آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 13، شماره 4 - ( 11-1402 )
جلد 13 شماره 4 صفحات 64-54 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Ganjoori M, Golshani F, Baghdasarians A, Vahed E. Comparing the Effectiveness of Ayurveda, Cognitive-Behavioral Therapy and Combining These Two Treatments with Each Other on Anxiety in Depressed Women. cmja 2024; 13 (4) :54-64
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-949-fa.html
URL: http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-949-fa.html
گنجوری مهشید، گلشنی فاطمه، باغداساریانس آنیتا، واحد ابراهیم. مقایسه اثر بخشی درمان آیورودا، درمان شناختی-رفتاری و تلفیق این دو با یکدیگر بر اضطراب در زنان افسرده. فصلنامه طب مکمل. 1402; 13 (4) :54-64
مقایسه اثر بخشی درمان آیورودا، درمان شناختی-رفتاری و تلفیق این دو با یکدیگر بر اضطراب در زنان افسرده
مهشید گنجوری1 
، فاطمه گلشنی*2 ، آنیتا باغداساریانس3 ، ابراهیم واحد4
، فاطمه گلشنی*2 ، آنیتا باغداساریانس3 ، ابراهیم واحد4
1- دانشجوی دکتری روانشناسی عمومی،واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران، ایران
2- استادیار، دانشکده روانشناسی، واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران ،fa_golshan@yahoo.com
3- استادیار، دانشکده روانشناسی، واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4- استادیار، دانشکده روانشناسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2- استادیار، دانشکده روانشناسی، واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران ،
3- استادیار، دانشکده روانشناسی، واحد تهران مرکزی،دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
4- استادیار، دانشکده روانشناسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
متن کامل [PDF 653 kb]
(542 دریافت)
| چکیده (HTML) (1339 مشاهده)
جدول 1. پروتکل درمانی آیورودا
جدول 2. پروتکل درمانی شناختی رفتاری
جدول 3. شاخصهای توصیفی متغیرهای اضطراب حالت و اضطراب صفت به تفکیک زمان و گروه
نمودار 1. مقایسه میانگین متغیر اضطراب حالت و صفت در پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در گروههای مورد مطالعه
جدول 4. نتایج تحلیل واریانس آنوای دو عاملی آمیخته برای متغیرهای اضطراب حالت و صفت
متن کامل: (768 مشاهده)
مقدمه
افسردگی یکی از شایع‌ترین اختلال‌های روانپزشکی است که با علائمی مثل خلق افسرده و غمگین، اعتماد به نفس پایین و بی‌علاقگی به هر نوع فعالیت و لذت روزمره مشخص می‌شود (1). طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، تا سال 2017، بیش از 300 میلیون نفر یعنی 4/4 درصد از کل جمیعیت دنیا به این اختلال مبتلا شده‌اند (2). میزان شیوع افسردگی نشان می‌دهد، از هر 15 بزرگسال یک نفر (6/7 درصد) مبتلا به افسردگی است و در این میان زنان بیشتر از مردان مستعد ابتلا به افسردگی هستند (3).
نتایج پژوهشی نشان می‌دهد تجربه اضطراب در بیماران مبتلا به افسردگی امری شایع است. درصد بالایی از بیماران مبتلا به افسردگی (دوسوم کل آنها) علائم اضطرابی برجسته‌ای دارند (4). همچنین وجود همبودی اضطراب-افسردگی به عنوان یک اختلال مستقل، نشان از همایندی بالای این دو اختلال با یکدیگر است (1). در بیماران مبتلا به افسردگی هرچه شدت اضطراب بیشتر باشد احتمال خودکشی افزایش یافته، دوره افسردگی طولانی‌تر و احتمال عدم پاسخ درمانی مناسب بیشتر می‌شود (5).
درمان شناختی-رفتاری یکی از رایج‌ترین رویکردهای روانشناختی در درمان افسردگی است. پژوهشهای بسیاری نشان می‌دهند درمان شناختی-رفتاری در بهبود علائم افسردگی و اضطراب مؤثر عمل می‌کند (6)؛ این در حالی است که برخی دیگر از پژوهش‌ها نشان می‌دهد تنها نیمی از بیمارانی که تحت این درمان قرار می‌گیرند بهبود می‌یابند و در میان بیمارانی که به درمان شناختی-رفتاری پاسخ می‌دهند، عود شایع است. نتایج پژوهش علی و همکاران نشان می‌دهد 53 درصد از بیماران مبتلا به افسردگی و اضطراب پس از یک سال دچار عود علائم شده‌اند (7). لذا نیاز به پیشگیری از عود، به خصوص برای کسانی که علائم افسردگی باقی‌مانده دارند، ضروری بنظر می‌رسد. یکی از روشهایی که امروزه در پیشگری و کنترل بیماریها با استقبال روبرو شده است استفاده از طبهای مکمل یا جایگزین است.
یکی از شاخه‌های طب مکمل که مورد پذیرش سازمان بهداشت جهانی بوده و در راهنمای تشخیصی طبی روانپزکشی امریکا از آن نام برده شده، دانش آیورودا است. آیورودا یکی از قدیمی‌ترین سیستم‌های درمانی کل‌نگر در جهان می‌باشد که بیش از 3000 سال قدمت داشته و در هندوستان توسعه یافته است. واژه سانسکریت "آیو" به معنی زندگی و "ودا" به معنی دانش است، بدین ترتیب آیورودا به معنی دانش یا علم زندگی است. به اعتقاد این طب حفظ تعادل طبیعی بدن، اساس تندرستی و بیماری نتیجه طبیعی عدم توازن است. سبک زندگی ناسالم، رژیم غذایی بد، عوامل محیطی نامطلوب، احساسات منفی و استرس از عمده‌ترین عوامل ایجاد کننده عدم توازن به شمار می‌روند. به عقیده آیورودا در نظر نگرفتن چرخه فعالیت روزانۀ متناسب با ساختار بدنی فرد، باعث برهم خوردن تعادل طبیعی می‌شود (8).
در آیورودا اعتقاد بر این است که هر فرد با یک تعادل اساسی منحصر به فرد متولد می‌شود، که اصطلاحاً پراکریتی نامیده می‌شود، پراکریتی در آیورودا معادل ژن در طب غربی است (9). پس از تولد، ساختار بیولوژیکی فرد تحت تأثیر محیط خارجی یا همان عوامل اپی‌ژنتیک قرار می‌گیرد. عوامل اصلی ایجاد کننده تغییرات اپی‌ژنتیک عبارتند از سبک زندگی، رژیم غذایی، استرس و عوامل محیطی دیگر. این عوامل می‌تواند باعث عدم تعادل و انحراف از پراکریتی گردد که به عنوان ویکریتی شناخته می‌شود. اگر پراکریتی را معادل ژن در نظر بگیریم، ویکریتی، با تغییرات اپی ژنتیک مرتبط است (10).
در 2017 بل، هیدل، سونگا و دریسکو پرسشنامه‌ای جهت ارزیابی پراکریتی طراحی و اعتبارسنجی کردند. نتایج همبستگی بین ویژگی‌های پراکریتی ارزیابی شده در این پرسشنامه و 17 نشانه بیماری در علم پزشکی معنی‌دار بود. این نشانه‌ها توانایی پیش‌بینی بیماری‌های مرتبط با سلامت روان از جمله اضطراب، افسردگی، اختالالت خواب و حملات وحشتزدگی را داشتند (11). در 2019 نیز میلز و همکاران از یک سیستم رتبه‌بندی برای تعیین نمرات بر اساس فراوانی وقوع علائم کلاسیک آیورودا استفاده کردند، بر اساس این پرسشنامه ویکریتی (ساختار بدنی فعلی) مشخص می‌شود. در این پژوهش همبستگی معنی‌دار بین مشکلات روانشناختی، از قبیل اضطراب، استرس، نشخوار فکری، ذهن آگاهی پایین که بر اساس پرسشنامه‌های معتبر روانشناختی مشخص شده بود، با ویکریتی تأیید شد (12).
آیورودا بیش از درمان، رویکردی پیش‌گیرانه جهت مراقبت از سلامتی دارد و هدف آن اساساً بازگرداندن تعادل به فرد است. آیورودا مبتنی بر این باور است که سلامتی و تندرستی به تعادل ظریف بین بدن، ذهن و آگاهی (شناخت) بستگی دارد. چنانچه تغذیه، فعالیتهای بدنی و سبک کلی زندگی متناسب با فرد نباشد تعادل حیاتی او برهم خورده و بیماری‌های جسمی و روانی پدید می‌آیند.
آیورودا با افزایش خودآگاهی به افراد کمک می‌کند تا استرس روزانه خود را مدیریت کنند، در آیورودا برای غلبه بر استرس‌ها، مدیتیشن، تمرینهای تنفسی (پارانایاما)، استفاده از ماساژ جهت آرام‌سازی، متمرکز شدن و رهایی از تنش‌ها توصیه می‌شود (13).
