مقدمه
بیماری‌های قلبی-عروقی یکی از علل مهم مرگ‌و‌میر، ناتوانی و اُفت کیفیت زندگی هستند [1]. بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، تا سال 2030 تقریباً 23/6 میلیون نفر به علت بیماری قلبی-عروقی جان خود را از دست خواهند داد و پیش‌بینی می‌شود که بیماری‌های قلبی-عروقی از علل اصلی مرگ‌و‌میر باقی بماند. 
بر اساس نتایج تحقیقاتی که در 21 کشور مختلف جهان از چهار قاره (به غیر از ایران) تحت عنوان پروژه مونیکا انجام شده است، متوسط مرگ‌و‌میر ناشی از بیماری عروق کرونر در 28 روز اول در مردان، 49 درصد و در زنان، 51 درصد بوده است [2]. به این ترتیب، تقریباً در کمتر از یک ماه، نصف افراد پس از سکته قلبی فوت کرده‌اند. این در حالی است که طبق نتایج آخرین مطالعه‌ای که روی بقای بیماران پس از سکته قلبی در ایران انجام شده، بقای کوتاه‌مدت یک ماهه، 85 درصد و بقای کوتاه‌مدت یک ساله، 80 درصد به دست آمده است [2].
تلاش‌های فراوان صورت‌گرفته در حوزه پزشکی و دارویی موجب کاهش قابل توجه میزان مرگ‌و‌میر بیماری‌های قلبی-عروقی در سه دهه‌ گذشته شده که عمدتاً به دلیل پیشرفت در تشخیص، درمان و جراحی‌ها است [3 ,4]. 
در این میان، کاتتریزاسیون قلبی فراوان‌ترین آزمایشی است ﮐﻪ در ﺑﯿﻤﺎران قلبی ﺑﺴﺘﺮی در ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽشود و یک روش تهاجمی است که همانند سایر اقدامات تهاجمی با افزایش استرس و اضطراب بیماران همراه است [5]. اضطراب با کاهش مقاومت بدن در برابر عفونت، تمایل به استفاده بیشتر از مسکن‌ها و ضددردها، تأخیر در روند بهبود زخم و اتلاف انرژی جسمی و روانی، تأثیر منفی بر خلق بیمار گذارده و شانس بروز دیس ریتمی، افزایش فشارخون و تشدید درد را بالا می‌برد که درنهایت تمام این پیامدهای منفی منجر به افزایش اقامت بیمار در بیمارستان می‌شود [6]؛ بنابراین با توجه به اثرات زیانباری که اضطراب در پیش‌آگهی عمل‌های جراحی دارد؛ پیشگیری، تشخیص و درمان آن می‌تواند نقش مهمی در بهبود کلی نتایج اعمال جراحی داشته باشد [7]. 
در این رابطه، اغلب برای کنترل اضطراب بعد از عمل از بنزودیازپین‌ها استفاده می‌شود، اما به دلیل عوارض جانبی این داروها از قبیل خواب آلودگی، احتمال سقوط بیمار، عدم تعادل و سبکی سر، احتمال اعتیاد به این داروها و موقتی بودن اثرات دارو، بیماران درمان‌های دارویی خود را به‌طور منظم مصرف نکرده و به درمان‌های گیاهی و غیر‌دارویی روی می‌آورند [8]. امروزه در این زمینه از روش‌های مکمل مانند هیپنوتیزم درمانی، موسیقی درمانی و رایحه‌درمانی برای کنترل اضطراب استفاده می‌شود [7]. 
آروماتراپی یا رایحه‌درمانی با استفاده از روغن‌های فرّار یا آرومای استخراج‌شده از گیاهان معطر انجام می‌شود. این روش همراه با سایر مراقبت‌های بهداشتی برای پرستاران جهت بررسی و برطرف کردن مشکلات بیماران فرصت مناسبی فراهم کرده است [9]. یکی از اسانس‌های روغنی مورد استفاده در رایحه‌درمانی، شمعدانی عطری است. برگ و قسمت‌های هوایی این گیاه بخش‌های مورد استفاده جهت اسانس‌گیری است. اسانس این گیاه حاوی ژرانیول، سیترونلول، تریپنئول و الکل‌ها است [10]. 
