آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 12، شماره 4 - ( 11-1401 )
جلد 12 شماره 4 صفحات 32-22 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Alavi F, Seify F, Nabilpour M. Effect of 8 Weeks High Intensity Interval Training with Sodium Citrate Supplementation on PGC-1α and TFAM Expression. cmja 2023; 12 (4) :22-32
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-900-fa.html
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-900-fa.html
علوی فاطمه، سیفی اسکی شهر فرناز، نبیل پور مقصود. تأثیر هشت هفته فعالیت ورزشی تناوبی پرشدت همراه با مکمل دهی سیترات سدیم بر بیان PGC-1α و TFAM. فصلنامه طب مکمل. 1401; 12 (4) :22-32
1- گروه فیزیولوژی ورزشی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2- گروه فیزیولوژی ورزشی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران ، f.seify@uma.ac.ir
2- گروه فیزیولوژی ورزشی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران ، f.seify@uma.ac.ir
متن کامل [PDF 641 kb]
(215 دریافت)
| چکیده (HTML) (416 مشاهده)
جدول 1. مقایسه مشخصات جمعیت شناختی و بیماری بیماران تحت الکتروشوک درمانی مراجعه کننده به مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی در سه گروه ماساژبازتابی پا، گروه ماساژ غیربازتابی و گروه شاهد
*آنالیز واریانس یک طرفه **آزمون کای اسکوئر
جدول 2. میانگین و انحراف معیار نمره سردرد بیماران تحت الکتروشوک درمانی مراجعه کننده به مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی در سه گروه ماساژبازتابی پا، گروه ماساژ غیربازتابی و گروه شاهد
جدول 3. نتایج آزمون درون گروهی آنالیز کوواریانس چند متغیره بر میانگین نمرات سردرد بـا کنتـرل نمرات سردرد قبل از مداخله در بیماران تحت الکتروشوک درمانی مراجعه کننده به مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی در سه گروه ماساژبازتابی پا، گروه ماساژ غیربازتابی و گروه شاهد
نمودار 1. وضعیت میانگین نقطه‌ای سردرد به تفکیک سه گروه مورد مقایسه در وضعیت قبل و بعد از مداخله ماساژ بازتابی
متن کامل: (136 مشاهده)
مقدمه
الکتروشوک درمانی یکی از موثرترین و شناخته شده ترین درمان‌های روان پزشکی در اختلالات افسردگی عمده، حملات شیدایی، اسکیزوفرنی است (1, 2). سالانه بیش از یک میلیون نفر در سطح جهان از این درمان استفاده می‌کنند (2). در این روش یک تحریک الکتریکی با ولتاژ کمی به مدت 1-1/0 ثانیه به مغز وارد می‌شود و این جریان الکتریکی سبب ایجاد تشنج می‌شود، که این تشنج با اثرات درمانی همراه است (3). مکانیسم عمل این نوع درمان دقیقاً مشخص نیست ولی محققان مدعی هستند که تغییراتی در گیرنده‌های واسطه‌های عصبی مثل استیل کولین، نور اپی نفرین، سرتونین و دوپامین ایجاد می‌کند که این فرایند مشابه همان تغییراتی است که در اثر مصرف طولانی مدت داروهای ضد افسردگی دیده می‌شود (4).
علی رغم اثربخشی بالا و کارآمد بودن الکتروشوک درمانی، این رویکرد درمانی می‌تواند با عوارض شایعی نظیر سردرد، دردهای عضلانی و تهوع و استفراغ نیز همراه باشد؛ لذا در صورت عدم توجه به درمان عوارض ناشی از الکتروشوک درمانی، احتمال باقی ماندن عارضه‌ای مثل سردرد تا 24 ساعت بعد از الکتروشوک درمانی قابل پیش بینی است (5). یافته‌های یک مطالعه در آمریکا نشان داد، از بین ده هزار نفر بیماری که سالانه تحت الکتروشوک درمانی قرار می‌گیرند، 45% از این بیماران، از سردرد شکایت داشتند (6). سردرد بلافاصله یا با فاصله‌ی کوتاهی پس از هوشیاری بیمار تجربه می‌شود و بالاترین میزان سردرد تا دو ساعت بعد از الکتروشوک درمانی گزارش شده است که ممکن است طولانی شود و گاهی حدود 2-3 روز باقی بماند (7).
علت وقوع این عارضه، انقباض سریع عضلات گیجگاهی و جوشی، تغییرات عروقی، تغییرات سطح سروتونین است که در حین درمان رخ می‌دهد (8). شکل این سردرد بصورت ضربان دار و در موارد شدید ممکن است با علائمی نظیر سرگیجه و حالت تهوع و استفراغ بروز کند (7). در صورت عدم درمان عارضه‌ی سردرد، امکان نیمه کاره رها شدن الکتروشوک درمانی و بازگشت علائم بیماری وجود دارد (9). بالعکس، در صورت کاهش سردرد نگرش مثبت بیماران در قبول و ادامه‌ی درمان افزایش خواهد یافت (8).
جهت تسکین سردرد بعد از الکتروشوک درمانی از استامینوفن، ایبوپروفن، کتورولاک، کدئین مپردین و مورفین استفاده می‌شود (6, 9). علیرغم وجود شواهد متعدد مبنی بر اثر بخشی درمان‌های دارویی در پیشگری یا از بین بردن سردرد بعد از الکتروشوک، مصرف روزانه یا حتی دوره‌ای این داروها به مدت طولانی مدت می‌تواند موجب صدمه به ارگان‌ها، اختلالات عملکرد گوارشی، تشدید اختلالات سیستم عصبی و بعضاً عوارض جبران ناپذیری شود (10). لذا، نیاز بکارگیری روش‌های غیر دارویی و مکمل جهت کاهش سردرد ضرورت دارد (11).
یکی از متداول‌ترین روش‌های مراقبتی مکمل کنترل سردرد، ماساژ بازتابی پا است (12). این روش اولین بار توسط پزشک آمریکایی به نام جرالد 11 معرفی شد (13) و برخلاف روش‌های درمانی غرب، در کشورهای شرقی این روش مداوا در برگیرنده‌ی توامان جسم، ذهن و روح می‌باشد. (14) در ماساژ بازتابی پا از فشار روی نواحی بازتابی کف پا جهت تسکین درد استفاده می‌شود که به همه‌ی ارگان‌ها و قسمت‌های بدن متصل هستند و تحریک این نقاط باعث کاهش درد در ارگان مورد نظر می‌شود (15). نتایج مطالعه‌ای در ایران (1399) بروی بیماران کاندید پیوند کلیه نشان داد، ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار درد ناشی از عمل بلافاصله و یک هفته بعد از انجام مداخله در گروه ماساژ بازتابی پا در مقایسه با گروه کنترل شد (16). کوراس و کارابابولوت (2019) نیز نشان دادند ماساژ بازتابی پا در بیماران تحت کوله سیستکتومی لاپاراسکوپی موجب کاهش معنادار شدت درد بیماران گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل بعد از ماساژ بازتابی پا شد (17). مطالعات متعددی در این رابطه بروی بیماران دریافت کننده نیتروگلیسیرین وریدی (18)، بیماران تحت سیستکتومی ناشی از سرطان (19) و بیماران بعد از جراحی قلب باز (20) انجام شده و تأیید کننده تأثیر استفاده از ماساژ بازتابی پا بر کاهش شدت درد است. با این حال، خوش تراش و همکاران دریافتند، ماساژ بازتابی پا در زنان بعد از سزارین تأثیر معنی داری بر شاخص‌های فیزیولوژیک شامل فشارخون، نـبض و تـنفس نـدارد (21). محمدپور و همکاران (1391) نیز در مطالعه‌ای بروی بیماران مبتلا به سکته مغزی دریافتند، ماساژ بازتابی پا تفاوت معناداری بر روند تغییرات درجه حرارت، تنفس و درصد اشباع اکـسیژن خون واحدهای پژوهش در طی مراحل کنترل شاخص‌های فیزیولوژیک نداشت (22). لذا، با توجه به شیوع بالای سردرد ناشی از الکتروشوک درمانی و پیامدهای ناشی از آن و نظر به اثرات مثبت ماساژ بازتابی پا در بهبود علایم مختلف سایر بیماری‌ها، یافته‌های ضد و نقیض در این رابطه و کمبود مطالعات انجام شده در این رابطه، این مطالعه با هدف بررسی تأثیر ماساژ بازتابی پا بر میزان سردرد بیماران پس از الکتروشوک درمانی در بیماران مراجعه کننده به مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی تهران انجام شد.
روش کار
این مطالعه تجربی تصادفی با گروه کنترل در مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی تهران، ایران از اسفند ماه 1399 تا شهریور ماه 1400 بروی بیماران تحت درمان با الکتروشوک انجام شد. جهت برآورد حجم نمونه، با توجه به مطالعات قبلی (13)، با در نظر گرفتن 05/0=𝛼 و 1/0=𝛽، و پس از جایگذاری در فرمول حجم نمونه 15 نفر تعداد نمونه برای هر گروه برآورد گردید که با احتساب ریزش احتمالی 20 درصد برای هر گروه 18 نفر در نظر گرفته شد.
معیارهای ورود به مطالعه شامل: داشتن حداقل 18 و حداکثر 65 سال، توانایی ابراز کلامی احساس درد، نداشتن آنومالی واضح و زخم و ضایعه در پاها، نداشتن بیماری‌های زمینه‌ای مثل دیابت و مشکلات حاد بینایی، توانایی درک نوشته‌ها و دستورالعمل‌های کلامی، عدم استفاده از هر نوع ضد درد و هر نوع مسکن حداقل 4 ساعت قبل از مداخله؛ تشخیص روانپزشکی سایکوتیک بر اساس تشخیص روانپزشک (ثبت شده در پرونده) و جنسیت مؤنث می‌باشد. در صورت عدم تمایل بـه ادامـه مشـارکت در مطالعه به هر دلیل، بروز هذیان، توهم و اختلال در واقعیت سنجی و دلیریوم از مطالعه خارج شدند.