با توجه به اینکه در درمانهای فعلی تقریباً نیمی از افراد مبتلا به افسردگی به درمان جواب نمی‌دهند و یا دچار عود می‌شوند، از طرفی هزینه‌های جلسات روانشناسی برای بیشتر افراد بالا بوده و شرکتهای بیمه‌ای هم که اغلب هزینه‌ای در این خصوص پرداخت نمی‌کنند، پس در بسیاری از موارد درمان از سوی افراد ناتمام رها می‌شود. درمانهای دارویی هم که به دلیل عوارض جانبی و به علت ترسی که برخی افراد از عادت کردن به مصرف داروها دارند بعضاً مورد پذیرش قرار نمی‌گیرند. از این رو پیدا کردن درمان‌هایی مؤثر، با عوارض جانبی کمتر و ارزان و مقرون به صرفه همیشه از دغدغه‌های درمانگران و بیماران بوده‌است. طب آیورودا یکی از مواردیست که دنبال کنندگان آن چنین نقشی را برای آن قائلند و استفاده از روشهای درمانی این طب در نقاط مختلف دنیا و همینطور ایران رو به گسترش است. چنین نظام‌های درمانی باستانی قرن‌ها قدمت دارند و نادیده گرفتن و بی ارزش دانستن آنها از سوی پزشکان طب مدرن بنا به گفته کاپلان و سادوک عملی گستاخانه است. با این همه بدون شواهد علمی قوی بایستی با شکاکیت با این روشهای درمانی برخورد کرد و فقط درصورتی می‌توان آنها را با طب مرسوم ادغام کرد که در کارآزمایی‌های دقیق بالینی تأیید شوند (1).
لذا با توجه به رواج رو به گسترش استفاده از طب مکمل ضروری بنظر رسید تا تفاوت اثر بخشی طب آیورودا به عنوان یکی از شاخه‌های طب مکمل، با روشهای نوین روانشناسی مورد بررسی قرارگیرد و در این میان درمان شناختی-رفتاری به عنوان روشی پرکاربرد و رایج در درمان افسردگی مدّ نظر قرارگرفت، تا به این سؤال پاسخ دهد آیا آنطور که ادعا می‌شود آیورودا تأثیر معنی‌داری در بهبود علائم افسردگی و اضطراب ایجاد می‌کند؟ و آیا این درمان می‌تواند به عنوان یک درمان مکمل درکنار درمان شناختی-رفتاری به ارتقای اثربخشی افسردگی عمل کند؟ از طرفی با توجه به اینکه افسردگی به طور متوسط در سن 40 سالگی بروز می‌کند و در حدود 50 درصد از این بیماران، در بازه سنی 20 تا 50 سالگی به این اختلال دچار می‌شوند، در زنان نیز دوبرابر بیشتر از مردان شایع است (1)، جامعه تحقیقاتی از میان زنان جوان تا میانسال انتخاب شد. با توجه به مطالب ذکر شده هدف از پژوهش حاضر، مقایسه اثر بخشی آیورودا، درمان شناختی-رفتاری و تلفیق این دو درمان با یکدیگر بر اضطراب در زنان افسرده بود تا مشخص شود که اثر بخشی این دو رویکرد تفاوت معنا داری باهم دارند یا خیر و نیز آیا تلفیق این دو رویکرد درمانی می‌تواند اثر بخشی هرکدام به تنهایی را بر متغیر اضطراب در زنان افسرده بهبود ببخشد.
روش کار
این پژوهش برگرفته از پایان نامه دکتری در رشته روانشناسی عمومی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز با کد 1014800401054661400162468161 بوده و نیز دارای کد اخلاق به شماره IR.IAU.CTB.REC.068/1400 از کمیته اخلاق و پژوهش دانشگاه آزاداسلامی, واحد تهران مرکزی بوده و در سامانه ملی اخلاق و پژوهشهای زیست پزشکی قابل مشاهده است. تمامی شرکت کنندگان با پرکردن و امضای فرم کتبی رضایتنامه آگاهانه آمادگی خود را از شرکت در تحقیق اعلام کرده و داوطلب شرکت در این پژوهش بودند و این اطمینان به افراد داده شد که تمامی اطلاعات محرمانه هستند و صرفاً برای امور پژوهشی استفاده می‌شوند. همچنین برای رعایت حریم خصوصی نام و نام خانوادگی افراد در پژوهش ذکر نشد.
جامعه آماری شامل زنان مبتلا به اختلال افسردگی متوسط شهر تهران در سال 1400 بود که جهت درمان به مراکز روانپزشکی مراجعه کرده بودند. با توجه به ملاکهای ورود، تعداد 40 نفر بعنوان شرکت کننده در پژوهش که بر اساس حداقل 30 نفرحجم نمونه مورد تأیید جهت انجام پژوهشهای آزمایشی و نیمه آزمایشی (14, 15)، پرسشنامه افسردگی بک و تشخیص روانپزشک، مبتلا به افسردگی متوسط بودند بصورت روش نمونه‌گیری هدفمند، با مراجعه به دو مرکز روانپزشکی در سطح تهران انتخاب شدند. معیارهای ورود به تحقیق که عبارت بودند از: زنان 25 تا 45 ساله، داشتن نمره پرسشنامه بک در محدود متوسطه (بین 17-30) و استفاده از دارو درمانی تحت نظر روانپزشک. ملاکهای خروج حین فرایند مطالعه شامل تشخیص ابتلا به اختلال دو قطبی، اقدام به خودکشی، استفاده از روش درمانی به غیر از دارو درمانی و ابتلا به دیابت نوع 2(به علت اثر گذاری بر خلق) بود. قرار گیری آزمودنیها در 4 گروه (1: آیورودا؛ 2: درمان شناختی-رفتاری؛ 3: تلفیق آیورودا و درمان شناختی-رفتاری 4: گروه کنترل که هیچ درمانی دریافت نکردند) بصورت تخصیص تصادفی ساده با روش قرعه‌کشی برای هر گروه به این صورت انجام شد: به هر فرد یک کد تخصیص داده شد و کدها بر روی کارتهایی ثبت گردید. سپس کارت‌ها بطور اتفاقی انتخاب و در چهارگروه 10 تایی قرار گرفت. لازم به ذکر است که همه شرکت‌کنندگان در هر 4 گروه تحت دارودرمانی زیر نظر روانپزشک‌خود بودند. فرایند نمونه‌گیری از ابتدای بهمن ماه تا اواخر اسفند 1400 به اجرا درآمد. فرایند پژوهش بصورت غیر حضوری و با استفاده از ارتباط تصویری و بطور انفرادی از 15 فروردین ماه 1401 با انجام پیش آزمون پرسشنامه حالت و صفت برای شرکت کنندگان هر 4 گروه آغاز و به مدت 10 هفته با توجه به پروتکلهای مشخص شده برای هر رویکرد درمانی، در هر گروه از آزمودنیها بصورت فردی انجام شد و در انتهای دوره درمانی از شرکت کنندگان پس‌آزمون به عمل آمد، و به منظور پیگیری بعد از 3 ماه، برای سومین و آخرین بار پرسشنامه در اختیار آزمودنیها و گروه کنترل قرار گرفت. در مدت زمان اجرا و پیگیری ریزشی در بین آزمودنیها اتفاق نیافتاده و هیچکدام دارای ملاکهای خروج از آزمون نشدند.
پروتکل درمانی آیورودا بر اساس کتاب آیورودا و ذهن: شفای آگاهی (16) و کتاب آیورودا برای افسردگی (13) تنظیم شد
. پرتوکل درمانی شناختی-رفتاری نیز براساس کتاب راهنمای عملی درمان شناختی-رفتاری افسردگی آموزش بالینی برای درمانگران، رستمی، بیدادیان و بهرامی‌زاده استخراج شد (17). روایی محتوایی هر دو پروتکل درمان توسط چند تن از اساتید و متخصصان دانشگاه آزاد و طب آیورودا مطلوب گزارش شد و هر دو درمان توسط محقق (نویسنده اول) اجرا شد. جلسات با ارتباط تصویری از طریق اینترنت بصورت انفرادی هفتگی برای ده هفته به اجرا گذاشته شد. خلاصه پروتکلهای درمانی به تفکیک در جدول 1 و2آورده شده است:
نتایج پژوهشی نشان می‌دهد تجربه اضطراب در بیماران مبتلا به افسردگی امری شایع است. درصد بالایی از بیماران مبتلا به افسردگی (دوسوم کل آنها) علائم اضطرابی برجسته‌ای دارند (4). همچنین وجود همبودی اضطراب-افسردگی به عنوان یک اختلال مستقل، نشان از همایندی بالای این دو اختلال با یکدیگر است (1). در بیماران مبتلا به افسردگی هرچه شدت اضطراب بیشتر باشد احتمال خودکشی افزایش یافته، دوره افسردگی طولانی‌تر و احتمال عدم پاسخ درمانی مناسب بیشتر می‌شود (5).
درمان شناختی-رفتاری یکی از رایج‌ترین رویکردهای روانشناختی در درمان افسردگی است. پژوهشهای بسیاری نشان می‌دهند درمان شناختی-رفتاری در بهبود علائم افسردگی و اضطراب مؤثر عمل می‌کند (6)؛ این در حالی است که برخی دیگر از پژوهش‌ها نشان می‌دهد تنها نیمی از بیمارانی که تحت این درمان قرار می‌گیرند بهبود می‌یابند و در میان بیمارانی که به درمان شناختی-رفتاری پاسخ می‌دهند، عود شایع است. نتایج پژوهش علی و همکاران نشان می‌دهد 53 درصد از بیماران مبتلا به افسردگی و اضطراب پس از یک سال دچار عود علائم شده‌اند (7). لذا نیاز به پیشگیری از عود، به خصوص برای کسانی که علائم افسردگی باقی‌مانده دارند، ضروری بنظر می‌رسد. یکی از روشهایی که امروزه در پیشگری و کنترل بیماریها با استقبال روبرو شده است استفاده از طبهای مکمل یا جایگزین است.