نتایج مطالعات نشان می‌دهند که اثرات آنتی‌اکسیدانی ژرانیوم می‌تواند به کاهش سطح اضطراب، خشم، بی‌قراری و افسردگی منجر شود [11, 12 ,13]. یکی دیگر از اسانس‌هایی که از آن برای رایحه‌درمانی استفاده می‌شود؛ لیموترش، از گیاه سیتروس لیمون است که روغن فرّاری دارد. اسانس گیاه لیموترش از فشردن قسمت خارجی پوست لیموترش تازه به دست می‌آید و حاوی 95 درصد از ترپن‌های مختلف است [14]. 
مطالعات اخیر نشان داده‌اند که لیموترش خاصیت مغذی، دارویی، آنتی‌اکسیدانی، آنتی‌میکروبی و ضد‌دردی دارد [15]. اثر ضد‌اضطراب لیموترش بر بیماران نیز بررسی شده، به طوری که در مطالعه کامرانی و همکاران، نمره اضطراب گروه آزمایش با لیموترش در مقایسه با گروه کنترل به‌طور معناداری کاهش یافته است [14].
درمجموع می‌توان گفت که دنیای کنونی با افزایش شیوع روز‌افزون بیماری‌های عروق کرونر مواجه بوده و انجام برخی آزمایشات جراحی به منظور کاهش میزان ناتوانی و مرگ‌و‌میر این گروه از بیماران ضروری به نظر می‌رسد. از طرفی، اضطراب پس از جراحی‌، از‌جمله جراحی ترمیمی عروق کرونر می‌تواند سلامت جسم و روان بیماران را در معرض خطر قرار دهد. چنانچه طبق نتایج مطالعات انجام‌شده، اضطراب و استرس باعث پاسخ‌های قلبی نامطلوبی مانند افزایش ضربان قلب و فشار خون و درد قفسه سینه می‌شود. همچنین سطوح بالای اضطراب ناشی از موقعیت تنش‌زای آنژیوگرافی می‌تواند واکنش‌های متعددی نظیر افزایش سطح کاتکولامین‌ها، هورمون پرولاکتین، کورتیزول و پروستاگلاندین و کاهش مقاومت بدن بیمار طی روندهای تشخیصی و درمانی را در پی داشته باشد [16]. 
در این زمینه و در مطالعات گذشته، تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس‌های مختلف در کاهش اضطراب گروه‌های مختلفی از بیماران تأیید شده است؛ بنابراین این مطالعه در راستای تکمیل مطالعات گذشته با هدف مقایسه تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی و لیموترش بر اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران پس از آنژیوپلاستی کرونری انجام شد. امید است نتایج این مطالعه بتواند در راستای به‌کارگیری طب مکمل به عنوان یک روش کم‌عارضه و کم‌هزینه به منظور ارتقای سطح سلامت بیماران کمک‌کننده باشد. 
بنابراین با توجه به شیوع روز‌افزون بیماری‌های عروق کرونر و لزوم انجام آزمایشات دارویی و جراحی به منظور کاهش میزان ناتوانی و مرگ‌و‌میر بیماران و نیز با عنایت به این مسئله که اضطراب پس از جراحی‌، از‌جمله جراحی ترمیمی عروق کرونر به عنوان یکی از فشار‌های روانی شایع در این گروه از بیماران است که می‌تواند سلامت جسم و روان آن‌ها را به خطر اندازد.