ابزار گردآوری اطلاعـات در ایـن پژوهش پرسشــنامه مشخصات جمعیــت شــناختی حاوی 5 سؤال بسته و مقیاس بصری سنجش درد (23) بود. مقیاس بصری سنجش درد یک خط 10 سانتی متری است که در یک انتهای آن بی دردی و در انتهای دیگر آن بیشترین شدت درد قابل تصور مشخص می‌شود. بیمار به راحتی این خط را علامت زده تا شدت دردش را مشخص کند. عدد صفر به معنای بی دردی، 1-3 درد خفیف، 4-6 درد متوسط، 7-9 درد شدید و 10 شدیدترین درد ممکن است که از طریق مصاحبه با شرکت کنندگان تکمیل گردید. مقیاس سنجش درد در سال 1975 توسط ملزاک ابداع شد و پس از آن در مطالعات متعددی مورد آزمون قرار گرفت و امروزه به عنوان یکی از مقیاس‌های درجه بندی درد مطرح است (24, 25). پایایی این ابزار در سال 1983 توسط کارسون بروی بیماران مبتلا به درد مزمن به روش آزمون-بازآمون بررسی (81/0=r) و تأیید شد؛ همچنین، پایایی این ابزار در سال 2008 توسط بونسترا بروی بیماران مبتلا به درد اسکلتی عضلانی مزمن نیز به روش آزمون-بازآمون بررسی (77/0=r) و مورد تأیید قرار گرفت (26, 27). روایی این ابزار به روش محتوایی و صوری در ایران مورد بررسی و تأیید قرار گرفته است (28). پایایی این ابزار در ایران توسط رضوانی و همکاران (2011) بروی بیماران مبتلا به درد مزمن ناحیه پشت از طریق محاسبه همسانی درونی بررسی (0.75=α) و مورد تأیید قرار گرفت (29).
جهت نمونه گیـری پـس از تأییـد پـژوهش توسط کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی و کسب معرفی نامه از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه و ارائه آن به مرکز آموزشی درمانی روانپزشکی رازی تهران نمونه گیری بـه روش در دسـترس انجـام گرفت. به این صـورت کـه بـا مراجعـه بـه بخش الکتروشوک درمانی، به بیمار کاندید الکتروشوک درمانی که واجد شرایط ورود به مطالعـه بـود، هدف از انجام پژوهش توضـیح داده می‌شد و در صــورت رضــایت بیمار و و ولی/قیم قانونی ایشان، با پرسیدن سؤالات از بیماران پرسشــنامه مربــوط بــه اطلاعات مشخصات فردی تکمیل گردید. بـرای هـر کـدام از گروه‌ها یـک کـد در نظـر گرفتـه شـد (C,B,A) و بـه لحـاظ زمـانی بـه هـر هفتـه بـه ترتیب آغـاز مطالعـه یـک عـدد از 1 تـا n تعلـق گرفت. با استفاده از جدول اعـداد تصـادفی کـه توسط رایانه ایجاد شده بود، هر هفته به یکی از گروه‌ها اختصاص یافت. به فرض ABBCAC .... به این معنی بود که هفته اول به گروه A، هفته دوم به گروه B، هفتـه سـوم بـه گـروه B، هفتـه چهـارم بـه گـروه C و.. تعلـق بگیرد. بدین ترتیب نمونه‌ها بـه روش تصـادفی در یکی از سه گروه قرار می‌گرفتند.
روش انجام مداخله
پس از انجام الکتروشوک درمانی و هوشیاری کامل، در اتاق ریکاوری (که در بخش الکتروشوک درمانی واقع است)، شدت سردرد (پیش آزمون) بیماران مورد سنجش قرار گرفت. لازم به ذکر است که قبلاً پژوهشگر آموزش‌های نظری و عملی رفلکسولوژی را در انجمن ملی ماسـاژ ایـران گذرانده و گواهی صلاحیت مربوط را دریافت کـرده بـود. انجام رفلکسولوژی برای گـروه مداخلـه شـامل مراحل آماده سازی، گـرم کـردن و تکنیک‌های تحریک و ماساژ بود که در نقـاط بازتـابی غـده هیپوفیز و شبکه خورشـیدی انجـام می‌گرفت. مکان نقطه بازتابی هیپوفیز، در قسمت میانی لبه داخلی اولین بند انگشت شست پـا در ســـطح پلانتـــار و مکـــان شـــبکه خورشیدی در انتهای اولین استخوان متاتـارس کف پا می‌باشد. آماده سازی و گرم کـردن پاهـا شامل گـرم کـردن پـا توسـط دسـت بـا انجـام حرکات مشخص گرفتن رو و زیر پا با دو دست و ایجاد حرکات خم شدن بـه عقـب، خـم کـردن کف پا، چرخش به بیرون و داخل و حرکاتی در پاشنه پاها بود. برای تحریـک نقطـه هیپـوفیز و شبکه خورشیدی ماساژ با استفاده از انگشـتان دست بـه شـکل حرکـات رفـت و برگشـت و بـا اعمال فشاری در حدود 5/0 سـانتیمتـر انجـام یافت. به علت دسترسی آسان‌تر و اعمال فشـار کمتر در کف پا نسبت به کف دست، از این محل جهـت ماسـاژ اسـتفاده شـد (30). بـرای گـروه درمان نما نیـز، آمـاده سـازی و گـرم سـازی پـا از طریق پوشاندن با حوله و ماساژ ساق پا انجـام گرفت و تفاوت دو گـروه آزمـون و پلاسـبو در نحوه گرم سازی و نقاط مورد نظر جهت ماساژ بود. در مورد گروه شاهد نیز زمان جمـع آوری داده‌ها مشابه دو گروه دیگر بود، با این تفـاوت که در این گروه مداخله‌ای انجام نگرفـت و تنهـا مراقبت‌های معمول بخش را دریافت می‌کردند.
مداخله ماساژ بازتابی پا در در یک جلسه و به مدت بیست دقیقه برای هر پا در یک جلسه انجام می‌گرفت. قبل از شـروع کـار و حـین انجام ماساژ، شـرایط شـرکت کننـدگان، اتاق و مداخله گر به این صورت در نظـر گرفتـه شد: بیمار روی تخت خود دراز می‌کشید، سپس بالشی زیر سر بیمار قرار داده می‌شد تـا سـر بیمار بالا بیاید (15 تا 30 درجه) و چهره بیمـار جهت کنترل واکنش‌ها قابـل مشـاهده باشـد و وضعیت بیمار حالت ضربدری نداشته باشـد. ایجـاد محـیط خصوصـی نیـز از طریـق پاراوان برقرار گردیـد و جهـت کـم کـردن نـور محــیط مداخلــه، از چشــم بنــد اســتفاده شــد. مداخله گر در حین ماساژ ساعت، حلقه، انگشـتر و دستبند خود را خـارج می‌کرد و ناخن‌های انگشــت شســت و ســبابه خــود را کوتــاه نگــه می‌داشت و جهت کـاهش اصـطکاک بـین دسـت پژوهشگر با پاهای افراد مورد مطالعه از روغن کنجد استفاده می‌شد (31).
زمان تکمیل پرسشنامه درد یک بار پس از انجام الکتروشوک درمانی و هوشیاری کامل (پیش آزمون) و بار دیگر 10 دقیقه بعد از ماساژ درمانی (پس آزمون) برای گروه مداخله و درمان نما و با همین فاصله زمانی برای گروه شاهد بود.
این پژوهش در کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی (با شماره IR.USWR.REC.1399.262) تهران تأیید شده است. به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی پس از ارائه توضـیحات کـافی و واضــح بــرای بیمــاران و همراهــان آنــان در مورد اهداف و روش پژوهش به صورت چهـره به چهره، رضایت نامه آگاهانه کتبی اخذ می‌شد.
داده‌های منـدرج در پرسـشنامـه مشخصات فردی و مقیاس سنجش سردرد در نـرم افـزار آمـاری SPSS نسـخه 16 تجزیه و تحلیل شدند. متغییرهای کیفی با فراوانی و درصــد و متغییرهای کمــی (ســن، سردرد) بـا شاخص‌های میـانگین و انحراف معیـار و آنـالیز کواریـانس چنـدمتغیره تحلیل شدند. همگنـی واریـانس-کواریـانس هـا بـرای آزمون آنالیز کوواریانس چند متغیره با آزمون Leven’s test برای بررسی همگنی واریانس‌ها در حالـت آنـالیز کوواریـانس یـک متغیره به کار برده شد. همچنـین تـأثیر متقابـل متغیر گروه و متغیر کووریت (سردرد قبل از آزمون) با استفاده از آزمون اثر متقابل دو متغیر در مدل آنالیز کوواریانس چند متغیره، بررسی شد.
برای بررسی تـأثیر متغیر سردرد قبل از مداخله و تأثیر مداخله بـا کنترل از آنالیز کوواریانس یک متغیره و از شاخص «مجذور اتـا» بـرای تبیـین واریـانس اسـتفاده شد. برای تمام آزمون‌های آماری انجـام یافتـه، 05/0>p به عنوان معناداری آماری در نظر گرفته شد. بـرای توصـیف مشخصات فردی- اجتماعی شرکت کننـدگان از آمــار توصــیفی (تعــداد، میــانگین و انحــراف معیار) استفاده شد. بررسی سه گـروه از نظـر همگن بودن متغیرهای کمی بـا آزمـون آنـالیز واریانس یک طرفه و در مورد متغیرهای کیفی بـا آزمـون کـای اسـکوئر انجـام یافـت. بـرای مقایسه میانگین شدت درد بعد از مداخلـه در سه گروه ماساژ بازتابی، درمان نما و شاهد از آزمــون آنــالیز واریــانس و آزمــون تعقیبــی بـونفرونی اسـتفاده شـد. در تمـام آزمون‌ها ضــریب اطمینــان 95% و قــدرت آزمــون 80% منظور شد.
یافته‌ها
نتایج آزمون‌های آماری نشان داد که سـه گروه از نظر متغیرهای فردی تفاوت معنـاداری را نداشته و همگن بودند، یافته‌های حاصـل از اطلاعات فردی و مربوط بـه بیمـاری در جدول 1 آمده است. مطابق با نتایج آزمون کـای اسـکوئر بـــرای متغیرهـــای وضعیت تأهل، میزان تحصیلات، بیماری زمینه‌ای و سابقه قبلی الکتروشوک درمانی و آنــالیز واریــانس یــک طرفــه بــرای متغیرهای سن و سردرد نشـان داد که این ویژگی‌ها در سـه گـروه ماساژ بازتابی پا، درمان نما و شاهد قبـل از مداخلـه از نظـر آماری تفاوت معناداری نداشتند (05/0<P).