یکی از شاخه‌های طب مکمل که مورد پذیرش سازمان بهداشت جهانی بوده و در راهنمای تشخیصی طبی روانپزکشی امریکا از آن نام برده شده، دانش آیورودا است. آیورودا یکی از قدیمی‌ترین سیستم‌های درمانی کل‌نگر در جهان می‌باشد که بیش از 3000 سال قدمت داشته و در هندوستان توسعه یافته است. واژه سانسکریت "آیو" به معنی زندگی و "ودا" به معنی دانش است، بدین ترتیب آیورودا به معنی دانش یا علم زندگی است. به اعتقاد این طب حفظ تعادل طبیعی بدن، اساس تندرستی و بیماری نتیجه طبیعی عدم توازن است. سبک زندگی ناسالم، رژیم غذایی بد، عوامل محیطی نامطلوب، احساسات منفی و استرس از عمده‌ترین عوامل ایجاد کننده عدم توازن به شمار می‌روند. به عقیده آیورودا در نظر نگرفتن چرخه فعالیت روزانۀ متناسب با ساختار بدنی فرد، باعث برهم خوردن تعادل طبیعی می‌شود (8).
در آیورودا اعتقاد بر این است که هر فرد با یک تعادل اساسی منحصر به فرد متولد می‌شود، که اصطلاحاً پراکریتی نامیده می‌شود، پراکریتی در آیورودا معادل ژن در طب غربی است (9). پس از تولد، ساختار بیولوژیکی فرد تحت تأثیر محیط خارجی یا همان عوامل اپی‌ژنتیک قرار می‌گیرد. عوامل اصلی ایجاد کننده تغییرات اپی‌ژنتیک عبارتند از سبک زندگی، رژیم غذایی، استرس و عوامل محیطی دیگر. این عوامل می‌تواند باعث عدم تعادل و انحراف از پراکریتی گردد که به عنوان ویکریتی شناخته می‌شود. اگر پراکریتی را معادل ژن در نظر بگیریم، ویکریتی، با تغییرات اپی ژنتیک مرتبط است (10).
در 2017 بل، هیدل، سونگا و دریسکو پرسشنامه‌ای جهت ارزیابی پراکریتی طراحی و اعتبارسنجی کردند. نتایج همبستگی بین ویژگی‌های پراکریتی ارزیابی شده در این پرسشنامه و 17 نشانه بیماری در علم پزشکی معنی‌دار بود. این نشانه‌ها توانایی پیش‌بینی بیماری‌های مرتبط با سلامت روان از جمله اضطراب، افسردگی، اختالالت خواب و حملات وحشتزدگی را داشتند (11). در 2019 نیز میلز و همکاران از یک سیستم رتبه‌بندی برای تعیین نمرات بر اساس فراوانی وقوع علائم کلاسیک آیورودا استفاده کردند، بر اساس این پرسشنامه ویکریتی (ساختار بدنی فعلی) مشخص می‌شود. در این پژوهش همبستگی معنی‌دار بین مشکلات روانشناختی، از قبیل اضطراب، استرس، نشخوار فکری، ذهن آگاهی پایین که بر اساس پرسشنامه‌های معتبر روانشناختی مشخص شده بود، با ویکریتی تأیید شد (12).
آیورودا بیش از درمان، رویکردی پیش‌گیرانه جهت مراقبت از سلامتی دارد و هدف آن اساساً بازگرداندن تعادل به فرد است. آیورودا مبتنی بر این باور است که سلامتی و تندرستی به تعادل ظریف بین بدن، ذهن و آگاهی (شناخت) بستگی دارد. چنانچه تغذیه، فعالیتهای بدنی و سبک کلی زندگی متناسب با فرد نباشد تعادل حیاتی او برهم خورده و بیماری‌های جسمی و روانی پدید می‌آیند.
آیورودا با افزایش خودآگاهی به افراد کمک می‌کند تا استرس روزانه خود را مدیریت کنند، در آیورودا برای غلبه بر استرس‌ها، مدیتیشن، تمرینهای تنفسی (پارانایاما)، استفاده از ماساژ جهت آرام‌سازی، متمرکز شدن و رهایی از تنش‌ها توصیه می‌شود (13).
با توجه به اینکه در درمانهای فعلی تقریباً نیمی از افراد مبتلا به افسردگی به درمان جواب نمی‌دهند و یا دچار عود می‌شوند، از طرفی هزینه‌های جلسات روانشناسی برای بیشتر افراد بالا بوده و شرکتهای بیمه‌ای هم که اغلب هزینه‌ای در این خصوص پرداخت نمی‌کنند، پس در بسیاری از موارد درمان از سوی افراد ناتمام رها می‌شود. درمانهای دارویی هم که به دلیل عوارض جانبی و به علت ترسی که برخی افراد از عادت کردن به مصرف داروها دارند بعضاً مورد پذیرش قرار نمی‌گیرند. از این رو پیدا کردن درمان‌هایی مؤثر، با عوارض جانبی کمتر و ارزان و مقرون به صرفه همیشه از دغدغه‌های درمانگران و بیماران بوده‌است. طب آیورودا یکی از مواردیست که دنبال کنندگان آن چنین نقشی را برای آن قائلند و استفاده از روشهای درمانی این طب در نقاط مختلف دنیا و همینطور ایران رو به گسترش است. چنین نظام‌های درمانی باستانی قرن‌ها قدمت دارند و نادیده گرفتن و بی ارزش دانستن آنها از سوی پزشکان طب مدرن بنا به گفته کاپلان و سادوک عملی گستاخانه است. با این همه بدون شواهد علمی قوی بایستی با شکاکیت با این روشهای درمانی برخورد کرد و فقط درصورتی می‌توان آنها را با طب مرسوم ادغام کرد که در کارآزمایی‌های دقیق بالینی تأیید شوند (1).
لذا با توجه به رواج رو به گسترش استفاده از طب مکمل ضروری بنظر رسید تا تفاوت اثر بخشی طب آیورودا به عنوان یکی از شاخه‌های طب مکمل، با روشهای نوین روانشناسی مورد بررسی قرارگیرد و در این میان درمان شناختی-رفتاری به عنوان روشی پرکاربرد و رایج در درمان افسردگی مدّ نظر قرارگرفت، تا به این سؤال پاسخ دهد آیا آنطور که ادعا می‌شود آیورودا تأثیر معنی‌داری در بهبود علائم افسردگی و اضطراب ایجاد می‌کند؟ و آیا این درمان می‌تواند به عنوان یک درمان مکمل درکنار درمان شناختی-رفتاری به ارتقای اثربخشی افسردگی عمل کند؟ از طرفی با توجه به اینکه افسردگی به طور متوسط در سن 40 سالگی بروز می‌کند و در حدود 50 درصد از این بیماران، در بازه سنی 20 تا 50 سالگی به این اختلال دچار می‌شوند، در زنان نیز دوبرابر بیشتر از مردان شایع است (1)، جامعه تحقیقاتی از میان زنان جوان تا میانسال انتخاب شد. با توجه به مطالب ذکر شده هدف از پژوهش حاضر، مقایسه اثر بخشی آیورودا، درمان شناختی-رفتاری و تلفیق این دو درمان با یکدیگر بر اضطراب در زنان افسرده بود تا مشخص شود که اثر بخشی این دو رویکرد تفاوت معنا داری باهم دارند یا خیر و نیز آیا تلفیق این دو رویکرد درمانی می‌تواند اثر بخشی هرکدام به تنهایی را بر متغیر اضطراب در زنان افسرده بهبود ببخشد.
روش کار
این پژوهش برگرفته از پایان نامه دکتری در رشته روانشناسی عمومی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز با کد 1014800401054661400162468161 بوده و نیز دارای کد اخلاق به شماره IR.IAU.CTB.REC.068/1400 از کمیته اخلاق و پژوهش دانشگاه آزاداسلامی, واحد تهران مرکزی بوده و در سامانه ملی اخلاق و پژوهشهای زیست پزشکی قابل مشاهده است. تمامی شرکت کنندگان با پرکردن و امضای فرم کتبی رضایتنامه آگاهانه آمادگی خود را از شرکت در تحقیق اعلام کرده و داوطلب شرکت در این پژوهش بودند و این اطمینان به افراد داده شد که تمامی اطلاعات محرمانه هستند و صرفاً برای امور پژوهشی استفاده می‌شوند. همچنین برای رعایت حریم خصوصی نام و نام خانوادگی افراد در پژوهش ذکر نشد.
جامعه آماری شامل زنان مبتلا به اختلال افسردگی متوسط شهر تهران در سال 1400 بود که جهت درمان به مراکز روانپزشکی مراجعه کرده بودند. با توجه به ملاکهای ورود، تعداد 40 نفر بعنوان شرکت کننده در پژوهش که بر اساس حداقل 30 نفرحجم نمونه مورد تأیید جهت انجام پژوهشهای آزمایشی و نیمه آزمایشی (14, 15)، پرسشنامه افسردگی بک و تشخیص روانپزشک، مبتلا به افسردگی متوسط بودند بصورت روش نمونه‌گیری هدفمند، با مراجعه به دو مرکز روانپزشکی در سطح تهران انتخاب شدند. معیارهای ورود به تحقیق که عبارت بودند از: زنان 25 تا 45 ساله، داشتن نمره پرسشنامه بک در محدود متوسطه (بین 17-30) و استفاده از دارو درمانی تحت نظر روانپزشک. ملاکهای خروج حین فرایند مطالعه شامل تشخیص ابتلا به اختلال دو قطبی، اقدام به خودکشی، استفاده از روش درمانی به غیر از دارو درمانی و ابتلا به دیابت نوع 2(به علت اثر گذاری بر خلق) بود. قرار گیری آزمودنیها در 4 گروه (1: آیورودا؛ 2: درمان شناختی-رفتاری؛ 3: تلفیق آیورودا و درمان شناختی-رفتاری 4: گروه کنترل که هیچ درمانی دریافت نکردند) بصورت تخصیص تصادفی ساده با روش قرعه‌کشی برای هر گروه به این صورت انجام شد: به هر فرد یک کد تخصیص داده شد و کدها بر روی کارتهایی ثبت گردید. سپس کارت‌ها بطور اتفاقی انتخاب و در چهارگروه 10 تایی قرار گرفت. لازم به ذکر است که همه شرکت‌کنندگان در هر 4 گروه تحت دارودرمانی زیر نظر روانپزشک‌خود بودند. فرایند نمونه‌گیری از ابتدای بهمن ماه تا اواخر اسفند 1400 به اجرا درآمد. فرایند پژوهش بصورت غیر حضوری و با استفاده از ارتباط تصویری و بطور انفرادی از 15 فروردین ماه 1401 با انجام پیش آزمون پرسشنامه حالت و صفت برای شرکت کنندگان هر 4 گروه آغاز و به مدت 10 هفته با توجه به پروتکلهای مشخص شده برای هر رویکرد درمانی، در هر گروه از آزمودنیها بصورت فردی انجام شد و در انتهای دوره درمانی از شرکت کنندگان پس‌آزمون به عمل آمد، و به منظور پیگیری بعد از 3 ماه، برای سومین و آخرین بار پرسشنامه در اختیار آزمودنیها و گروه کنترل قرار گرفت. در مدت زمان اجرا و پیگیری ریزشی در بین آزمودنیها اتفاق نیافتاده و هیچکدام دارای ملاکهای خروج از آزمون نشدند.