همچنین با توجه به اینکه در مطالعات گذشته تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس‌های مختلف در کاهش اضطراب گروه‌های مختلفی از بیماران بررسی شده است، این مطالعه در راستای تکمیل مطالعات گذشته با هدف مقایسه تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی و لیموترش بر اضطراب و شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران پس از آنژیوپلاستی کرونری انجام شد. امید است نتایج این مطالعه بتواند در راستای به‌کارگیری طب مکمل به عنوان یک روش کم‌عارضه و کم‌هزینه به منظور ارتقای سطح سلامت بیماران کمک‌کننده باشد.
مواد و روش‌ها
در این مطالعه کارآزمایی بالینی کنترل‌شده تصادفی، 150 بیمار تحت آنژیوپلاستی کرونری بستری در بیمارستان شهید چمران شهر اصفهان در سال 1399 بررسی شدند. نمونه‌گیری به روش در دسترس و با توجه به معیار‌های ورود از مرداد تا مهر سال 1399 انجام گرفت.
این معیارها شامل تمایل برای شرکت در مطالعه، عدم استفاده از داروهای مسکّن یا ضداضطراب قبل و هنگام مطالعه، ﺗﻮاﻧــﺎیﯽ ﺗﮑﻤﯿــﻞ ﭘرسش‌نامه، ﻋـﺪم وﺟـﻮد ﻣﺸـﮑﻼت ﺷـﻨﻮایﯽ، ﺑﻮیـﺎیﯽ و ذﻫنی، ﻋﺪم وﺟﻮد ﺑﯿﻤﺎری‌های ﺣﺎد و ﻣـﺰﻣﻦ رواﻧﯽ، عدم انجام اکوکاردیوگرافی از راه مری قبل از آنژیوپلاستی [16]، برخورداری از هوﺷﯿﺎری ﮐﺎﻣﻞ و وخیم نبودن حال بیمار [16]، عدم سابقه حساسیت به گیاه یا عصاره شمعدانی یا اسانس و میوه لیموترش (بیماران دارای سابقه هرنوع حساسیت و بیمارانی که از حساسیت خود مطمئن نبودند، وارد مطالعه نشدند.) و عدم بروز عوارض بعد از عمل همانند درد شدید، خون‌ریزی فعال یا عفونت بود. معیارهای خروج از مطالعه نیز شامل بدحال شدن بیمار که مغایر با ادامه انجام آزمایش باشد، عدم تمایل بیمار برای ادامه شرکت در مطالعه و ظهور علائم حساسیت پوستی یا تنفسی در بیمار بود.
حجم نمونه، در مقایسه میانگین نمرات اضطراب موقعیتی و شاخص‌های فیزیولوژیک بین بیماران دو گروه آزمایش و دارونما، برای انجام آزمون دو‌طرفه در سطح معناداری 5 درصد (0/05=α)، با توان آزمون 80 درصد (0/2=β) و برای تشخیص تفاوتی حداقل به اندازه 60 درصد مقدار انحراف معیار، طبق فرمول شماره 1 برابر با 44 نفر در هر گروه آزمایشی محاسبه شد که با در نظر گرفتن 10 درصد به عنوان ریزش نمونه، پنجاه نفر در هر گروه انتخاب شد.


برای جمع‌آوری اطلاعات از پرسش‌نامه اطلاعات جمعیت شناختی، پرسش‌نامه اضطراب موقعیتی اشپیل برگر و چک‌لیست شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران استفاده شد. پرسش‌نامه اطلاعات جمعیت‌شناختی شامل سؤالاتی در زمینه سن، جنس، سطح تحصیلات، وضعیت اشتغال، سابقه بستری و سابقه مشکل قلبی بود.

پرسش‌نامه اضطراب موقعیتی توسط اشپیل برگر در سال 1983 و به دو صورت پرسش‌نامه حالت و صفت اضطراب تدوین شده است که چهل پرسش چهار گزینه‌ای دارد. بیست سؤال اول، حالت و بیست سؤال دوم، صفت اضطراب فراگیر را می‌سنجد [17]. 