قبل از اجرای آزمـون آنـالیز کوواریـانس چندگانــه پــیش فرض‌های لازم بــرای اجــرای آزمون بررسی گردید. نتــایج آزمون لون نشان داد همگنی واریانس‌ها بـرای متغیر سردرد (317/0=F، 730/0=P) صادق است. از متغیرهـای پاسـخ، عــدم وجـود رابطـه بــین متغیرهای کووریت (سردرد قبل از مداخله) یکی دیگر از مفروضه‌های ایـن آزمون می‌باشد کـه نتـایج آزمـون اثـر متقابـل برای سردرد (882/1=F، 166/0=P) نشان داد ارتباط معناداری بـین ایـن متغیـر بـا متغیـر کووریـت وجـود نـدارد. بنـابراین بـا توجـه بـه برقــراری مفروضه‌ها اجــرای آزمــون آنــالیز کوواریانس چندگانه مجاز می‌باشد.
یافته‌های جدول 2 نشان داد، برخلاف گروه درمان نما، میانگین نمره سردرد بیماران گروه ماساژ بازتابی پا (001/0>P) و گروه شاهد (033/0=P) بعد از مداخله بطور معناداری پایین‌تر از قبل از شروع مداخله بود. نتایج تحلیل کوواریانس نشان داد که امتیاز سردرد قبل از مداخله تأثیر معناداری بر نمره سردرد پس از مداخله داشته است (248/4=F، 021/0=P). میزان مجذور اتا برابر 17/0 به دست آمد و بیانگر این است که سردرد قبل از مداخله تنها 17% از تغییرات سردرد پس از مداخله را تبیین می‌کند (جدول 3).
مقایسه‌های دو به دو بین سه گروه مورد بررسی، مشخص شد که کمترین میانگین تعدیل شده مربوط به گروه ماساژ بازتابی پا (268/0±56/2)، سپس گروه شاهد (266/0±48/3) و در نهایت گروه درمان نما (268/0±55/3) بود. بــرای مشــخص شــدن ایــن کــه کــدام متغیرهای پاسخ در بین سه گروه با هم تفـاوت معنــاداری داشته‌اند، نتــایج آزمــون تعقیبی بونفرونی نشان داد بین گروه مداخله با هر یک از دو گروه شاهد (019/0=P) و درمان نما (013/0=P) تفاوت آماری معنادار ولی بین دو گروه شاهد و درمان نما تفاوت معناداری (84/0=P) وجود نداشت. به عبارتی دیگر، مداخله صورت گرفته موجب کاهش معنادار سردرد درگروه مداخله نسبت به دو گروه شاهد و درمان نما شد. (نمودار 1).
مطابق با شاخص Adjusted R Squared، درستی مدل آنالیز کوواریانس برای متغیر پاسخ سردرد پس از مداخله برابر با 41/0% به دست آمد. (جدول 3)
علی رغم اثربخشی بالا و کارآمد بودن الکتروشوک درمانی، این رویکرد درمانی می‌تواند با عوارض شایعی نظیر سردرد، دردهای عضلانی و تهوع و استفراغ نیز همراه باشد؛ لذا در صورت عدم توجه به درمان عوارض ناشی از الکتروشوک درمانی، احتمال باقی ماندن عارضه‌ای مثل سردرد تا 24 ساعت بعد از الکتروشوک درمانی قابل پیش بینی است (5). یافته‌های یک مطالعه در آمریکا نشان داد، از بین ده هزار نفر بیماری که سالانه تحت الکتروشوک درمانی قرار می‌گیرند، 45% از این بیماران، از سردرد شکایت داشتند (6). سردرد بلافاصله یا با فاصله‌ی کوتاهی پس از هوشیاری بیمار تجربه می‌شود و بالاترین میزان سردرد تا دو ساعت بعد از الکتروشوک درمانی گزارش شده است که ممکن است طولانی شود و گاهی حدود 2-3 روز باقی بماند (7).
علت وقوع این عارضه، انقباض سریع عضلات گیجگاهی و جوشی، تغییرات عروقی، تغییرات سطح سروتونین است که در حین درمان رخ می‌دهد (8). شکل این سردرد بصورت ضربان دار و در موارد شدید ممکن است با علائمی نظیر سرگیجه و حالت تهوع و استفراغ بروز کند (7). در صورت عدم درمان عارضه‌ی سردرد، امکان نیمه کاره رها شدن الکتروشوک درمانی و بازگشت علائم بیماری وجود دارد (9). بالعکس، در صورت کاهش سردرد نگرش مثبت بیماران در قبول و ادامه‌ی درمان افزایش خواهد یافت (8).
جهت تسکین سردرد بعد از الکتروشوک درمانی از استامینوفن، ایبوپروفن، کتورولاک، کدئین مپردین و مورفین استفاده می‌شود (6, 9). علیرغم وجود شواهد متعدد مبنی بر اثر بخشی درمان‌های دارویی در پیشگری یا از بین بردن سردرد بعد از الکتروشوک، مصرف روزانه یا حتی دوره‌ای این داروها به مدت طولانی مدت می‌تواند موجب صدمه به ارگان‌ها، اختلالات عملکرد گوارشی، تشدید اختلالات سیستم عصبی و بعضاً عوارض جبران ناپذیری شود (10). لذا، نیاز بکارگیری روش‌های غیر دارویی و مکمل جهت کاهش سردرد ضرورت دارد (11).
یکی از متداول‌ترین روش‌های مراقبتی مکمل کنترل سردرد، ماساژ بازتابی پا است (12). این روش اولین بار توسط پزشک آمریکایی به نام جرالد 11 معرفی شد (13) و برخلاف روش‌های درمانی غرب، در کشورهای شرقی این روش مداوا در برگیرنده‌ی توامان جسم، ذهن و روح می‌باشد. (14) در ماساژ بازتابی پا از فشار روی نواحی بازتابی کف پا جهت تسکین درد استفاده می‌شود که به همه‌ی ارگان‌ها و قسمت‌های بدن متصل هستند و تحریک این نقاط باعث کاهش درد در ارگان مورد نظر می‌شود (15). نتایج مطالعه‌ای در ایران (1399) بروی بیماران کاندید پیوند کلیه نشان داد، ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار درد ناشی از عمل بلافاصله و یک هفته بعد از انجام مداخله در گروه ماساژ بازتابی پا در مقایسه با گروه کنترل شد (16). کوراس و کارابابولوت (2019) نیز نشان دادند ماساژ بازتابی پا در بیماران تحت کوله سیستکتومی لاپاراسکوپی موجب کاهش معنادار شدت درد بیماران گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل بعد از ماساژ بازتابی پا شد (17). مطالعات متعددی در این رابطه بروی بیماران دریافت کننده نیتروگلیسیرین وریدی (18)، بیماران تحت سیستکتومی ناشی از سرطان (19) و بیماران بعد از جراحی قلب باز (20) انجام شده و تأیید کننده تأثیر استفاده از ماساژ بازتابی پا بر کاهش شدت درد است. با این حال، خوش تراش و همکاران دریافتند، ماساژ بازتابی پا در زنان بعد از سزارین تأثیر معنی داری بر شاخص‌های فیزیولوژیک شامل فشارخون، نـبض و تـنفس نـدارد (21). محمدپور و همکاران (1391) نیز در مطالعه‌ای بروی بیماران مبتلا به سکته مغزی دریافتند، ماساژ بازتابی پا تفاوت معناداری بر روند تغییرات درجه حرارت، تنفس و درصد اشباع اکـسیژن خون واحدهای پژوهش در طی مراحل کنترل شاخص‌های فیزیولوژیک نداشت (22). لذا، با توجه به شیوع بالای سردرد ناشی از الکتروشوک درمانی و پیامدهای ناشی از آن و نظر به اثرات مثبت ماساژ بازتابی پا در بهبود علایم مختلف سایر بیماری‌ها، یافته‌های ضد و نقیض در این رابطه و کمبود مطالعات انجام شده در این رابطه، این مطالعه با هدف بررسی تأثیر ماساژ بازتابی پا بر میزان سردرد بیماران پس از الکتروشوک درمانی در بیماران مراجعه کننده به مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی تهران انجام شد.
روش کار
این مطالعه تجربی تصادفی با گروه کنترل در مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی تهران، ایران از اسفند ماه 1399 تا شهریور ماه 1400 بروی بیماران تحت درمان با الکتروشوک انجام شد. جهت برآورد حجم نمونه، با توجه به مطالعات قبلی (13)، با در نظر گرفتن 05/0=𝛼 و 1/0=𝛽، و پس از جایگذاری در فرمول حجم نمونه 15 نفر تعداد نمونه برای هر گروه برآورد گردید که با احتساب ریزش احتمالی 20 درصد برای هر گروه 18 نفر در نظر گرفته شد.
معیارهای ورود به مطالعه شامل: داشتن حداقل 18 و حداکثر 65 سال، توانایی ابراز کلامی احساس درد، نداشتن آنومالی واضح و زخم و ضایعه در پاها، نداشتن بیماری‌های زمینه‌ای مثل دیابت و مشکلات حاد بینایی، توانایی درک نوشته‌ها و دستورالعمل‌های کلامی، عدم استفاده از هر نوع ضد درد و هر نوع مسکن حداقل 4 ساعت قبل از مداخله؛ تشخیص روانپزشکی سایکوتیک بر اساس تشخیص روانپزشک (ثبت شده در پرونده) و جنسیت مؤنث می‌باشد. در صورت عدم تمایل بـه ادامـه مشـارکت در مطالعه به هر دلیل، بروز هذیان، توهم و اختلال در واقعیت سنجی و دلیریوم از مطالعه خارج شدند.
ابزار گردآوری اطلاعـات در ایـن پژوهش پرسشــنامه مشخصات جمعیــت شــناختی حاوی 5 سؤال بسته و مقیاس بصری سنجش درد (23) بود. مقیاس بصری سنجش درد یک خط 10 سانتی متری است که در یک انتهای آن بی دردی و در انتهای دیگر آن بیشترین شدت درد قابل تصور مشخص می‌شود. بیمار به راحتی این خط را علامت زده تا شدت دردش را مشخص کند. عدد صفر به معنای بی دردی، 1-3 درد خفیف، 4-6 درد متوسط، 7-9 درد شدید و 10 شدیدترین درد ممکن است که از طریق مصاحبه با شرکت کنندگان تکمیل گردید. مقیاس سنجش درد در سال 1975 توسط ملزاک ابداع شد و پس از آن در مطالعات متعددی مورد آزمون قرار گرفت و امروزه به عنوان یکی از مقیاس‌های درجه بندی درد مطرح است (24, 25). پایایی این ابزار در سال 1983 توسط کارسون بروی بیماران مبتلا به درد مزمن به روش آزمون-بازآمون بررسی (81/0=r) و تأیید شد؛ همچنین، پایایی این ابزار در سال 2008 توسط بونسترا بروی بیماران مبتلا به درد اسکلتی عضلانی مزمن نیز به روش آزمون-بازآمون بررسی (77/0=r) و مورد تأیید قرار گرفت (26, 27). روایی این ابزار به روش محتوایی و صوری در ایران مورد بررسی و تأیید قرار گرفته است (28). پایایی این ابزار در ایران توسط رضوانی و همکاران (2011) بروی بیماران مبتلا به درد مزمن ناحیه پشت از طریق محاسبه همسانی درونی بررسی (0.75=α) و مورد تأیید قرار گرفت (29).