پروتکل درمانی آیورودا بر اساس کتاب آیورودا و ذهن: شفای آگاهی (16) و کتاب آیورودا برای افسردگی (13) تنظیم شد
. پرتوکل درمانی شناختی-رفتاری نیز براساس کتاب راهنمای عملی درمان شناختی-رفتاری افسردگی آموزش بالینی برای درمانگران، رستمی، بیدادیان و بهرامی‌زاده استخراج شد (17). روایی محتوایی هر دو پروتکل درمان توسط چند تن از اساتید و متخصصان دانشگاه آزاد و طب آیورودا مطلوب گزارش شد و هر دو درمان توسط محقق (نویسنده اول) اجرا شد. جلسات با ارتباط تصویری از طریق اینترنت بصورت انفرادی هفتگی برای ده هفته به اجرا گذاشته شد. خلاصه پروتکلهای درمانی به تفکیک در جدول 1 و2آورده شده است:
جدول 1. پروتکل درمانی آیورودا
| هفته | سرفصل |
| اول | مصاحبه بالینی، معرفی آیورودا، و ارائه منطق درمان، پاسخ به آزمون Stai |
| دوم | تفسیر کاربرگها، و تصاویر ارسالی، و تشخیص تیپ بدنی و تعیین نوع استرس و نوع افسردگی بر اساس ساختار ذهنی، ارائه برنامه غذایی برای پاکسازی دستگاه گوارش در صورت نیاز، تنظیم اولیه فعالیتهای روزانه |
| سوم | ارائه رژیم غذایی و آموزش حرکات اصلاحی مبتنی بر یوگا بر اساس تیپ بدنی و عدم تعادل ایجاد شده |
| چهارم | بررسی تعاملات اجتماعی و روابط بین فردی و تأثیر آن بر عدم تعادل ایجاد شده |
| پنجم | آموزش تمرینات تنفسی |
| ششم | آموزش ماساژ به همراه روغنهای درمانی بصورت فردی |
| هفتم | آموزش تن آرامی و آرام سازی بدن در مواجهه با استرس |
| هشتم | آموزش تمرینات ذهن آگاهی |
| نهم | آموزش مراقبه |
| دهم | مرور و بررسی تغییرات، پاسخ به آزمون Stai |
جدول 2. پروتکل درمانی شناختی رفتاری
| جلسه | سرفصل |
| اول | آشنایی و ایجاد ارتباط، آشنایی با افسردگی، معرفی روش درمانی، پاسخ به آزمون Stai |
| دوم | آشنایی با افکار منفی، انعطاف ناپذیر، مخرب، ضروری و غیر ضروری و ارتباط آن با خلق |
| سوم | آشنایی با افکار افسرده و استراتژی‌های افزایش افکار مثبت و کاهش افکار منفی |
| چهارم | مواجهه با افکار منفی به روش ABCDE |
| پنجم | شناسایی فعالیتهای لذت بخش |
| ششم | تعامل فکر احساس رفتار |
| هفتم | شناسایی اهداف و راه‌های رسیدن به آن، و خودپاداش‌دهی |
| هشتم | آشنایی با دنیای درون ذهنی و دنیای بیرون از ذهن |
| نهم | بررسی روابط و تأثیر آن بر خلق |
| دهم | مرور و ارائه تکنیک‌هایی برای ادامه و نگهداری روند، پاسخ به آزمون Stai |
در این پژوهش از پرسشنامه بک ویراست دوم برای تشخیص میزان افسردگی با نمره 17-30 به عنوان یکی از ملاکهای ورود به تحقیق استفاده شد. پرسشنامه افسردگی بک از نوع آزمونهای خودسنجی است. در سال ۱۹۹۶، بک و همکارانش برای تحت پوشش قرار دادن دامنه وسیعی از نشانه‌ها و برای هماهنگی بیشتر با ملاکهای تشخیصی اختلال‌های افسردگی چهارمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، یک تجدیدنظر اساسی در آن انجام دادند
و شواهدی ارائه کردند مبنی بر اینکه BDI-I1 دارای روایی و پایایی کافی برای اهداف بالینی است، پایایی این آزمون برای بیماران سرپایی 92 درصد و روایی آن نیز با مقیاس رتبه بندی روانپزشکی همیلتون اصلاح شده برای افسردگی همبستگی مثبت‌تری داشت،71 درصد گزارش شد (18) آزمون در مجموع از ۲۱ ماده تشکیل شده است به این ترتیب که ۲ ماده از آن به عاطفه، ۱۱ ماده به شناخت، ۲ ماده به رفتارهای آشکار، ۵ ماده به نشانه‌های جسمانی و ۱ ماده هم به نشانه‌شناسی میان‌فردی اختصاص یافته است که روی یک مقیاس چهار درجه‌ای به هر پاسخ ارزشی بین ۰ تا ۳ داده می‌شود، بر این اساس محدوده نمرات بین 0-63 متغیر خواهد بود. درتحقیقی که رجبی وکارجو کسمایی روی کلیه دانشجویان دانشگاه چمران اهواز در 1391 برای مقایسه روایی و اعتبار فرم ایرانی انجام دادند، از روش همسانی درونی استفاده شد. بر اساس این پژوهش مقدار ضرایب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 86/0، برای عامل‌های اول 84/0، و دوم 78/0 گزارش شده است. بنابراین، یافته‌ها حاکی از اعتبار رضایت‌بخش پرسشنامه افسردگی ایران- بک- ویرایش فارسی بود (19).
پرسشنامه اضطراب حالت-صفت اشپیل برگر در سال 1983 جهت ارزیابی اضطراب حالت و اضطراب صفت طراحی شد نیز جهت گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرارگرفت. این پرسشنامه به طور عمیقی در پژوهش‌ها و فعالیتهای بالینی مورد استفاده قرار گرفته‌است. این پرسشنامه شامل مقیاس‌های جداگانه خودسنجی، برای اندازه گیری اضطراب صفت و حالت می‌باشد، مفاهیم اضطراب حالت و صفت، در ابتدا به وسیله کتل و سپس به صورت کاملتری توسط اشپیل برگر (1983) مطرح شد (20). ضریب پایایی این آزمون تا 89/0 گزارش شده است (21) مقیاسِ اضطرابِ حالت، شامل 20 جمله است که احساسات فرد را در زمانِ حاضر و مقیاس اضطرابِ صفت نیز شامل 20 جمله است که احساسات عمومی افراد را ارزشیابی می‌کند، بنابراین نمرات هر کدام از دو مقیاس اضطراب حالت و صفت، می‌تواند در دامنه‌ای بین 80 – 20 قرار بگیرد (22). در پژوهشی که توسط غلامی و همکارانش در 1396 میان تمامی دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد (شامل 1031 نفر زن و 843 نفر مرد) انجام شد، پایایی این مقیاس ازطریق ضریب همسانی درونی پرسش‌ها و ضریب پایایی بازآزمایی محاسبه شد. ضریب آلفای کرونباخ برای کل مقیاس، 87/0 و ضرایب بازآزمایی برای کل مقیاس، 76/0 مشاهده شد. روایی و پایایی آن نیز، با مقیاس اضطراب دربرابر پژوهش همسو است، به‌گونه‌ای که روایی آن ازطریق روایی سازه و پایایی آن ازطریق آلفای کرونباخ، 89/0 به‌دست آمد (23).
در پژوهش حاضر با توجه به طرح پیش‌آزمون-پس آمون و پیگیری در سه گروه آزمایشی وگروه کنترل تحلیل داده‌ها با استفاده از شاخصهای آمار توصیفی (فراوانی، درصد فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی شامل روش تحلیل واریانس آنوای دو عاملی آمیخته و پیشفرضهای آن شامل آزمونهای شاپیرو-ویلک، لون، پیلایی، لامبدای ویلکز، امباکس و آزمون تعقیبی بونفرونی و توکی با استفاده از نرم افزار 21SPSS صورت گرفت. همچنین سطح معناداری آزمونها ۰٫۰۵ در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
با بررسی شاخصهای جمعیت شناختی مشخص شد که در کل بیشترین فراوانی مربوط به گروه سنی 40 تا 45 سال با 30%، بیشترین فراوانی از نظر وضعیت تأهل مربوط به متأهلین با 47% و بیشترین فراوانی از نظرسطح تحصیلات مربوط به مقطع تحصیلی کارشناسی با 45% بود.