در این تحقیق، از مقیاس حالت یا موقعیت استفاده شده است. این پرسش‌نامه بیست ماده دارد و هر ماده در دامنه یک تا چهار به صورت (1) به‌هیچ‌وجه، (2) گاهی، (3) عموماً و (4) خیلی زیاد نمره‌گذاری می‌شود. به طوری که در کل حداقل بیست و حداکثر هشتاد نمره در نظر گرفته می‌شود. در این مقیاس به سؤالات 1-2-5-8-10-11-15-16-19-20 امتیاز معکوس داده می‌شود. درنهایت، مطابق با امتیازدهی استاندارد پرسش‌نامه، امتیاز 20 تا 39 به منزله اضطراب خفیف، 40 تا 59 اضطراب متوسط و امتیاز 60 تا 80 به عنوان اضطراب شدید در نظر گرفته می‌شود [17].
این پرسش‌نامه در مطالعات زیادی هنجاریابی شده و به کار رفته است و ضریب اطمینان 0/96-0/83 دارد و روایی نسخه فارسی آن با استفاده از گروه هنجار و ملاک و مقایسه میانگین نمرات دو گروه انجام شده است [18]. در پژوهش باستانی و همکاران نیز ضریب آلفای کرونباخ 0/84 برای آن محاسبه شده است [19].
چک‌لیست شاخص‌های فیزیولوژیک توسط محقق تهیه شد و در‌برگیرنده مواردی همانند میزان فشار خون سیستول و دیاستول، تعداد تنفس، تعداد نبض و میزان اشباع اکسیژن خون شریانی بود. شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران با وسایل یکسان شامل فشارسنج عقربه‌ای و پالس اکسیمتری دیجیتال که همه از مارک صاایران بودند و در بخش بستری بیماران تحت مطالعه موجود بودند، اندازه گیری شد. 
این دستگاه‌ها معمولاً سالیانه یک مرتبه توسط شرکت سازنده کالیبره می‌شوند و در صورت وجود مشکل خاص و نیاز به سِت مجدد، این کار توسط مهندسین بیمارستان انجام می گیرد. قبل از انجام کار توسط سازنده کالیبره شدند. فشارسنج به بازوی دست چپ و پالس اکسیمتری به انگشت اشاره دست راست مشارکت‌کنندگان متصل شد. 
جهت اندازه‌گیری فشار خون، ابتدا کاف فشارسنج دستگاه مانیتور قلبی با پهنای پانزده سانتی‌متر، کاملاً از هوا تخلیه و به-بازوی دست چپ بیمار بسته شد. سپس دکمه شروع پمپاژ کاف فشارسنج روی دستگاه مانیتور کلیک شده و مانیتور شروع به گرفتن فشار خون بیمار کرد. میزان فشار سیستول و دیاستول ثبت‌شده روی مانیتور در چک‌لیست وارد شد. برای اندازه‌گیری میزان اشباع اکسیژن خون شریانی نیز، ابتدا محل قرارگیری پروپ پالس اکسیمتر تمیز و پروپ به انگشت اشاره دست راست بیمار متصل شد. سپس میزان اشباع اکسیژن خون شریانی بیمار روی مانیتور ثبت و این میزان توسط پژوهشگر در چک‌لیست وارد شد.
اسانس لیموترش و شمعدانی مورد استفاده در این پژوهش توسط شرکت طبیب دارو تهیه شد. بر اساس برگه آنالیز اسانس‌ها که توسط این شرکت تهیه شده، اسانس لیمو ترش حاوی لیمونن (51/75 درصد)، بتاپینن (6/83 درصد)، ترپینولن (5/16 درصد) و آلفاپینن (2/45 درصد) و اسانس شمعدانی حاوی آلفاپینن (1/35 درصد)، سیترونلول (37/53 درصد)، ژرانیول (7/2 درصد) و سیترونل فورمیت (10/03 درصد) بوده است. روغن بادام شیرین نیز که در گروه کنترل استفاده شد، از داروخانه تهیه شد و کاملاً فاقد بو بود. در مطالعات مشابه نیز از این ماده برای گروه کنترل استفاده شده است [20]. 