جهت نمونه گیـری پـس از تأییـد پـژوهش توسط کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی و کسب معرفی نامه از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه و ارائه آن به مرکز آموزشی درمانی روانپزشکی رازی تهران نمونه گیری بـه روش در دسـترس انجـام گرفت. به این صـورت کـه بـا مراجعـه بـه بخش الکتروشوک درمانی، به بیمار کاندید الکتروشوک درمانی که واجد شرایط ورود به مطالعـه بـود، هدف از انجام پژوهش توضـیح داده می‌شد و در صــورت رضــایت بیمار و و ولی/قیم قانونی ایشان، با پرسیدن سؤالات از بیماران پرسشــنامه مربــوط بــه اطلاعات مشخصات فردی تکمیل گردید. بـرای هـر کـدام از گروه‌ها یـک کـد در نظـر گرفتـه شـد (C,B,A) و بـه لحـاظ زمـانی بـه هـر هفتـه بـه ترتیب آغـاز مطالعـه یـک عـدد از 1 تـا n تعلـق گرفت. با استفاده از جدول اعـداد تصـادفی کـه توسط رایانه ایجاد شده بود، هر هفته به یکی از گروه‌ها اختصاص یافت. به فرض ABBCAC .... به این معنی بود که هفته اول به گروه A، هفته دوم به گروه B، هفتـه سـوم بـه گـروه B، هفتـه چهـارم بـه گـروه C و.. تعلـق بگیرد. بدین ترتیب نمونه‌ها بـه روش تصـادفی در یکی از سه گروه قرار می‌گرفتند.
روش انجام مداخله
پس از انجام الکتروشوک درمانی و هوشیاری کامل، در اتاق ریکاوری (که در بخش الکتروشوک درمانی واقع است)، شدت سردرد (پیش آزمون) بیماران مورد سنجش قرار گرفت. لازم به ذکر است که قبلاً پژوهشگر آموزش‌های نظری و عملی رفلکسولوژی را در انجمن ملی ماسـاژ ایـران گذرانده و گواهی صلاحیت مربوط را دریافت کـرده بـود. انجام رفلکسولوژی برای گـروه مداخلـه شـامل مراحل آماده سازی، گـرم کـردن و تکنیک‌های تحریک و ماساژ بود که در نقـاط بازتـابی غـده هیپوفیز و شبکه خورشـیدی انجـام می‌گرفت. مکان نقطه بازتابی هیپوفیز، در قسمت میانی لبه داخلی اولین بند انگشت شست پـا در ســـطح پلانتـــار و مکـــان شـــبکه خورشیدی در انتهای اولین استخوان متاتـارس کف پا می‌باشد. آماده سازی و گرم کـردن پاهـا شامل گـرم کـردن پـا توسـط دسـت بـا انجـام حرکات مشخص گرفتن رو و زیر پا با دو دست و ایجاد حرکات خم شدن بـه عقـب، خـم کـردن کف پا، چرخش به بیرون و داخل و حرکاتی در پاشنه پاها بود. برای تحریـک نقطـه هیپـوفیز و شبکه خورشیدی ماساژ با استفاده از انگشـتان دست بـه شـکل حرکـات رفـت و برگشـت و بـا اعمال فشاری در حدود 5/0 سـانتیمتـر انجـام یافت. به علت دسترسی آسان‌تر و اعمال فشـار کمتر در کف پا نسبت به کف دست، از این محل جهـت ماسـاژ اسـتفاده شـد (30). بـرای گـروه درمان نما نیـز، آمـاده سـازی و گـرم سـازی پـا از طریق پوشاندن با حوله و ماساژ ساق پا انجـام گرفت و تفاوت دو گـروه آزمـون و پلاسـبو در نحوه گرم سازی و نقاط مورد نظر جهت ماساژ بود. در مورد گروه شاهد نیز زمان جمـع آوری داده‌ها مشابه دو گروه دیگر بود، با این تفـاوت که در این گروه مداخله‌ای انجام نگرفـت و تنهـا مراقبت‌های معمول بخش را دریافت می‌کردند.
مداخله ماساژ بازتابی پا در در یک جلسه و به مدت بیست دقیقه برای هر پا در یک جلسه انجام می‌گرفت. قبل از شـروع کـار و حـین انجام ماساژ، شـرایط شـرکت کننـدگان، اتاق و مداخله گر به این صورت در نظـر گرفتـه شد: بیمار روی تخت خود دراز می‌کشید، سپس بالشی زیر سر بیمار قرار داده می‌شد تـا سـر بیمار بالا بیاید (15 تا 30 درجه) و چهره بیمـار جهت کنترل واکنش‌ها قابـل مشـاهده باشـد و وضعیت بیمار حالت ضربدری نداشته باشـد. ایجـاد محـیط خصوصـی نیـز از طریـق پاراوان برقرار گردیـد و جهـت کـم کـردن نـور محــیط مداخلــه، از چشــم بنــد اســتفاده شــد. مداخله گر در حین ماساژ ساعت، حلقه، انگشـتر و دستبند خود را خـارج می‌کرد و ناخن‌های انگشــت شســت و ســبابه خــود را کوتــاه نگــه می‌داشت و جهت کـاهش اصـطکاک بـین دسـت پژوهشگر با پاهای افراد مورد مطالعه از روغن کنجد استفاده می‌شد (31).
زمان تکمیل پرسشنامه درد یک بار پس از انجام الکتروشوک درمانی و هوشیاری کامل (پیش آزمون) و بار دیگر 10 دقیقه بعد از ماساژ درمانی (پس آزمون) برای گروه مداخله و درمان نما و با همین فاصله زمانی برای گروه شاهد بود.
این پژوهش در کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی (با شماره IR.USWR.REC.1399.262) تهران تأیید شده است. به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی پس از ارائه توضـیحات کـافی و واضــح بــرای بیمــاران و همراهــان آنــان در مورد اهداف و روش پژوهش به صورت چهـره به چهره، رضایت نامه آگاهانه کتبی اخذ می‌شد.
داده‌های منـدرج در پرسـشنامـه مشخصات فردی و مقیاس سنجش سردرد در نـرم افـزار آمـاری SPSS نسـخه 16 تجزیه و تحلیل شدند. متغییرهای کیفی با فراوانی و درصــد و متغییرهای کمــی (ســن، سردرد) بـا شاخص‌های میـانگین و انحراف معیـار و آنـالیز کواریـانس چنـدمتغیره تحلیل شدند. همگنـی واریـانس-کواریـانس هـا بـرای آزمون آنالیز کوواریانس چند متغیره با آزمون Leven’s test برای بررسی همگنی واریانس‌ها در حالـت آنـالیز کوواریـانس یـک متغیره به کار برده شد. همچنـین تـأثیر متقابـل متغیر گروه و متغیر کووریت (سردرد قبل از آزمون) با استفاده از آزمون اثر متقابل دو متغیر در مدل آنالیز کوواریانس چند متغیره، بررسی شد.
برای بررسی تـأثیر متغیر سردرد قبل از مداخله و تأثیر مداخله بـا کنترل از آنالیز کوواریانس یک متغیره و از شاخص «مجذور اتـا» بـرای تبیـین واریـانس اسـتفاده شد. برای تمام آزمون‌های آماری انجـام یافتـه، 05/0>p به عنوان معناداری آماری در نظر گرفته شد. بـرای توصـیف مشخصات فردی- اجتماعی شرکت کننـدگان از آمــار توصــیفی (تعــداد، میــانگین و انحــراف معیار) استفاده شد. بررسی سه گـروه از نظـر همگن بودن متغیرهای کمی بـا آزمـون آنـالیز واریانس یک طرفه و در مورد متغیرهای کیفی بـا آزمـون کـای اسـکوئر انجـام یافـت. بـرای مقایسه میانگین شدت درد بعد از مداخلـه در سه گروه ماساژ بازتابی، درمان نما و شاهد از آزمــون آنــالیز واریــانس و آزمــون تعقیبــی بـونفرونی اسـتفاده شـد. در تمـام آزمون‌ها ضــریب اطمینــان 95% و قــدرت آزمــون 80% منظور شد.
یافته‌ها
نتایج آزمون‌های آماری نشان داد که سـه گروه از نظر متغیرهای فردی تفاوت معنـاداری را نداشته و همگن بودند، یافته‌های حاصـل از اطلاعات فردی و مربوط بـه بیمـاری در جدول 1 آمده است. مطابق با نتایج آزمون کـای اسـکوئر بـــرای متغیرهـــای وضعیت تأهل، میزان تحصیلات، بیماری زمینه‌ای و سابقه قبلی الکتروشوک درمانی و آنــالیز واریــانس یــک طرفــه بــرای متغیرهای سن و سردرد نشـان داد که این ویژگی‌ها در سـه گـروه ماساژ بازتابی پا، درمان نما و شاهد قبـل از مداخلـه از نظـر آماری تفاوت معناداری نداشتند (05/0<P).
قبل از اجرای آزمـون آنـالیز کوواریـانس چندگانــه پــیش فرض‌های لازم بــرای اجــرای آزمون بررسی گردید. نتــایج آزمون لون نشان داد همگنی واریانس‌ها بـرای متغیر سردرد (317/0=F، 730/0=P) صادق است. از متغیرهـای پاسـخ، عــدم وجـود رابطـه بــین متغیرهای کووریت (سردرد قبل از مداخله) یکی دیگر از مفروضه‌های ایـن آزمون می‌باشد کـه نتـایج آزمـون اثـر متقابـل برای سردرد (882/1=F، 166/0=P) نشان داد ارتباط معناداری بـین ایـن متغیـر بـا متغیـر کووریـت وجـود نـدارد. بنـابراین بـا توجـه بـه برقــراری مفروضه‌ها اجــرای آزمــون آنــالیز کوواریانس چندگانه مجاز می‌باشد.