و شواهدی ارائه کردند مبنی بر اینکه BDI-I1 دارای روایی و پایایی کافی برای اهداف بالینی است، پایایی این آزمون برای بیماران سرپایی 92 درصد و روایی آن نیز با مقیاس رتبه بندی روانپزشکی همیلتون اصلاح شده برای افسردگی همبستگی مثبت‌تری داشت،71 درصد گزارش شد (18) آزمون در مجموع از ۲۱ ماده تشکیل شده است به این ترتیب که ۲ ماده از آن به عاطفه، ۱۱ ماده به شناخت، ۲ ماده به رفتارهای آشکار، ۵ ماده به نشانه‌های جسمانی و ۱ ماده هم به نشانه‌شناسی میان‌فردی اختصاص یافته است که روی یک مقیاس چهار درجه‌ای به هر پاسخ ارزشی بین ۰ تا ۳ داده می‌شود، بر این اساس محدوده نمرات بین 0-63 متغیر خواهد بود. درتحقیقی که رجبی وکارجو کسمایی روی کلیه دانشجویان دانشگاه چمران اهواز در 1391 برای مقایسه روایی و اعتبار فرم ایرانی انجام دادند، از روش همسانی درونی استفاده شد. بر اساس این پژوهش مقدار ضرایب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 86/0، برای عامل‌های اول 84/0، و دوم 78/0 گزارش شده است. بنابراین، یافته‌ها حاکی از اعتبار رضایت‌بخش پرسشنامه افسردگی ایران- بک- ویرایش فارسی بود (19).
پرسشنامه اضطراب حالت-صفت اشپیل برگر در سال 1983 جهت ارزیابی اضطراب حالت و اضطراب صفت طراحی شد نیز جهت گردآوری اطلاعات مورد استفاده قرارگرفت. این پرسشنامه به طور عمیقی در پژوهش‌ها و فعالیتهای بالینی مورد استفاده قرار گرفته‌است. این پرسشنامه شامل مقیاس‌های جداگانه خودسنجی، برای اندازه گیری اضطراب صفت و حالت می‌باشد، مفاهیم اضطراب حالت و صفت، در ابتدا به وسیله کتل و سپس به صورت کاملتری توسط اشپیل برگر (1983) مطرح شد (20). ضریب پایایی این آزمون تا 89/0 گزارش شده است (21) مقیاسِ اضطرابِ حالت، شامل 20 جمله است که احساسات فرد را در زمانِ حاضر و مقیاس اضطرابِ صفت نیز شامل 20 جمله است که احساسات عمومی افراد را ارزشیابی می‌کند، بنابراین نمرات هر کدام از دو مقیاس اضطراب حالت و صفت، می‌تواند در دامنه‌ای بین 80 – 20 قرار بگیرد (22). در پژوهشی که توسط غلامی و همکارانش در 1396 میان تمامی دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد (شامل 1031 نفر زن و 843 نفر مرد) انجام شد، پایایی این مقیاس ازطریق ضریب همسانی درونی پرسش‌ها و ضریب پایایی بازآزمایی محاسبه شد. ضریب آلفای کرونباخ برای کل مقیاس، 87/0 و ضرایب بازآزمایی برای کل مقیاس، 76/0 مشاهده شد. روایی و پایایی آن نیز، با مقیاس اضطراب دربرابر پژوهش همسو است، به‌گونه‌ای که روایی آن ازطریق روایی سازه و پایایی آن ازطریق آلفای کرونباخ، 89/0 به‌دست آمد (23).
در پژوهش حاضر با توجه به طرح پیش‌آزمون-پس آمون و پیگیری در سه گروه آزمایشی وگروه کنترل تحلیل داده‌ها با استفاده از شاخصهای آمار توصیفی (فراوانی، درصد فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی شامل روش تحلیل واریانس آنوای دو عاملی آمیخته و پیشفرضهای آن شامل آزمونهای شاپیرو-ویلک، لون، پیلایی، لامبدای ویلکز، امباکس و آزمون تعقیبی بونفرونی و توکی با استفاده از نرم افزار 21SPSS صورت گرفت. همچنین سطح معناداری آزمونها ۰٫۰۵ در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
با بررسی شاخصهای جمعیت شناختی مشخص شد که در کل بیشترین فراوانی مربوط به گروه سنی 40 تا 45 سال با 30%، بیشترین فراوانی از نظر وضعیت تأهل مربوط به متأهلین با 47% و بیشترین فراوانی از نظرسطح تحصیلات مربوط به مقطع تحصیلی کارشناسی با 45% بود.
جدول 3. شاخصهای توصیفی متغیرهای اضطراب حالت و اضطراب صفت به تفکیک زمان و گروه
| پیگیری | پس‌آزمون | پیش‌آزمون | عضویت گروهی /متغیر وابسته | |||
| انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | میانگین | |
| شناختی- رفتاری | ||||||
| 52/3 | 8/51 | 73/3 | 2/51 | 21/4 | 3/56 | اضطراب حالت |
| 08/4 | 3/49 | 88/4 | 1/49 | 51/4 | 9/52 | اضطراب صفت |
| آیورودا | ||||||
| 18/5 | 0/44 | 49/4 | 8/41 | 34/5 | 2/57 | اضطراب حالت |
| 29/3 | 7/40 | 33/2 | 1/38 | 24/4 | 3/50 | اضطراب صفت |
| تلفیقی | ||||||
| 11/4 | 7/40 | 92/5 | 3/43 | 26/6 | 9/53 | اضطراب حالت |
| 71/2 | 7/38 | 65/3 | 6/40 | 55/6 | 7/49 | اضطراب صفت |
| کنترل | ||||||
| 23/4 | 9/50 | 47/5 | 7/49 | 65/7 | 1/50 | اضطراب حالت |
| 22/6 | 1/46 | 14/8 | 9/44 | 30/5 | 9/45 | اضطراب صفت |
نمودار 1. مقایسه میانگین متغیر اضطراب حالت و صفت در پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری در گروههای مورد مطالعه
جدول 4. نتایج تحلیل واریانس آنوای دو عاملی آمیخته برای متغیرهای اضطراب حالت و صفت
| متغیر / منبع | F | P | انداز اثر |
| اضطراب حالت | |||
| زمان | 401/60 | 001/0 | 627/0 |
| زمان * گروه | 011/12 | 001/0 | 500/0 |
| گروه | 470/5 | 003/0 | 313/0 |
| اضطراب صفت | |||
| زمان | 126/28 | 001/0 | 439/0 |
| زمان * گروه | 044/5 | 004/0 | 296/0 |
| گروه | 378/10 | 001/0 | 464/0 |
جدول 3 و نمودار1 شاخصهای توصیفی متغیرهای وابسته(اضطراب حالت و صفت) به تفکیک زمان اندازه گیری و گروههای آزمایش و کنترل را نشان می‌دهند، همانطور که مشاهده می‌شود میانگین نمرات آزمودنی‌های گروههای آزمایشی در متغیرهای پژوهش در مراحل پس‌آزمون و پیگیری نسبت به پیش‌آزمون تغییراتی داشته است، این تغییرات درگروههای درمان آیورودا و تلفیقی نسبت به گروه شناختی-رفتاری محسوس‌تر بود و همچنین دردوره پیگیری گروه درمان تلفیقی پایداری بیشتری نسبت به گروههای دیگر داشته است.
در جدول 4 نتایج تحلیل واریانس آنوای دو عاملی آمیخته برای بررسی اثرات درون آزمونی و بین آزمودنی ارائه شده است. همانطور که مشاهده می‌شود اندازه اثر زمان بر نمرات اضطراب حالت و صفت معنادار بود (001/0 p<). همچین اثر تعاملی درون‌گروهی بین زمان و سه گروه آزمایش و کنترل برای اضطراب حالت (001/0 p<) و نیز برای اضطراب صفت (004/0 =p) معنادار بود، ازاین‌رو می‌توان گفت بین مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری بین گروههای درمانی و گروه کنترل برای متغیرهای وابسته تفاوت وجود دارد.
اثر بین گروهی بر نمرات اضطراب حالت [003/0=p،470/5=(3،36)F] و اضطراب صفت [001/0>p،378/10=(3،36)F] معنادار بود. به این ترتیب تقریباً 31 درصد از تغییرات در نمره اضطراب حالت و حدود 46 درصد از تغییرات در نمره اضطراب صفت بوسیله گروههای درمانی قابل تبیین است. در ادامه به دلیل اینکه اثر اصلی درون‌گروهی (زمان) معنادار بود آزمون بونفرونی برای مقایسه زوجی میانگین زمانهای اندازه گیری متغیرهای پژوهش انجام شد.
نتایج جدول 5 نشان می‌دهد که در متغیر اضطراب حالت در گروههای درمانی آیورودا و درمان شناختی رفتاری بین نمرات پیش‌آزمون با نمرات پس‌آزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود داشت (001/0 p<). و در گروه درمان تلفیقی نیز این تفاوت معنادار بود (003/0 = P)، در مورد اضطراب صفت نیز تفاوت معنی داری در گروههای درمانی آیورودا و درمان شناختی رفتاری بین نمرات پیش‌آزمون و پس‌آزمون وجود داشت (001/0 p<) و در گروه تلفیقی نیز تفاوت معناداری بین نمرات پیش آزمون و پس آزمون وجود داشت (015/0= P). بین نمرات پس‌آزمون و پیگیری در گروههای درمانی شناختی رفتاری و تلفیقی تفاوت معنادار نبود، به عبارتی نتایج حاکی از آن است که اثربخشی این روش درمانی در مرحله پیگیری برای هردو متغیر اضطراب حالت و صفت ماندگار بوده است. اما درگروه آیورودا در زمان پیگیری نسبت به پس آزمون حدود 3 نمره افزایش وجود داشته و این تفاوت معنی دار بود، (019/0= P).
