دمکرده گل گیاه بهعنوان نوعی خلطآور برای درمان نزله برونشی، ضدسرفه برای درمان برونشیت مزمن، سیاه سرفه، آسم و میگرن استفاده میشود. شربت آن هم بهعنوان نوعی خلطآور برای کاهش التهاب نزله برونشی در طب کودکان بهکار میرود و در درمان بیماریهای ریه سودمند است. بنفشه مولد خون معتدل است و ضماد آن با آرد جو، تسکیندهنده آماسهاست. بوییدن ضماد آن، مسکّن سردردهای ناشی از غلبه خون است و در درمان سرفههای گرم مفید بوده و نرمکننده سینه است. گلهای خشکشده آن مسهّل صفراست. در طب هومیوپاتی از گلهای این گیاه برای التهاب دستگاه تنفس و روماتیسم مچ دست استفاده میشود [
7].
در هند از بنفشه بهعنوان معرّق و برای کاهش تب و از گل آن بهعنوان نرمکننده و در موارد اختلالات صفراوی و ناراحتیهای ریهها مصرف میشود. از گل بنفشه شربتی درست میکنند که برای رفع ناراحتیهای بچهها مفید است. از ریشه آن بهعنوان قیآور استفاده میشود. بوییدن گل تازه بنفشه خوابآور است [
1].
در کتاب تحفه المؤمنین اثر حکیم محمد مؤمن که از کتب معتبر و مرجع گیاهان دارویی طب ایرانی بهشمار میرود نیز آمده: «... و تدهین (روغنمالی) او بر ناف، جهت رفع سعال (سرفه)، مجرب است و چون اسفنج را با پنبه به روغن بنفشه آلوده کرده و بر مقعد ضماد نمایند در تنویم (خواب آوری)، عدیل (جایگزین) ندارد» [
5].
مقدار مصرف
مقدار شُربت (مصرف) بنفشه در منابع طب ایرانی به این شرح گزارش شده است: از جرم آن تا پنج مثقال و از مطبوخ (اشکال پخته و حرارت دیده) آن تا 10 مثقال [
7]. هر مثقال تقریباً معادل 4/5 گرم است [
17, 18].
توصیهها و نکات کاربردی مهم در استعمال بنفشه از دیدگاه طب ایرانی
گل بنفشه را در موقع تهیه نباید زیاد جوش داد، زیرا اثر آن کاسته میشود و دمکرده آن همیشه بهتر است. معمولاً با شکر سرخ خورده میشود و اگر با آلو، عناب، تمر هندی، شاطره و هلیله خورده شود، مسهل قوی است [
1]. بنفشه را چون با دواهای دیگری ترکیب کنند باید مراعات آن کنند که قوّت یکی مُبطل (از بین برنده) قوّت دیگری نشود. استعمال مطبوخ (پخته) آن سبکتر است بر معده و سریع الانحدارتر از جرم آن است [
7]. نکته مهمی که باید برای تأثیر مثبت این مفرده درنظر داشت، کهنه نبودن خشکشده آن است.
شواهد طب مدرن
مطالعات متعددی روی گیاه بنفشه انجام شده و تأثیرات آن بر سیستمهای ریوی [
7]، گوارشی [
19] و عصبی (آرامبخشی [
20]، ضددرد [
21, 22] و خوابآوری [
23]) و نیز اثرات ضدالتهابی و آنتیاکسیدانی [
21, 22, 24]، ضدتومورال [
25]، ضدچربی و فشار خون [
10]، آنتیباکتریال و ضدقارچی [
25،
26]، ضدتب [
21،
25،
27] و ادرارآوری [
8،
25] آن گزارش شده است.
ازنظر ترکیبات شیمیایی، گلهای این گیاه به دلیل داشتن ساپونین، اثرات ضدمیکروب و ضدترشح برونشی دارد. ساپونین موجود در ریزوم گیاه بهعنوان نوعی خلطآور اثر میکند و برای درمان بیماریهای مرتبط با بخشهای تنفسی، بهویژه نزله خشک و رماتیسم مفصلی، مداوای بیماریهای پوستی و تب، التهاب مخاط دهان، مشکلات عصبی، سردرد و بیخوابی بهکار میرود. خودِ گیاه بهصورت خوراکی برای درمان سرفه، گرفتگی صدا، سینهپهلو، التهاب گلو، برونشیت، تنش عصبی، بیخوابی و نیز افزایش تعریق بهکار برده میشود. از این گیاه بهصورت موضعی نیز برای درمان انواع بیماریها و عفونتهای پوستی استفاده میشود [
7،
28].
ازنظر تحقیقات حیوانی و آزمایشگاهی، در یک مطالعه در ایالات متحده، اثر ضدالتهابی و آنتیاکسیدانی آن روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده شد [
24]. در مطالعه حیوانی دیگری نیز نشان داده شد که عصاره برگ بنفشه در موشها، اثرات ضدفشار خون و ضدچربی خون دارد [
10]. در مطالعه لی، اثرات ضدالتهابی و ضدعفونی بنفشه بر التهاب مجاری تنفسی موشهای آلرژیک بررسی شد و نتایج نشان داد ویولا بهطور قابلتوجهی کل سطح سرمی IgE و سیتوکینهایی مانند IL-3 و IL-4 را مهار میکند [
29].