یافته‌های جدول 2 نشان داد، برخلاف گروه درمان نما، میانگین نمره سردرد بیماران گروه ماساژ بازتابی پا (001/0>P) و گروه شاهد (033/0=P) بعد از مداخله بطور معناداری پایین‌تر از قبل از شروع مداخله بود. نتایج تحلیل کوواریانس نشان داد که امتیاز سردرد قبل از مداخله تأثیر معناداری بر نمره سردرد پس از مداخله داشته است (248/4=F، 021/0=P). میزان مجذور اتا برابر 17/0 به دست آمد و بیانگر این است که سردرد قبل از مداخله تنها 17% از تغییرات سردرد پس از مداخله را تبیین می‌کند (جدول 3).
مقایسه‌های دو به دو بین سه گروه مورد بررسی، مشخص شد که کمترین میانگین تعدیل شده مربوط به گروه ماساژ بازتابی پا (268/0±56/2)، سپس گروه شاهد (266/0±48/3) و در نهایت گروه درمان نما (268/0±55/3) بود. بــرای مشــخص شــدن ایــن کــه کــدام متغیرهای پاسخ در بین سه گروه با هم تفـاوت معنــاداری داشته‌اند، نتــایج آزمــون تعقیبی بونفرونی نشان داد بین گروه مداخله با هر یک از دو گروه شاهد (019/0=P) و درمان نما (013/0=P) تفاوت آماری معنادار ولی بین دو گروه شاهد و درمان نما تفاوت معناداری (84/0=P) وجود نداشت. به عبارتی دیگر، مداخله صورت گرفته موجب کاهش معنادار سردرد درگروه مداخله نسبت به دو گروه شاهد و درمان نما شد. (نمودار 1).
مطابق با شاخص Adjusted R Squared، درستی مدل آنالیز کوواریانس برای متغیر پاسخ سردرد پس از مداخله برابر با 41/0% به دست آمد. (جدول 3)
جدول 1. مقایسه مشخصات جمعیت شناختی و بیماری بیماران تحت الکتروشوک درمانی مراجعه کننده به مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی در سه گروه ماساژبازتابی پا، گروه ماساژ غیربازتابی و گروه شاهد
| متغیر / سطوح | گروه ماساژ بازتابی | گروه ماساژ غیربازتابی (درمان نما) | گروه شاهد | P-Value |
| انحراف معیار±میانگین | انحراف معیار±میانگین | انحراف معیار±میانگین | ||
| سن* | ||||
| سال | 99/10±67/39 | 29/11±42 | 95/13±93/40 | 87/0 |
| وضعیت تأهل** | 05/0 | |||
| متأهل | (4/53)8 | (40)6 | (3/73)11 | |
| مجرد | (7/46)7 | (60)9 | (7/26)4 | |
| میزان تحصیلات** | 64/0 | |||
| زیردیپلم | (3/53)8 | (3/53)8 | (60)9 | |
| دیپلم | (7/46)7 | (7/46)7 | (3/33)5 | |
| لیسانس | (0)0 | (0)0 | (7/6)1 | |
| بیماری زمینه‌ای** | 43/0 | |||
| دارد | (7/26)4 | (3/13)2 | (3/33)5 | |
| ندارد | (3/73)11 | (7/86)13 | (7/66)10 | |
| سابقه قبلی الکتروشوک درمانی** | 71/0 | |||
| دارد | (20)3 | (7/26)4 | (3/33)5 | |
| ندارد | (80)12 | (3/73)11 | (7/66)10 |
جدول 2. میانگین و انحراف معیار نمره سردرد بیماران تحت الکتروشوک درمانی مراجعه کننده به مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی در سه گروه ماساژبازتابی پا، گروه ماساژ غیربازتابی و گروه شاهد
| متغیر / زمان اندازه گیری | مداخله/تعداد نمونه (انحراف معیار±میانگین) | درمان نما/تعداد نمونه (انحراف معیار±میانگین) | شاهد/تعداد نمونه (انحراف معیار±میانگین) |
| سردرد | |||
| قبل از مداخله | 34/1±33/4 | 99/0±87/3 | 28/1±07/4 |
| بعد از مداخله | 22/1±73/2 | 05/1±40/3 | 64/1±47/3 |
| آزمون تی زوجی | 001/0>P | 089/0=P | 033/0=P |
جدول 3. نتایج آزمون درون گروهی آنالیز کوواریانس چند متغیره بر میانگین نمرات سردرد بـا کنتـرل نمرات سردرد قبل از مداخله در بیماران تحت الکتروشوک درمانی مراجعه کننده به مرکز آموزشی درمانی روان پزشکی رازی در سه گروه ماساژبازتابی پا، گروه ماساژ غیربازتابی و گروه شاهد
| منبع تغییرات /متغیر پاسخ | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | مقدار F | P-Value | توان دم اتا (2η) |
| بعد از مداخله: سردرد | ||||||
| گروه | 017/9 | 2 | 509/4 | 248/4 | 021/0 | 172/0 |
| پیش آزمون سردرد | 754/30 | 1 | 754/30 | 979/28 | 000/0 | 414/0 |
| خطا | 512/43 | 41 | 061/1 |
نمودار 1. وضعیت میانگین نقطه‌ای سردرد به تفکیک سه گروه مورد مقایسه در وضعیت قبل و بعد از مداخله ماساژ بازتابی
بحث
یافته‌های ایــن مطالعــه نشــان داد کــه ماساژ بازتابی پا و مراقبت‌های معمول در گروه شاهد در کـــاهش سردرد بیماران بعد از الکتروشوک درمانی مؤثر اسـت. هرچنـد در ایـن مطالعـه مراقبت‌های معمول در کاهش سردرد تأثیر داشـت، اما باید توجه داشت که مداخله ماساژ بازتابی پا در مقایسه با درمان نما و مراقبت‌های معمول در گروه شاهد، تـأثیر بـارزتری بـر کـاهش سردرد نشان داده است.
همسو با این یافته، نتایج مطالعه‌ای در ایران (1399) بروی بیماران کاندید پیوند کلیه نشان داد، ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار درد ناشی از عمل بلافاصله و یک هفته بعد از انجام مداخله در گروه ماساژ بازتابی پا در مقایسه با گروه کنترل شد (16). یافته‌های یک مطالعه دیگر در ارومیه نشان داد ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار سردرد القایی ناشی از تزریق نیتروگلیسیرین سه ساعت و شش ساعت پس از انجام ماساژ در گروه مداخله در مقایسه با گروه پلاسبو و گروه کنترل شد (18). در تأیید این یافته، کوراس و کارابابولوت (2019) نشان دادند ماساژ بازتابی پا در بیماران تحت کوله سیستکتومی لاپاراسکوپی موجب کاهش معنادار شدت درد بیماران گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل در دقایق 30، 60، 90 و 120 بعد از ماساژ بازتابی پا شد (17).
اوزترک و همکاران (2018) در مطالعه‌ای بروی زنان بعد از هیسترکتومی در ازمیر ترکیه گزارش کردند، ماساژ بازتابی پا موجب کاهش شدت درد زنان گروه مداخله (30 و 60 دقیقه بعد از هر مرتبه ماساژ بازتابی) در مقایسه با گروه کنترل شد (32). در این رابطه یافته‌های مطالعه‌ای مداخله‌ای در روسیه (2017) بر روی بیماران مبتلا به سردرد میگرنی مزمن نیز نشان داد، ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار شدت سردرد و تعداد دفعات سردرد ماهیانه بیماران گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل می‌شود (33).
دلایل متعددی در رابطه با اثرات ضد دردی ماساژ بازتابی پا وجود دارد: لمس پوست می‌تواند موجب آزاد سازی آندورفین داخلی در بدن و کاهش استرس شود؛ لذا از طریق کاهش استرس، درد نیز کاهش می‌یابد. دلیل دوم آن بود که ماساژ بازتابی پا موجب تسکین خستگی و اضطراب می‌شود. دلیل سوم آن که استفاده از فشار بروی دست‌ها یا پاها موجب فعال شدن فیبرهای قطری بزرگ جهت بسته شدن دروازه درد می‌شود و از این طریق موجب مهار انتقال درد می‌شود (19).
بر خلاف این یافته، محمدپور و همکاران (1391) نیز در مطالعه‌ای بروی بیماران مبتلا به سکته مغزی دریافتند، ماساژ بازتابی پا بمدت 30 دقیقه، تفاوت معناداری بر روند تغییرات درجه حرارت، تنفس و درصد اشباع اکـسیژن خون واحدهای پژوهش در طی مراحل کنترل شاخص‌های فیزیولوژیک نداشت (22). از جمله دلایل این اختلاف می‌تواند ناشی از گروه هدف متفاوت، پیامدهای تحت بررسی متفاوت، مدت و نوع ماساژ بازتابی متفاوت از مطالعه حاضر بود. نتایـج مطالعه هاتـان و همـکاران نیز نشان داد، ماسـاژ پـا روی درد بیماران تحـت عمـل جراحـی قلب تأثیر معنی داری نداشـت کـه بـا نتایـج مطالعـه حاضـر متناقـض می‌باشد. در مطالعه هاتـان کـم بـودن حجـم نمونه )7 نفـر در گـروه کنترل و نـه نفـر در گروه ماسـاژ (شـاید یکـی از دلایل عدم تأثیر ماسـاژ پا بـر درد بیماران باشـد (34). خوش تراش و همکـاران نیز دریافتنـد کـه 30 دقیقه ماساژ بازتابی پا در دو جلسه به فاصله 24 ساعت در زنان بعد از سزارین تأثیر معنی داری بر شاخص‌های فیزیولوژیک شامل فشارخون، نـبض و تـنفس نـدارد (21). از جمله دلایل می‌تواند ناشی از گروه هدف متفاوت، پیامدهای تحت بررسی متفاوت، مدت و نوع ماساژ بازتابی متفاوت از مطالعه حاضر بود.