با توجه به معناداری تفاوت بین گروه‌ها از آنجاییکه حجم نمونه در چهار گروه مورد مطالعه با هم برابر بودند و مفروضه همسانی واریانس‌ها نیز صدق می‌کرد، بنابراین از آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه نمرات اضطراب صفت در بین گروه‌ها استفاده گردید و نتایج نشان دادند، نمره اضطراب حالت در گروه آزمایش آیورودا 5 نمره و درگروه آزمایش تلفیقی حدود 7 نمره پایین‌تر از شناختی-رفتاری بود، همچنین نمره اضطراب صفت در گروه آزمایش آیورودا و گروه آزمایش تلفیقی 7 نمره پایین‌تر از شناختی-رفتاری بود و این تفاوت‌ها معنادار بودند. (05/0>p). بین گروه آزمایشی آیورودا با درمان تلفیقی و گروه کنترل تفاوت معناداری وجود نداشت.
در جدول 4 نتایج تحلیل واریانس آنوای دو عاملی آمیخته برای بررسی اثرات درون آزمونی و بین آزمودنی ارائه شده است. همانطور که مشاهده می‌شود اندازه اثر زمان بر نمرات اضطراب حالت و صفت معنادار بود (001/0 p<). همچین اثر تعاملی درون‌گروهی بین زمان و سه گروه آزمایش و کنترل برای اضطراب حالت (001/0 p<) و نیز برای اضطراب صفت (004/0 =p) معنادار بود، ازاین‌رو می‌توان گفت بین مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری بین گروههای درمانی و گروه کنترل برای متغیرهای وابسته تفاوت وجود دارد.
اثر بین گروهی بر نمرات اضطراب حالت [003/0=p،470/5=(3،36)F] و اضطراب صفت [001/0>p،378/10=(3،36)F] معنادار بود. به این ترتیب تقریباً 31 درصد از تغییرات در نمره اضطراب حالت و حدود 46 درصد از تغییرات در نمره اضطراب صفت بوسیله گروههای درمانی قابل تبیین است. در ادامه به دلیل اینکه اثر اصلی درون‌گروهی (زمان) معنادار بود آزمون بونفرونی برای مقایسه زوجی میانگین زمانهای اندازه گیری متغیرهای پژوهش انجام شد.
نتایج جدول 5 نشان می‌دهد که در متغیر اضطراب حالت در گروههای درمانی آیورودا و درمان شناختی رفتاری بین نمرات پیش‌آزمون با نمرات پس‌آزمون و پیگیری تفاوت معناداری وجود داشت (001/0 p<). و در گروه درمان تلفیقی نیز این تفاوت معنادار بود (003/0 = P)، در مورد اضطراب صفت نیز تفاوت معنی داری در گروههای درمانی آیورودا و درمان شناختی رفتاری بین نمرات پیش‌آزمون و پس‌آزمون وجود داشت (001/0 p<) و در گروه تلفیقی نیز تفاوت معناداری بین نمرات پیش آزمون و پس آزمون وجود داشت (015/0= P). بین نمرات پس‌آزمون و پیگیری در گروههای درمانی شناختی رفتاری و تلفیقی تفاوت معنادار نبود، به عبارتی نتایج حاکی از آن است که اثربخشی این روش درمانی در مرحله پیگیری برای هردو متغیر اضطراب حالت و صفت ماندگار بوده است. اما درگروه آیورودا در زمان پیگیری نسبت به پس آزمون حدود 3 نمره افزایش وجود داشته و این تفاوت معنی دار بود، (019/0= P).
با توجه به معناداری تفاوت بین گروه‌ها از آنجاییکه حجم نمونه در چهار گروه مورد مطالعه با هم برابر بودند و مفروضه همسانی واریانس‌ها نیز صدق می‌کرد، بنابراین از آزمون تعقیبی توکی برای مقایسه نمرات اضطراب صفت در بین گروه‌ها استفاده گردید و نتایج نشان دادند، نمره اضطراب حالت در گروه آزمایش آیورودا 5 نمره و درگروه آزمایش تلفیقی حدود 7 نمره پایین‌تر از شناختی-رفتاری بود، همچنین نمره اضطراب صفت در گروه آزمایش آیورودا و گروه آزمایش تلفیقی 7 نمره پایین‌تر از شناختی-رفتاری بود و این تفاوت‌ها معنادار بودند. (05/0>p). بین گروه آزمایشی آیورودا با درمان تلفیقی و گروه کنترل تفاوت معناداری وجود نداشت.
| متغیر /گروه‌ها/ زمان (I)//زمان (J) | تفاوت میانگین (I-J) | Sig |
| اضطراب حالت | ||
| گروه شناختی-رفتاری | ||
| پیش‌آزمون | ||
| پس‌آزمون | 1/5* | 001/0 |
| پیگیری | 5/4* | 001/0 |
| پس‌آزمون | ||
| پیگیری | 60/0- | 33/0 |
| گروه آیورودا | ||
| پیش‌آزمون | ||
| پس‌آزمون | 4/15* | 001/0 |
| پیگیری | 2/13* | 001/0 |
| پس‌آزمون | ||
| پیگیری | 20/2- | 126/0 |
| گروه تلفیقی | ||
| پیش‌آزمون | ||
| پس‌آزمون | 6/10* | 003/0 |
| پیگیری | 2/13* | 001/0 |
| پس‌آزمون | ||
| پیگیری | 60/2 | 087/0 |
| گروه کنترل | ||
| پیش‌آزمون | ||
| پس‌آزمون | 4/0 | 899/0 |
| پیگیری | 8/0- | 751/0 |
| پس‌آزمون | ||
| پیگیری | 20/1- | 174/0 |
| اضطراب صفت | ||
| گروه شناختی-رفتاری | ||
| پیش‌آزمون | ||
| پس‌آزمون | 8/3* | 001/0 |
| پیگیری | 6/3* | 001/0 |
| پس‌آزمون | ||
| پیگیری | 20/0- | 000/1 |
| گروه آیورودا | ||
| پیش‌آزمون | ||
| پس‌آزمون | 2/12* | 001/0 |
| پیگیری | 6/9* | 001/0 |
| پس‌آزمون | ||
| پیگیری | 60/2*- | 019/0 |
| گروه تلفیقی | ||
| پیش‌آزمون | ||
| پس‌آزمون | 1/9* | 015/0 |
| پیگیری | 0/11* | 001/0 |
| پس‌آزمون | ||
| پیگیری | 90/1 | 067/0 |
| گروه کنترل | ||
| پیش‌آزمون | ||
| پس‌آزمون | 0/1 | 000/1 |
| پیگیری | 2/0- | 000/1 |
| پس‌آزمون | ||
| پیگیری | 20/1- | 562/0 |
بحث
هدف از این پژوهش بررسی مقایسه اثر بخشی درمان با رویکرد آیورودا، درمان شناختی-رفتاری و تلفیق این دو درمان با یکدیگر بر اضطراب در زنان افسرده بود. نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان داد که بین گروه کنترل و گروه آزمایش درمان به روش آیورودا در اضطراب حالت و صفت تفاوت معنادار وجود داشته، بنابراین نتیجه این بخش از تحقیق با نتایج تحقیقات نول و پنسی هم راستا می‌باشد، این محققان در پژوهش خود بیان کردند که درمان به روش آیورودا باعث کاهش اضطراب در بیماران می‌شود. به عبارتی مداخله رژیم غذایی، ورزش، سبک زندگی و اصلاح رفتار مزایای قابل توجهی را برای افسردگی و اضطراب متوسط تا شدید فراهم می‌کند (24).
همچنین همسویی این بخش از تحقیق با پژوهشی که کلارویچ در 2015 پژوهشی انجام داد و در آن به مقایسه اثربخشی درمان به روش آیورودا و دارودرمانی روانپزشکی در بیماران مبتلا به افسردگی پرداخت قابل مشاهده است، در این تحقیق بیمارانی که به روش آیورودا درمان شده بودند افزایش اعتماد به نفس و اضطراب کمتر را گزارش کردند (25) بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که اقدامات افراد در راستای اصلاح سبک زندگی به روش آیورودا یعنی تنظیم ریتم شبانه روزی خواب و بیداری، تغذیه، فعالیتهای بدنی، اصلاح روابط بین فردی و اجتماعی، استفاده از روشهای آرام‌سازی و پاکسازی می‌تواند در کنترل و کاهش علائم اضطرابی در بیماران با افسردگی خفیف تا متوسط مؤثر باشد.
همچنین نتایج اثربخشی درمان شناختی-رفتاری بر اضطراب زنان افسرده نیز نشان داد که بین گروه کنترل و گروه مداخله در اضطراب حالت و صفت تفاوت معنادار وجود داشته و فرض تحقیق مورد تأیید قرار گرفت. نتایج این بخش از پژوهش همسو با تحقیقات فراتحلیلی شهریاری بود که در سال 96 انجام گرفت و یافته‌های آن نشان داد، مداخلات شناختی- رفتاری در درمان اختلال اضطراب فراگیر مؤثر بوده و همچنین مشخص شد که می‌توان از درمان شناختی-رفتاری گروهی به عنوان اولین خط درمانی در اختلال اضطراب فراگیر افراد میانسال استفاده کرد (26). رویکرد شناختی رفتاری بر رفتار و افکار مرتبط با مشکلات موجود در فرد افسرده متمرکز است، بک و همکارانش براین باورند که فرد افسرده از نگرش منفی در مورد خود، آینده و محیط رنج می‌برد، زیرا با سوگیریها و افکارخودآیند منفی احاطه شده است، همچنین از جنبه رفتاری، افسردگی به ارتباط فرد با محیط برمی‌گردد و پدیده‌ای درون‌زاد نیست، هدف درمان در این رویکرد کاهش شدت، مدت و تکرار علائم است (27). درهمین راستا در تحقیقی که گروکا و همکارانش در 2019 انجام دادند، مشخص شد که فعالیت غده لیمبیک در طول ادراک احساسات در درمان با رویکرد شناختی رفتاری کاهش می‌یابد و بهبود علائم اضطراب و افسردگی را پیش بینی می‌کند (6).