همچنین مطالعه دیگری نشان داد سیکلوتیدهای استخراجشده از بنفشه معطر ایرانی اثرات ضدمیکروبی خوبی بر باکتریهای گرم منفی دارد [
30].
از دیدگاه مطالعات انسانی بررسیهای مختلفی برای تعیین اثرات گیاه بنفشه انجام شده است. ازجمله اینکه مطالعات اخیر نشان داد سیتواسترول موجود در بنفشه ویژگیهای پوستی قوی، ازجمله کاهش در اریتم، خارش و التهاب پوست دارد. درهمینراستا، بررسی اثر بنفشه در درمان اگزمای مزمن دست بهخوبی توسط بیماران تحمل شد و بهعنوان یک راهکار درمانی پیشنهاد شد [
31].
همچنین یک تحقیق بالینی هم نشان داد شربت بنفشه در کنترل آسم کودکان 2 تا 14 سال مؤثر بوده است [
3]. تحقیق بالینی دیگری حاکی از تأثیر استفاده موضعی روغن بنفشه (بهصورت چکاندن قطره روغن بنفشه در بینی) در بهبود وضعیت خواب بیماران روانی بود [
32]. بررسی مروری درمان خارش با گیاهان دارویی نشان داد بنفشه هم در این لیست قرار گرفته است [
33] و درهمینراستا، بررسی اثر ماساژ و روغن بنفشه برای تسکین شدت خارش و خشکی پوست در بیماران همودیالیزی نیز نشان داد استفاده همزمان هر 2 روش در کاهش قابلتوجه علائم بیماران بسیار مفید است [
34] و این اثرات یا سازوکارهای مختلفی قابلتوجیه است (
جدول شماره 1).
گفتنی است کاربرد نوع 3 رنگ بنفشه در کمیسیون E برای اثرات ضدالتهابی تأیید شده است [
7].
عوارض جانبی
تاکنون هیچگونه عارضه جانبی مضر و خطرناک ناشی از مصرف صحیح مقادیر درمانی گل، ریزوم، روغن و گیاه کامل بنفشه در تحقیقات جدید گزارش نشده [
2, 3, 7, 8]، اما در منابع طب ایرانی به این نکته اشاره شده است که اکثار (مصرف مقادیر زیاد) بنفشه مورث ضعف دل (قلب) و باعث کَرَب (ناراحتی) و ثقل (درد و سنگینی) معده و تهوع و بوییدن بنفشه نیز باعث زکام میشود. البته بعضی از حکما هم این مضرات را مخصوص به نوع خشک بنفشه دانستهاند [
16].
برای رفع این عوارض هم راهکارهایی ارائه شده است. برای مثال، مصلح بنفشه را اندکی انیسون دانستهاند [
5،
11] و مصرف خیری (گل شب بو) و مرزنجوش را برای رفع زکام ناشی از بوییدن بنفشه توصیه کردهاند.
بدل (جایگزین) آن
نیلوفر و برگ خُبّازی (پنیرک) است و برای درمان سرفهها، گلگاوزبان و هموزن آن اصل السوس (ریشه شیرین بیان) است [
16].
نتیجهگیری
باتوجهبه منابع و عملکرد حکمای طب ایرانی و نیز تحقیقات انجامشده درزمینه طب جدید، گیاه بنفشه بدون آنکه عوارض جانبی جدی یا خاصی داشته باشد، کاربردهای پزشکی زیادی بهصورت سیستمیک یا موضعی و در تعداد زیادی از سیستمهای بدن دارد. با توجه به اینکه هنوز برخی از اثرات مفید بنفشه در طب مدرن اثبات نشده است؛ بنابراین انجام تحقیقات بالینی و تجربی بیشتری برای اثبات سایر اثرات درمانی آن توصیه میشود.
همچنین به دلیل در دسترس بودن این گیاه در بسیاری از کشورها و فواید درمانی متعدد آن توصیه میشود محصولات دارویی مختلفی از این گیاه ساخته شده و در دسترس بیماران قرار گیرد و یا بهعنوان یک داروی مکمل همراه با سایر درمانهای معمول استفاده شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله از نوع فراتحلیل است و نمونه انسانی و حیوانی نداشت و با کدIR.MUMS.REC.1396.174 در تاریخ 21/05/1396 در کمیته اخلاق دانشگاه علومپزشکی تصویب شده است.
حامی مالی
این مقاله در راستای انجام بخشی از پایاننامه بهشماره 960434 متعلق به دانشگاه ﻋﻠﻮمﭘﺰﺷﮑﯽ ﻣﺸﻬﺪ است و قسمتی از هزینههای طرح توسط ﻣﻌﺎوﻧـﺖ ﭘﮋوﻫـﺸﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮمﭘﺰﺷﮑﯽ ﻣﺸﻬﺪ تأمین شده است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخشهای پژوهش حاضر مشارکت داشتهاند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
ﻧﻮیﺴﻨﺪﮔﺎن از همکاری ﺣﻮزه ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺸﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮمﭘﺰﺷﮑﯽ ﻣﺸﻬﺪ ﻗﺪرداﻧﯽ میکنند.