با این وجود، سیلوردال و همکاران (2019) نیز در مطالعه‌ای بر روی بیماران تحت سیستکتومی ناشی از سرطان دریافتند، انجام ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار شدت درد بیماران گروه مداخله در روز اول و سوم بعد از عمل در مقایسه با گروه کنترل می‌شود (19). در ماساژ بازتابی پا، با ماساژ و لمس پوست، انکفالین ها و اندورفین‌ها ترشح می‌شوند از این طریق موجب کاهش درد می‌شوند. این روش می‌تواند در فرد حس خوب بودن و سالم بودن را القا نماید. علاوه بر این، بی دردی ممکن است با فشار بر روی نقاط رفلکسی خاص ایجاد شود. به طور کلی، تکنیک‌های ماساژ بازتابی پا می‌توانند موجب توقف انتقال پیام عصبی درد به مغز و متعاقباً درک تسکین درد از طریق دروازه کنترل شود (35, 36).
نتیجه گیری
در نهایت نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که ماساژ بازتابی پا بـه طـور معنـاداری باعـث کاهش شدت سردرد بیماران تحت الکتروشوک درمانی اسـت. بـه نظـر می‌رسد که می‌بایست این قبیل از مداخلات طـب مکمل به عنوان روش‌های غیردارویـی در کنـار سایر درمان‌ها و مراقبت‌های رایـج کـه از ایـن بیماران به عمل می‌آید، قـرار گیـرد. بایـد توجـه داشـت کـه انجـام دادن چنـین فعالیت‌هایی در بیمارستان‌ها، مطب پزشکان و سایر مؤسسـات درمــانی مســتلزم آگــاه نمــودن اعضــای تــیم مراقبتـی اعـم از پزشـکان، پرسـتاران و سـایر اعضا است. تدارک اتاق‌های مخصـوص جهـت ارائه انواع طب مکمل به ویژه ماساژ بازتابی پا، در بیمارستان‌های خصوصـی و دولتـی و سـایر مراکز درمانی از جملـه اقـدامات بسـیار مفیـدی است که بـا توجـه بـه یافته‌های ایـن پـژوهش می‌توان به آن اشاره نمود، زیرا بـا انجـام دادن مــداخلات موجــود در طــب مکمــل بــه ویــژه ماساژ بازتابی پا، پرسـتاران و سـایر اعضـا تـیم درمان در موقعیت بهتری برای برآورده کـردن نیازهای بیمارانشان قرار می‌گیرند. در خاتمـه پیشنهاد می‌شود که مطالعاتی در این رابطه بروی سایر عوارض ناشی از الکتروشوک درمانی نظیر تهوع و استفراغ و شاخص‌های فیزیولوژیک (فشار خون، نبض و تنفس) انجـام شـود و همچنین در مطالعات بعدی بررسـی مقایسه‌ای تــأثیر ماساژ بازتابی پا و داروهــای رایــج جهــت کنترل سردرد ناشی از الکتروشوک درمانی انجـام گیرد. امید است نتایج این مطالعـه بتوانـد بـرای پرســتاران شــاغل در بخش‌های الکتروشوک درمانی بـه عنـوان یـک روش غیردارویـی در کاهش سردرد بیماران مـورد اسـتفاده قـرار بگیرد.
از محدودیت‌های پـژوهش ایـن اسـت کـه عوامـل متعـددی بـر شـدت سردرد تأثیرگـذار هستند که کنترل آن از عهده پژوهشـگران خـارج بود و این عوامل می‌تواند بر ابراز سردرد تـأثیر بگذارد که شامل عوامل فرهنگی، اجتماعی، روحی، روانی و ... است. به علت سه گروهـی بـودن ایـن مطالعه، این محدودیت تا حدود زیادی کنترل شد.
تشکر و قدردانی
ایـن مقالـه حاصـل بخشـی از پایـان نامـه کارشناســی ارشــد ) بــا کــد اخلاق IR.USWR.REC.1399.262) مصــوب درحوزه معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی تهران اســت. بدین وسیله از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی تهران و مسئولین مرکز اموزشی درمانی روانپزشکی رازی و بیمارانی که در اجرای این پژوهش با ما همکاری نمودند، تشکر و قدردانی می‌نماییم.
تضاد منافع
بدین وسیله نویسندگان تصریح می‌نمایند که هیچ گونه تضاد منافعی در خصوص پژوهش حاضر وجود ندارد.
یافته‌های ایــن مطالعــه نشــان داد کــه ماساژ بازتابی پا و مراقبت‌های معمول در گروه شاهد در کـــاهش سردرد بیماران بعد از الکتروشوک درمانی مؤثر اسـت. هرچنـد در ایـن مطالعـه مراقبت‌های معمول در کاهش سردرد تأثیر داشـت، اما باید توجه داشت که مداخله ماساژ بازتابی پا در مقایسه با درمان نما و مراقبت‌های معمول در گروه شاهد، تـأثیر بـارزتری بـر کـاهش سردرد نشان داده است.
همسو با این یافته، نتایج مطالعه‌ای در ایران (1399) بروی بیماران کاندید پیوند کلیه نشان داد، ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار درد ناشی از عمل بلافاصله و یک هفته بعد از انجام مداخله در گروه ماساژ بازتابی پا در مقایسه با گروه کنترل شد (16). یافته‌های یک مطالعه دیگر در ارومیه نشان داد ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار سردرد القایی ناشی از تزریق نیتروگلیسیرین سه ساعت و شش ساعت پس از انجام ماساژ در گروه مداخله در مقایسه با گروه پلاسبو و گروه کنترل شد (18). در تأیید این یافته، کوراس و کارابابولوت (2019) نشان دادند ماساژ بازتابی پا در بیماران تحت کوله سیستکتومی لاپاراسکوپی موجب کاهش معنادار شدت درد بیماران گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل در دقایق 30، 60، 90 و 120 بعد از ماساژ بازتابی پا شد (17).
اوزترک و همکاران (2018) در مطالعه‌ای بروی زنان بعد از هیسترکتومی در ازمیر ترکیه گزارش کردند، ماساژ بازتابی پا موجب کاهش شدت درد زنان گروه مداخله (30 و 60 دقیقه بعد از هر مرتبه ماساژ بازتابی) در مقایسه با گروه کنترل شد (32). در این رابطه یافته‌های مطالعه‌ای مداخله‌ای در روسیه (2017) بر روی بیماران مبتلا به سردرد میگرنی مزمن نیز نشان داد، ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار شدت سردرد و تعداد دفعات سردرد ماهیانه بیماران گروه مداخله در مقایسه با گروه کنترل می‌شود (33).
دلایل متعددی در رابطه با اثرات ضد دردی ماساژ بازتابی پا وجود دارد: لمس پوست می‌تواند موجب آزاد سازی آندورفین داخلی در بدن و کاهش استرس شود؛ لذا از طریق کاهش استرس، درد نیز کاهش می‌یابد. دلیل دوم آن بود که ماساژ بازتابی پا موجب تسکین خستگی و اضطراب می‌شود. دلیل سوم آن که استفاده از فشار بروی دست‌ها یا پاها موجب فعال شدن فیبرهای قطری بزرگ جهت بسته شدن دروازه درد می‌شود و از این طریق موجب مهار انتقال درد می‌شود (19).
بر خلاف این یافته، محمدپور و همکاران (1391) نیز در مطالعه‌ای بروی بیماران مبتلا به سکته مغزی دریافتند، ماساژ بازتابی پا بمدت 30 دقیقه، تفاوت معناداری بر روند تغییرات درجه حرارت، تنفس و درصد اشباع اکـسیژن خون واحدهای پژوهش در طی مراحل کنترل شاخص‌های فیزیولوژیک نداشت (22). از جمله دلایل این اختلاف می‌تواند ناشی از گروه هدف متفاوت، پیامدهای تحت بررسی متفاوت، مدت و نوع ماساژ بازتابی متفاوت از مطالعه حاضر بود. نتایـج مطالعه هاتـان و همـکاران نیز نشان داد، ماسـاژ پـا روی درد بیماران تحـت عمـل جراحـی قلب تأثیر معنی داری نداشـت کـه بـا نتایـج مطالعـه حاضـر متناقـض می‌باشد. در مطالعه هاتـان کـم بـودن حجـم نمونه )7 نفـر در گـروه کنترل و نـه نفـر در گروه ماسـاژ (شـاید یکـی از دلایل عدم تأثیر ماسـاژ پا بـر درد بیماران باشـد (34). خوش تراش و همکـاران نیز دریافتنـد کـه 30 دقیقه ماساژ بازتابی پا در دو جلسه به فاصله 24 ساعت در زنان بعد از سزارین تأثیر معنی داری بر شاخص‌های فیزیولوژیک شامل فشارخون، نـبض و تـنفس نـدارد (21). از جمله دلایل می‌تواند ناشی از گروه هدف متفاوت، پیامدهای تحت بررسی متفاوت، مدت و نوع ماساژ بازتابی متفاوت از مطالعه حاضر بود.
با این وجود، سیلوردال و همکاران (2019) نیز در مطالعه‌ای بر روی بیماران تحت سیستکتومی ناشی از سرطان دریافتند، انجام ماساژ بازتابی پا موجب کاهش معنادار شدت درد بیماران گروه مداخله در روز اول و سوم بعد از عمل در مقایسه با گروه کنترل می‌شود (19). در ماساژ بازتابی پا، با ماساژ و لمس پوست، انکفالین ها و اندورفین‌ها ترشح می‌شوند از این طریق موجب کاهش درد می‌شوند. این روش می‌تواند در فرد حس خوب بودن و سالم بودن را القا نماید. علاوه بر این، بی دردی ممکن است با فشار بر روی نقاط رفلکسی خاص ایجاد شود. به طور کلی، تکنیک‌های ماساژ بازتابی پا می‌توانند موجب توقف انتقال پیام عصبی درد به مغز و متعاقباً درک تسکین درد از طریق دروازه کنترل شود (35, 36).