همچنین نتایج تحقیق نشان داد که بین اثربخشی آیورودا، درمان شناختی رفتاری و تلفیق این دو درمان با یکدیگر بر اضطراب حالت و صفت در زنان افسرده تفاوت معنی‌داری وجود دارد و در این بین بیشترین تاثیرگذاری را در بهبود میانگین اضطراب حالت زنان افسرده درمان تلفیقی دارا بوده‌است. به گونه‌ای که گروهی که این دو روش را به صورت تلفیقی آموزش دیده‌اند نسبت به دو گروه دیگر میانگین مطلوب‌تری را داشته‌اند. با توجه به عدم تحقیقات داخلی و خارجی مرتبط در این زمینه امکان مقایسه تحقیق وجود نداشت. اما از آنجا که هدف درمان از دیدگاه آیورودا بازگرداندن تعادل در فرد است، و درک آیورودا از انسان کل نگر است، هر فرد به عنوان یک پیوستار روانی در نظر گرفته می‌شود که هم بخش‌های فیزیکی آشکار و هم توانایی‌های ظریف روانی او را در بر می‌گیرد و به کل سبک زندگی یک مراجع توجه می‌شود تا هرآنچه که تعادل حیاتی و روانی فرد را بهم ریخته مورد مداخله قرار گیرد. رائو (2008)، در پژوهش خود به بررسی اثر بخشی درمان آیورودا بر کاهش اضطراب پرداخت در این پژوهش بیماران تحت درمان آیورودا شامل تغییر در رژیم غذایی، سبک زندگی، ورزش، مدیتیشن، داروهای گیاهی، روش درمانی پاکسازی و تمرینهای تنفسی قرار گرفتند. نتایج گزا رش شده نشان دادند که در همه آزمودنیها اضطراب بطور معنی داری کاهش پیدا کرده بود. این پژوهشگر پژوهش خود را به عنوان اولین بررسی اثربخشی آیورودا بر بیماریها به خصوص اضطراب در آمریکا توصیف کرده است (28).
نتیجه گیری
بر اساس نتایج پژوهش انجام شده، کاربرد همزمان آیورودا و درمان شناختی رفتاری می‌تواند مزیت‌های هردو روش را تقویت کند. درواقع از طرفی فرد با رویکرد کل نگر آیورودا و اصلاح سبک زندگی تعادل را به بدن و ذهن خود بر می‌گرداند و از طرفی با کاربرد رویکرد شناختی رفتاری، اقدام به فعال سازی رفتاری کرده و نسبت به تحریفهای شناختی خود آگاهی پیدا می‌کند. با اینحال به زعم یافته‌های مهم این پژوهش، از محدودیت‌های آن می‌توان به انجام این تحقیق در دوران همه گیری کووید اشاره کرد که احتمال می‌رود باعث ایجاد تغییراتی در نتیجه گیری شده باشد، لذا بهتر است تحقیقاتی مشابه در شرایط عادی نیز انجام شود تا بتوان به یافته‌های دقیق‌تری دست‌یافت. همچنین می‌توان یکی از نقاط ضعف این پژوهش را استفاده از زنان مبتلا به اختلال افسردگی متوسط با محدوده سنی 25 تا 45 سال دانست که باعث می‌شود تعمیم پذیری نتایج با محدودیت مواجه شود. بنابراین، پیشنهاد می‌شود پژوهش در سایر گروههای سنی و جوامع آماری با ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی متفاوت نیزصورت گرفته و نتایج حاصل با نتایج تحقیق حاضر مقایسه گردد. به پژوهشگران پیشنهاد می‌شود که در آینده مطالعاتی را طرح‌ریزی کنند که رابطه متغیرهای دیگر را در مورد اثر درمانی طب آیورودا و نیز با تعداد بیشتری افراد و در بین مردان و زنان مورد مقایسه قرار دهند. همچنین یافتن شباهت‌ها و تفاوت‌های روش درمانی طب آیورودا و طب سنتی ایرانی، به عنوان دو طب مکمل و کهن می‌تواند به علمی سازی آنها کمک شایانی کرده و متخصصان طب سنتی و طب مدرن را بیش از پیش به همکاری و همگرایی فکری و عملی سوق دهد.
تشکر و قدردانی
این مقاله منتج از طرح پژوهشی پایان نامه دکتری بوده و بدین وسیله از تمامی شرکت کنندگان در مطالعه، همچنین تمامی افرادی که جهت به پایان رساندن آن ما را یاری کردند به ویژه جناب آقای حسام الذاکرین و کانون پرورش تن و روان که در تمام مراحل تحقیق در حوزه طب آیورودا رهنمون من بودند قدردانی نمایم.
هدف از این پژوهش بررسی مقایسه اثر بخشی درمان با رویکرد آیورودا، درمان شناختی-رفتاری و تلفیق این دو درمان با یکدیگر بر اضطراب در زنان افسرده بود. نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل داده‌ها نشان داد که بین گروه کنترل و گروه آزمایش درمان به روش آیورودا در اضطراب حالت و صفت تفاوت معنادار وجود داشته، بنابراین نتیجه این بخش از تحقیق با نتایج تحقیقات نول و پنسی هم راستا می‌باشد، این محققان در پژوهش خود بیان کردند که درمان به روش آیورودا باعث کاهش اضطراب در بیماران می‌شود. به عبارتی مداخله رژیم غذایی، ورزش، سبک زندگی و اصلاح رفتار مزایای قابل توجهی را برای افسردگی و اضطراب متوسط تا شدید فراهم می‌کند (24).
همچنین همسویی این بخش از تحقیق با پژوهشی که کلارویچ در 2015 پژوهشی انجام داد و در آن به مقایسه اثربخشی درمان به روش آیورودا و دارودرمانی روانپزشکی در بیماران مبتلا به افسردگی پرداخت قابل مشاهده است، در این تحقیق بیمارانی که به روش آیورودا درمان شده بودند افزایش اعتماد به نفس و اضطراب کمتر را گزارش کردند (25) بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که اقدامات افراد در راستای اصلاح سبک زندگی به روش آیورودا یعنی تنظیم ریتم شبانه روزی خواب و بیداری، تغذیه، فعالیتهای بدنی، اصلاح روابط بین فردی و اجتماعی، استفاده از روشهای آرام‌سازی و پاکسازی می‌تواند در کنترل و کاهش علائم اضطرابی در بیماران با افسردگی خفیف تا متوسط مؤثر باشد.
همچنین نتایج اثربخشی درمان شناختی-رفتاری بر اضطراب زنان افسرده نیز نشان داد که بین گروه کنترل و گروه مداخله در اضطراب حالت و صفت تفاوت معنادار وجود داشته و فرض تحقیق مورد تأیید قرار گرفت. نتایج این بخش از پژوهش همسو با تحقیقات فراتحلیلی شهریاری بود که در سال 96 انجام گرفت و یافته‌های آن نشان داد، مداخلات شناختی- رفتاری در درمان اختلال اضطراب فراگیر مؤثر بوده و همچنین مشخص شد که می‌توان از درمان شناختی-رفتاری گروهی به عنوان اولین خط درمانی در اختلال اضطراب فراگیر افراد میانسال استفاده کرد (26). رویکرد شناختی رفتاری بر رفتار و افکار مرتبط با مشکلات موجود در فرد افسرده متمرکز است، بک و همکارانش براین باورند که فرد افسرده از نگرش منفی در مورد خود، آینده و محیط رنج می‌برد، زیرا با سوگیریها و افکارخودآیند منفی احاطه شده است، همچنین از جنبه رفتاری، افسردگی به ارتباط فرد با محیط برمی‌گردد و پدیده‌ای درون‌زاد نیست، هدف درمان در این رویکرد کاهش شدت، مدت و تکرار علائم است (27). درهمین راستا در تحقیقی که گروکا و همکارانش در 2019 انجام دادند، مشخص شد که فعالیت غده لیمبیک در طول ادراک احساسات در درمان با رویکرد شناختی رفتاری کاهش می‌یابد و بهبود علائم اضطراب و افسردگی را پیش بینی می‌کند (6).
همچنین نتایج تحقیق نشان داد که بین اثربخشی آیورودا، درمان شناختی رفتاری و تلفیق این دو درمان با یکدیگر بر اضطراب حالت و صفت در زنان افسرده تفاوت معنی‌داری وجود دارد و در این بین بیشترین تاثیرگذاری را در بهبود میانگین اضطراب حالت زنان افسرده درمان تلفیقی دارا بوده‌است. به گونه‌ای که گروهی که این دو روش را به صورت تلفیقی آموزش دیده‌اند نسبت به دو گروه دیگر میانگین مطلوب‌تری را داشته‌اند. با توجه به عدم تحقیقات داخلی و خارجی مرتبط در این زمینه امکان مقایسه تحقیق وجود نداشت. اما از آنجا که هدف درمان از دیدگاه آیورودا بازگرداندن تعادل در فرد است، و درک آیورودا از انسان کل نگر است، هر فرد به عنوان یک پیوستار روانی در نظر گرفته می‌شود که هم بخش‌های فیزیکی آشکار و هم توانایی‌های ظریف روانی او را در بر می‌گیرد و به کل سبک زندگی یک مراجع توجه می‌شود تا هرآنچه که تعادل حیاتی و روانی فرد را بهم ریخته مورد مداخله قرار گیرد. رائو (2008)، در پژوهش خود به بررسی اثر بخشی درمان آیورودا بر کاهش اضطراب پرداخت در این پژوهش بیماران تحت درمان آیورودا شامل تغییر در رژیم غذایی، سبک زندگی، ورزش، مدیتیشن، داروهای گیاهی، روش درمانی پاکسازی و تمرینهای تنفسی قرار گرفتند. نتایج گزا رش شده نشان دادند که در همه آزمودنیها اضطراب بطور معنی داری کاهش پیدا کرده بود. این پژوهشگر پژوهش خود را به عنوان اولین بررسی اثربخشی آیورودا بر بیماریها به خصوص اضطراب در آمریکا توصیف کرده است (28).