نتیجه گیری
در نهایت نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که ماساژ بازتابی پا بـه طـور معنـاداری باعـث کاهش شدت سردرد بیماران تحت الکتروشوک درمانی اسـت. بـه نظـر می‌رسد که می‌بایست این قبیل از مداخلات طـب مکمل به عنوان روش‌های غیردارویـی در کنـار سایر درمان‌ها و مراقبت‌های رایـج کـه از ایـن بیماران به عمل می‌آید، قـرار گیـرد. بایـد توجـه داشـت کـه انجـام دادن چنـین فعالیت‌هایی در بیمارستان‌ها، مطب پزشکان و سایر مؤسسـات درمــانی مســتلزم آگــاه نمــودن اعضــای تــیم مراقبتـی اعـم از پزشـکان، پرسـتاران و سـایر اعضا است. تدارک اتاق‌های مخصـوص جهـت ارائه انواع طب مکمل به ویژه ماساژ بازتابی پا، در بیمارستان‌های خصوصـی و دولتـی و سـایر مراکز درمانی از جملـه اقـدامات بسـیار مفیـدی است که بـا توجـه بـه یافته‌های ایـن پـژوهش می‌توان به آن اشاره نمود، زیرا بـا انجـام دادن مــداخلات موجــود در طــب مکمــل بــه ویــژه ماساژ بازتابی پا، پرسـتاران و سـایر اعضـا تـیم درمان در موقعیت بهتری برای برآورده کـردن نیازهای بیمارانشان قرار می‌گیرند. در خاتمـه پیشنهاد می‌شود که مطالعاتی در این رابطه بروی سایر عوارض ناشی از الکتروشوک درمانی نظیر تهوع و استفراغ و شاخص‌های فیزیولوژیک (فشار خون، نبض و تنفس) انجـام شـود و همچنین در مطالعات بعدی بررسـی مقایسه‌ای تــأثیر ماساژ بازتابی پا و داروهــای رایــج جهــت کنترل سردرد ناشی از الکتروشوک درمانی انجـام گیرد. امید است نتایج این مطالعـه بتوانـد بـرای پرســتاران شــاغل در بخش‌های الکتروشوک درمانی بـه عنـوان یـک روش غیردارویـی در کاهش سردرد بیماران مـورد اسـتفاده قـرار بگیرد.
از محدودیت‌های پـژوهش ایـن اسـت کـه عوامـل متعـددی بـر شـدت سردرد تأثیرگـذار هستند که کنترل آن از عهده پژوهشـگران خـارج بود و این عوامل می‌تواند بر ابراز سردرد تـأثیر بگذارد که شامل عوامل فرهنگی، اجتماعی، روحی، روانی و ... است. به علت سه گروهـی بـودن ایـن مطالعه، این محدودیت تا حدود زیادی کنترل شد.
تشکر و قدردانی
ایـن مقالـه حاصـل بخشـی از پایـان نامـه کارشناســی ارشــد ) بــا کــد اخلاق IR.USWR.REC.1399.262) مصــوب درحوزه معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی تهران اســت. بدین وسیله از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی تهران و مسئولین مرکز اموزشی درمانی روانپزشکی رازی و بیمارانی که در اجرای این پژوهش با ما همکاری نمودند، تشکر و قدردانی می‌نماییم.
تضاد منافع
بدین وسیله نویسندگان تصریح می‌نمایند که هیچ گونه تضاد منافعی در خصوص پژوهش حاضر وجود ندارد.
References
1. Rafiei H, Rezaei F, Sobhanian Kh, Kaplan H, Sadock BJ. Kaplan and Sadock's Synopsis of psychiatry: behavioral sciences. Tehran: Arjmand.2004.
2. Semkovska M, McLoughlin DM. Objective cognitive performance associated with electroconvulsive therapy for depression: a systematic review and meta-analysis. Biol Psychiatry. 2010;68(6):568-577. doi: 10.1016/j.biopsych.2010.06.009 pmid: 20673880
3. Sekino M, Ueno S. FEM-based determination of optimum current distribution in transcranial magnetic stimulation as an alternative to electroconvulsive therapy. IEEE Transact Magnet. 2004;40(4):2167-2169. doi: 10.1109/TMAG.2004.828982
4. Townsend MC. Essentials of Psychiatric Mental Health Nursing Concepts of Care in Evidence-Based Practice 6th Edition: FA Davis Company2013.
5. Nazemroaya B, Mohammadi AH, Najafian J, Moradi FD. Effect of preemptive midazolam on post-electroconvulsive-therapy (ECT) headache, myalgia, and nausea and vomiting.2017.
6. Markowitz JS, Kellner CH, DeVane CL, Beale MD, Folk J, Burns C, et al. Intranasal sumatriptan in post-ECT headache: results of an open-label trial. J ECT. 2001;17(4):280-283. doi: 10.1097/00124509-200112000-00008 pmid: 11731730
7. Dinwiddie SH, Huo D, Gottlieb O. The course of myalgia and headache after electroconvulsive therapy. J ECT. 2010;26(2):116-120. doi: 10.1097/YCT.0b013e3181b07c0a pmid: 19710619
8. Isuru A, Rodrigo A, Wijesinghe C, Ediriweera D, Premadasa S, Wijesekara C, et al. A randomized, double-blind, placebo-controlled trial on the role of preemptive analgesia with acetaminophen [paracetamol] in reducing headache following electroconvulsive therapy [ECT]. BMC Psychiatry. 2017;17(1):275. doi: 10.1186/s12888-017-1444-6 pmid: 28754173
9. Kramer BA, Kadar AG, Clark K. Use of the Neuro-Wrap system for severe post-electroconvulsive therapy headaches. J ECT. 2008;24(2):152-155. doi: 10.1097/YCT.0b013e318158e96f pmid: 18580561
10. Ye L, Karlapati SK, Lippmann S. Topiramate for post-electroconvulsive therapy headaches. J ECT. 2013;29(3):e49. doi: 10.1097/YCT.0b013e318292fc6f pmid: 23965610
11. Bagheri-Nesami M, Zargar N, Gholipour-Baradari A, Khalilian A. The effects of foot reflexology massage on pain and fatigue of patients after coronary artery bypass graft. J Mazandaran Univ Med Sci. 2012;22(92):52-62.
12. Ali Ashraf Jodat M, Alilou L, Qaraghaji R, Ahangarzadeh Rezaei S. Patient satisfaction from control of pain after electroconvulsive therapy by reflexology in patients with depression. J Urmia Nurs Midwife Fac. 2019;17(4):272-280.
13. Embong NH, Soh YC, Ming LC, Wong TW. Revisiting reflexology: Concept, evidence, current practice, and practitioner training. J Tradit Complement Med. 2015;5(4):197-206. doi: 10.1016/j.jtcme.2015.08.008 pmid: 26587391
14. Field T. Massage therapy research review. Complement Ther Clin Pract. 2014;20(4):224-229. doi: 10.1016/j.ctcp.2014.07.002 pmid: 25172313
15. Reynolds RA, Legakis JE, Tweedie J, Chung Y, Ren EJ, Bevier PA, et al. Postoperative pain management after spinal fusion surgery: an analysis of the efficacy of continuous infusion of local anesthetics. Global Spine J. 2013;3(1):7-14. doi: 10.1055/s-0033-1337119 pmid: 24436846
16. Samarehfekri A, Dehghan M, Arab M, Ebadzadeh MR. Effect of Foot Reflexology on Pain, Fatigue, and Quality of Sleep after Kidney Transplantation Surgery: A Parallel Randomized Controlled Trial. Evid Based Complement Alternat Med. 2020;2020:5095071. doi: 10.1155/2020/5095071 pmid: 32831868
17. Koras K, Karabulut N. The Effect of Foot Massage on Postoperative Pain and Anxiety Levels in Laparoscopic Cholecystectomy Surgery: A Randomized Controlled Experimental Study. J Perianesth Nurs. 2019;34(3):551-558. doi: 10.1016/j.jopan.2018.07.006 pmid: 30470466
18. Imani N, Shams SA, Radfar M, Ghavami H, Khalkhali HR. Effect of applying reflexology massage on nitroglycerin-induced migraine-type headache: A placebo-controlled clinical trial. Agri. 2018;30(3):116-122. doi: 10.5505/agri.2018.43815 pmid: 30028477
19. Silverdale N, Wherry M, Roodhouse A. Massage and reflexology for post-operative cancer cystectomy patients: Evaluation of a pilot service. Complement Ther Clin Pract. 2019;34:109-112. doi: 10.1016/j.ctcp.2018.11.010 pmid: 30712712
20. Bhagya S, Hepsi N, Nageshwar V. Foot reflexology: effect on pain and anxiety in post-operative patient. Int Educat Res J. 2017;3(5):49-51.
21. Khoshtarash M, Ghanbari A, Yegane MR, Kazemnejhad E, Rezasoltani P. Effects of foot reflexology on pain and physiological parameters after cesarean section. Koomesh. 2012;14(1):109-116.
22. Mohammadpour A, Alian AD, Mojtabavi S. The effects of foot reflexology massage on physiological parameters of patients with stroke. Avicenna J Nurs Midwife Care. 2012;20(3):50-60.
23. Wade BS, Joshi SH, Njau S, Leaver AM, Vasavada M, Woods RP, et al. Effect of Electroconvulsive Therapy on Striatal Morphometry in Major Depressive Disorder. Neuropsychopharmacology. 2016;41(10):2481-2491. doi: 10.1038/npp.2016.48 pmid: 27067127
24. Aicher B, Peil H, Peil B, Diener HC. Pain measurement: Visual Analogue Scale (VAS) and Verbal Rating Scale (VRS) in clinical trials with OTC analgesics in headache. Cephalalgia. 2012;32(3):185-197. doi: 10.1177/03331024111430856 pmid: 22332207
25. Kahl C, Cleland JA. Visual analogue scale, numeric pain rating scale and the McGill Pain Questionnaire: an overview of psychometric properties. Physic Therap Rev. 2005;10(2):123-128. doi: 10.1179/108331905X55776
26. Boonstra AM, Preuper HRS, Reneman MF, Posthumus JB, Stewart RE. Reliability and validity of the visual analogue scale for disability in patients with chronic musculoskeletal pain. Int J Rehabili Res. 2008;31(2):165-169. doi: 10.1097/MRR.0b013e3282fc0f93
27. Carlsson AM. Assessment of chronic pain. I. Aspects of the reliability and validity of the visual analogue scale. Pain. 1983;16(1):87-101. doi: 10.1016/0304-3959(83)90088-X pmid: 6602967
28. Lalehgani H, Rafiei Z, Yarmohammadi P. The effect of foot reflexology massage on pain of patients undergoing lumbar disc surgery in shahrekord hospitals. J Clinic Nurs Midwife. 2018;4(3).
29. Rezvani Amin M, Siratinayer M, Abadi A, Moradyan T. Correlation between visual analogue scale and short form of McGill questionnaire in patients with chronic low back pain. Qom Univ Med Sci J. 2011;5(1):31-34.