نتیجه گیری
بر اساس نتایج پژوهش انجام شده، کاربرد همزمان آیورودا و درمان شناختی رفتاری می‌تواند مزیت‌های هردو روش را تقویت کند. درواقع از طرفی فرد با رویکرد کل نگر آیورودا و اصلاح سبک زندگی تعادل را به بدن و ذهن خود بر می‌گرداند و از طرفی با کاربرد رویکرد شناختی رفتاری، اقدام به فعال سازی رفتاری کرده و نسبت به تحریفهای شناختی خود آگاهی پیدا می‌کند. با اینحال به زعم یافته‌های مهم این پژوهش، از محدودیت‌های آن می‌توان به انجام این تحقیق در دوران همه گیری کووید اشاره کرد که احتمال می‌رود باعث ایجاد تغییراتی در نتیجه گیری شده باشد، لذا بهتر است تحقیقاتی مشابه در شرایط عادی نیز انجام شود تا بتوان به یافته‌های دقیق‌تری دست‌یافت. همچنین می‌توان یکی از نقاط ضعف این پژوهش را استفاده از زنان مبتلا به اختلال افسردگی متوسط با محدوده سنی 25 تا 45 سال دانست که باعث می‌شود تعمیم پذیری نتایج با محدودیت مواجه شود. بنابراین، پیشنهاد می‌شود پژوهش در سایر گروههای سنی و جوامع آماری با ویژگی‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی متفاوت نیزصورت گرفته و نتایج حاصل با نتایج تحقیق حاضر مقایسه گردد. به پژوهشگران پیشنهاد می‌شود که در آینده مطالعاتی را طرح‌ریزی کنند که رابطه متغیرهای دیگر را در مورد اثر درمانی طب آیورودا و نیز با تعداد بیشتری افراد و در بین مردان و زنان مورد مقایسه قرار دهند. همچنین یافتن شباهت‌ها و تفاوت‌های روش درمانی طب آیورودا و طب سنتی ایرانی، به عنوان دو طب مکمل و کهن می‌تواند به علمی سازی آنها کمک شایانی کرده و متخصصان طب سنتی و طب مدرن را بیش از پیش به همکاری و همگرایی فکری و عملی سوق دهد.
تشکر و قدردانی
این مقاله منتج از طرح پژوهشی پایان نامه دکتری بوده و بدین وسیله از تمامی شرکت کنندگان در مطالعه، همچنین تمامی افرادی که جهت به پایان رساندن آن ما را یاری کردند به ویژه جناب آقای حسام الذاکرین و کانون پرورش تن و روان که در تمام مراحل تحقیق در حوزه طب آیورودا رهنمون من بودند قدردانی نمایم.
فهرست منابع
1. Sadock BJ, Sadock VA, Ruiz P. Synopsis of psychiatry: behavioral sciences, clinical psychiatry: Arjamand Publications;2022.
2. WHO. Division of mental health & prevention of subtance abuse, programme on mental health.2013.
3. Prisnie JC, Sajobi TT, Wang M, Patten SB, Fiest KM, Bulloch AGM, et al. Effects of depression and anxiety on quality of life in five common neurological disorders. General hospital psychiatry. 2018;52:58-63. [DOI:10.1016/j.genhosppsych.2018.03.009] [PMID]
4. Muramatsu K, Miyaoka H, Kamijima K, Muramatsu Y, Fuse K, Yoshimine F. Prevalence and comorbi dity of anxiety and depressive disorders in studies of PRIME-MD and PHQ (Patient Health Questionnaire) in Japan. Anxiet Disorder Achieve. 2021:93. [DOI:10.5772/intechopen.97218]
5. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders. Rezaei F, Fakhraei A, Fermand A, Nilufri Ali, Jeanette Hashemi A, Shamlou F (Persian translator).5th edition. Arajmand Publications;2021.
6. Gorka SM, Young CB, Klumpp H, Kennedy AE, Francis J, Ajilore O, et al. Emotion-based brain mechanisms and predictors for SSRI and CBT treatment of anxiety and depression: a randomized trial. Neuropsychopharmacology : official publication of the American College of Neuropsychopharmacology. 2019;44(9):1639-48. [DOI:10.1038/s41386-019-0407-7] [PMID] []
7. Ali S, Rhodes L, Moreea O, McMillan D, Gilbody S, Leach C, et al. How durable is the effect of low intensity CBT for depression and anxiety? Remission and relapse in a longitudinal cohort study. Behaviour research and therapy. 2017;94:1-8. [DOI:10.1016/j.brat.2017.04.006] [PMID]
8. Mishra LC. Scientific basis for Ayurvedic therapies: CRC press;2004. [DOI:10.1201/9780203498583]
9. Ghodke Y, Joshi K, Patwardhan B. Traditional Medicine to Modern Pharmacogenomics: Ayurveda Prakriti Type and CYP2C19 Gene Polymorphism Associated with the Metabolic Variability. Evidence-based complementary and alternative medicine : eCAM. 2011;2011:249528. [DOI:10.1093/ecam/nep206] [PMID] []
10. Chatterjee B, Pancholi J. Prakriti-based medicine: A step towards personalized medicine. Ayu. 2011;32(2):141-6. [DOI:10.4103/0974-8520.92539] [PMID] []
11. Ell C, Heidel RE, Sunega J, Drisko J. Ancient Wisdom: Can Ayurvedic Prakruti Provide Invaluable Insights into Integrative Medicine? Ayu J Health. 2017;15(3):27-34.
12. Mills PJ, Peterson CT, Wilson KL, Pung MA, Patel S, Weiss L, et al. Relationships among classifications of ayurvedic medicine diagnostics for imbalances and western measures of psychological states: An exploratory study. Journal of Ayurveda and integrative medicine. 2019;10(3):198-202. [DOI:10.1016/j.jaim.2018.02.001] [PMID] []
13. Cardona Sanclemente LE. Ayurveda for Depression An Integrative Approach to Restoring Balance and Reclaiming Your Health. Berkeley, California: North Atlantic Books;2020.
14. Delavar A. Educational and psychological Research. Tehran, publishing house.2009.
15. Wilson CR, Voorhis V, Morgan BL. Understanding Power and Rules of Thumb for Determining Sample Sizes. Tutorial Quantitative Method Psychol. 2007;3(2):43‐50. [DOI:10.20982/tqmp.03.2.p043]
16. VanVoorhis CW, Morgan BL. Understanding power and rules of thumb for determining sample sizes. Tutorial Quantitative Method Psychol. 2007;3(2):43-50. [DOI:10.20982/tqmp.03.2.p043]
17. Frawley D. Ayurveda and the Mind: The Healing of Consciousness: Lotus Press (WI);1997.
18. Beck AT, Steer RA, Brown G. Beck Depression Inventory-II (BDI-II) [Database record]. APA PsycTests.1996. [DOI:10.1037/t00742-000]
19. Rajabi G, Karjuksmai S. Psychometric properties of a Persian language ver-sion of the beck depression inventory second edition (BDI-II). Educat Measure Quarter. 2011;3(10):139-57.
20. Zsido AN, Teleki SA, Csokasi K, Rozsa S, Bandi SA. Development of the short version of the spielberger state-trait anxiety inventory. Psychiatry research. 2020;291:113223. [DOI:10.1016/j.psychres.2020.113223] [PMID]
21. Spielberger CD, Gorsuch RL. State- trait anxiety inventory for adults.
22. Mehram B. Normization of Spielberger anxiety test in Mashhad city. Master's thesis, Ministry of Science, Research and Technology, Allameh Tabatabai University1373.
23. Gholami Booreng F, Mahram B, Kareshki H. Construction and Validation of a Scale of Research Anxiety for Students. IJPCP. 2017;23(1):78-93. [DOI:10.18869/nirp.ijpcp.23.1.78]
24. Null G, Pennesi L. Diet and lifestyle intervention on chronic moderate to severe depression and anxiety and other chronic conditions. Complementary therapies in clinical practice. 2017;29:189-93. [DOI:10.1016/j.ctcp.2017.09.007] [PMID]
25. Kolarević M. Depression between biomedicine and Ayurvedic medicine: a case of patient experiences in Slovenia (Doctoral dissertation, Univerza v Novi Gorici, Fakulteta za podiplomski študij.
26. Shahriari H, Zare H, Aliakbari MGD, Sarami Foroushani R. Effectiveness of Cognitive-Behavioral Interventions in the Treatment of Generalized Anxiety Disorder: A Systematic Review and Meta-analysis. J Rafsanjan Univ Med Sci Health Serv. 2018.
27. Beck AT, Freeman A, Davis DD. Cognitive therapy of personality disorders (2nd ed.). Guilford Press.2004.
28. Rao PR. A multiple case study of practitioners and patients in the ayurvedic treatment of anxiety disorder (Doctoral dissertation, Saybrook University).
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله طب مکمل
اراک، سردشت، میدان بسیج، مجتمع دانشگاهی دانشگاه علوم پزشکی اراک، بال آبی، دفتر مجله طب مکمل
تلفن دفتر نشریه: 08634173524
ایمیل: journalcmjaarakmu.ac.ir