30. Stephenson NL, Swanson M, Dalton J, Keefe FJ, Engelke M. Partner-delivered reflexology: effects on cancer pain and anxiety. Oncol Nurs Forum. 2007;34(1):127-132. doi: 10.1188/07.ONF.127-132 pmid: 17562639
31. Chumthi L. Effect of foot reflexology on stress reduction among adolescent. R Thai Airf Med Gaz. 2012;57:24-35.
32. Ozturk R, Sevil U, Sargin A, Yucebilgin MS. The effects of reflexology on anxiety and pain in patients after abdominal hysterectomy: A randomised controlled trial. Complement Ther Med. 2018;36:107-112. doi: 10.1016/j.ctim.2017.12.005 pmid: 29458915
33. Safonov MI, Naprienko MV. [Analysis of the efficacy of reflexology in the complex treatment of chronic migraine]. Zh Nevrol Psikhiatr Im S S Korsakova. 2017;117(5):22-25. doi: 10.17116/jnevro20171175122-25 pmid: 28638026
34. Hattan J, King L, Griffiths P. The impact of foot massage and guided relaxation following cardiac surgery: a randomized controlled trial. J Adv Nurs. 2002;37(2):199-207. doi: 10.1046/j.1365-2648.2002.02083.x pmid: 11851788
35. Valiani M, Shiran E, Kianpour M, Hasanpour M. Reviewing the effect of reflexology on the pain and certain features and outcomes of the labor on the primiparous women. Iran J Nurs Midwife Res. 2010;15(Suppl1):302.
36. Tiran D. Complementary medicine in pregnancy and childbirth in UK. International congress series, Elsevier2006.
2. Semkovska M, McLoughlin DM. Objective cognitive performance associated with electroconvulsive therapy for depression: a systematic review and meta-analysis. Biol Psychiatry. 2010;68(6):568-577. doi: 10.1016/j.biopsych.2010.06.009 pmid: 20673880
3. Sekino M, Ueno S. FEM-based determination of optimum current distribution in transcranial magnetic stimulation as an alternative to electroconvulsive therapy. IEEE Transact Magnet. 2004;40(4):2167-2169. doi: 10.1109/TMAG.2004.828982
4. Townsend MC. Essentials of Psychiatric Mental Health Nursing Concepts of Care in Evidence-Based Practice 6th Edition: FA Davis Company2013.
5. Nazemroaya B, Mohammadi AH, Najafian J, Moradi FD. Effect of preemptive midazolam on post-electroconvulsive-therapy (ECT) headache, myalgia, and nausea and vomiting.2017.
6. Markowitz JS, Kellner CH, DeVane CL, Beale MD, Folk J, Burns C, et al. Intranasal sumatriptan in post-ECT headache: results of an open-label trial. J ECT. 2001;17(4):280-283. doi: 10.1097/00124509-200112000-00008 pmid: 11731730
7. Dinwiddie SH, Huo D, Gottlieb O. The course of myalgia and headache after electroconvulsive therapy. J ECT. 2010;26(2):116-120. doi: 10.1097/YCT.0b013e3181b07c0a pmid: 19710619
8. Isuru A, Rodrigo A, Wijesinghe C, Ediriweera D, Premadasa S, Wijesekara C, et al. A randomized, double-blind, placebo-controlled trial on the role of preemptive analgesia with acetaminophen [paracetamol] in reducing headache following electroconvulsive therapy [ECT]. BMC Psychiatry. 2017;17(1):275. doi: 10.1186/s12888-017-1444-6 pmid: 28754173
9. Kramer BA, Kadar AG, Clark K. Use of the Neuro-Wrap system for severe post-electroconvulsive therapy headaches. J ECT. 2008;24(2):152-155. doi: 10.1097/YCT.0b013e318158e96f pmid: 18580561
10. Ye L, Karlapati SK, Lippmann S. Topiramate for post-electroconvulsive therapy headaches. J ECT. 2013;29(3):e49. doi: 10.1097/YCT.0b013e318292fc6f pmid: 23965610
11. Bagheri-Nesami M, Zargar N, Gholipour-Baradari A, Khalilian A. The effects of foot reflexology massage on pain and fatigue of patients after coronary artery bypass graft. J Mazandaran Univ Med Sci. 2012;22(92):52-62.
12. Ali Ashraf Jodat M, Alilou L, Qaraghaji R, Ahangarzadeh Rezaei S. Patient satisfaction from control of pain after electroconvulsive therapy by reflexology in patients with depression. J Urmia Nurs Midwife Fac. 2019;17(4):272-280.
13. Embong NH, Soh YC, Ming LC, Wong TW. Revisiting reflexology: Concept, evidence, current practice, and practitioner training. J Tradit Complement Med. 2015;5(4):197-206. doi: 10.1016/j.jtcme.2015.08.008 pmid: 26587391
14. Field T. Massage therapy research review. Complement Ther Clin Pract. 2014;20(4):224-229. doi: 10.1016/j.ctcp.2014.07.002 pmid: 25172313
15. Reynolds RA, Legakis JE, Tweedie J, Chung Y, Ren EJ, Bevier PA, et al. Postoperative pain management after spinal fusion surgery: an analysis of the efficacy of continuous infusion of local anesthetics. Global Spine J. 2013;3(1):7-14. doi: 10.1055/s-0033-1337119 pmid: 24436846
16. Samarehfekri A, Dehghan M, Arab M, Ebadzadeh MR. Effect of Foot Reflexology on Pain, Fatigue, and Quality of Sleep after Kidney Transplantation Surgery: A Parallel Randomized Controlled Trial. Evid Based Complement Alternat Med. 2020;2020:5095071. doi: 10.1155/2020/5095071 pmid: 32831868
17. Koras K, Karabulut N. The Effect of Foot Massage on Postoperative Pain and Anxiety Levels in Laparoscopic Cholecystectomy Surgery: A Randomized Controlled Experimental Study. J Perianesth Nurs. 2019;34(3):551-558. doi: 10.1016/j.jopan.2018.07.006 pmid: 30470466
18. Imani N, Shams SA, Radfar M, Ghavami H, Khalkhali HR. Effect of applying reflexology massage on nitroglycerin-induced migraine-type headache: A placebo-controlled clinical trial. Agri. 2018;30(3):116-122. doi: 10.5505/agri.2018.43815 pmid: 30028477
19. Silverdale N, Wherry M, Roodhouse A. Massage and reflexology for post-operative cancer cystectomy patients: Evaluation of a pilot service. Complement Ther Clin Pract. 2019;34:109-112. doi: 10.1016/j.ctcp.2018.11.010 pmid: 30712712
20. Bhagya S, Hepsi N, Nageshwar V. Foot reflexology: effect on pain and anxiety in post-operative patient. Int Educat Res J. 2017;3(5):49-51.
21. Khoshtarash M, Ghanbari A, Yegane MR, Kazemnejhad E, Rezasoltani P. Effects of foot reflexology on pain and physiological parameters after cesarean section. Koomesh. 2012;14(1):109-116.
22. Mohammadpour A, Alian AD, Mojtabavi S. The effects of foot reflexology massage on physiological parameters of patients with stroke. Avicenna J Nurs Midwife Care. 2012;20(3):50-60.
23. Wade BS, Joshi SH, Njau S, Leaver AM, Vasavada M, Woods RP, et al. Effect of Electroconvulsive Therapy on Striatal Morphometry in Major Depressive Disorder. Neuropsychopharmacology. 2016;41(10):2481-2491. doi: 10.1038/npp.2016.48 pmid: 27067127
24. Aicher B, Peil H, Peil B, Diener HC. Pain measurement: Visual Analogue Scale (VAS) and Verbal Rating Scale (VRS) in clinical trials with OTC analgesics in headache. Cephalalgia. 2012;32(3):185-197. doi: 10.1177/03331024111430856 pmid: 22332207
25. Kahl C, Cleland JA. Visual analogue scale, numeric pain rating scale and the McGill Pain Questionnaire: an overview of psychometric properties. Physic Therap Rev. 2005;10(2):123-128. doi: 10.1179/108331905X55776
26. Boonstra AM, Preuper HRS, Reneman MF, Posthumus JB, Stewart RE. Reliability and validity of the visual analogue scale for disability in patients with chronic musculoskeletal pain. Int J Rehabili Res. 2008;31(2):165-169. doi: 10.1097/MRR.0b013e3282fc0f93
27. Carlsson AM. Assessment of chronic pain. I. Aspects of the reliability and validity of the visual analogue scale. Pain. 1983;16(1):87-101. doi: 10.1016/0304-3959(83)90088-X pmid: 6602967
28. Lalehgani H, Rafiei Z, Yarmohammadi P. The effect of foot reflexology massage on pain of patients undergoing lumbar disc surgery in shahrekord hospitals. J Clinic Nurs Midwife. 2018;4(3).
29. Rezvani Amin M, Siratinayer M, Abadi A, Moradyan T. Correlation between visual analogue scale and short form of McGill questionnaire in patients with chronic low back pain. Qom Univ Med Sci J. 2011;5(1):31-34.
30. Stephenson NL, Swanson M, Dalton J, Keefe FJ, Engelke M. Partner-delivered reflexology: effects on cancer pain and anxiety. Oncol Nurs Forum. 2007;34(1):127-132. doi: 10.1188/07.ONF.127-132 pmid: 17562639
31. Chumthi L. Effect of foot reflexology on stress reduction among adolescent. R Thai Airf Med Gaz. 2012;57:24-35.
32. Ozturk R, Sevil U, Sargin A, Yucebilgin MS. The effects of reflexology on anxiety and pain in patients after abdominal hysterectomy: A randomised controlled trial. Complement Ther Med. 2018;36:107-112. doi: 10.1016/j.ctim.2017.12.005 pmid: 29458915
33. Safonov MI, Naprienko MV. [Analysis of the efficacy of reflexology in the complex treatment of chronic migraine]. Zh Nevrol Psikhiatr Im S S Korsakova. 2017;117(5):22-25. doi: 10.17116/jnevro20171175122-25 pmid: 28638026
34. Hattan J, King L, Griffiths P. The impact of foot massage and guided relaxation following cardiac surgery: a randomized controlled trial. J Adv Nurs. 2002;37(2):199-207. doi: 10.1046/j.1365-2648.2002.02083.x pmid: 11851788
35. Valiani M, Shiran E, Kianpour M, Hasanpour M. Reviewing the effect of reflexology on the pain and certain features and outcomes of the labor on the primiparous women. Iran J Nurs Midwife Res. 2010;15(Suppl1):302.
36. Tiran D. Complementary medicine in pregnancy and childbirth in UK. International congress series, Elsevier2006.
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله طب مکمل
اراک، سردشت، میدان بسیج، مجتمع دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی اراک، بال آبی، دفتر مجله طب مکمل
تلفن دفتر نشریه: 08634173524
ایمیل: journalcmjaarakmu.ac.ir