پژوهشگر پس از کسب مجوز انجام مطالعه از معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) و مسئولین محیط پژوهش با حضور در بخش پست آنژیو بیمارستان شهید چمران شهر اصفهان با بیمارانی که تحت آنژیوپلاستی عروق کرونری قرار گرفته بودند و وضعیت آن‌ها در بخش پایدار شده بود، صحبت کرده و از آن‌ها برای شرکت و همکاری در مطالعه دعوت کرد و در زمینه اهداف پژوهش و روند انجام آن توضیحات لازم را در اختیار بیماران قرار داد. 
سپس هرکدام از بیماران که تمایل به شرکت در مطالعه داشتند و شرایط ورود به مطالعه را نیز دارا بودند، به صورت در دسترس انتخاب می‌کرد. جهت بررسی سلامت عصب بویایی بیماران از بیمار خواسته می‌شد تا چشمان خود را ببندد. سپس یک ظرف شیشه‌ای تیره حاوی آب پرتقال طبیعی در فاصله سی سانتی‌متری زیر سوراخ‌های بینی وی قرار داده می‌شد. در صورتی که بیمار قادر به شناسایی عطر بود، وارد مطالعه می‌شد. قبل از تخصیص تصادفی هر نمونه‌، پرسش‌نامه‌ها توسط بیمار و با نظارت پژوهشگر تکمیل می‌شد. همچنین شاخص‌های فیزیولوژیک وی نیز اندازه‌گیری و ثبت می‌شد. 
جهت تخصیص تصادفی، یک نفر خارج از تیم تحقیق با تخصص کارشناس پرستاری شاغل در بخش پست آنژیوی بیمارستان شهید چمران شهر اصفهان، بطری‌های اسانس‌ها و روغن بادام را با نوار سیاه پوشانده و سپس از سه برچسب رنگی شامل رنگ قرمز، نارنجی و زرد برای هر‌کدام از بطری‌ها استفاده کرد. سپس هر‌کدام از بطری‌ها در داخل یک جعبه قرار داده شد و هر جعبه نیز متناسب با رنگ بطری، با همان برچسب رنگی مشخص شد. رنگ قرمز مربوط به اسانس شمعدانی، رنگ زرد مربوط به اسانس لیموترش و رنگ نارنجی مربوط به روغن بادام بود. 
بنابراین هرکدام از بیماران در صورت داشتن شرایط ورود به مطالعه، همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، یکی از رنگ‌ها را انتخاب می‌کرد و در گروه مربوطه قرار می‌گرفت. به این ترتیب تا رسیدن تعداد نمونه به حجم مورد نیاز (سی نفر در هر گروه) نمونه‌گیری ادامه پیدا کرد. برای انجام آزمایش، محقق سه قطره اسانس شمعدانی، سه قطره اسانس لیموترش و سه قطره روغن بادام شیرین را روی پارچه‌ای ریخته و در فاصله بیست سانتی‌متری از بینی مشارکت‌کنندگان روی پیراهن آنان متصل کرد تا بیماران عطر را به مدت بیست دقیقه استنشاق کنند.
بعد از بیست دقیقه، دوباره پرسش‌نامه اضطراب موقعیتی توسط نمونه‌ها تکمیل شد و شاخص‌های فیزیولوژیک نیز اندازه‌گیری و ثبت شد. برای پیشگیری از اختلال در روند تجزیه و تحلیل اطلاعات، پس از نمونه‌گیری و تکمیل پرسش‌نامه‌ها توسط هر نمونه، رنگ انتخاب‌شده توسط بیمار در بالای پرسش‌نامه‌ها و چک‌لیست‌های شاخص‌های فیزیولوژیک نوشته می‌شد. نمونه‌گیری طی سه ماه از مرداد تا مهر سال 1399 انجام گرفت.
تجزیه و تحلیل داده‌ها در دو سطح توصیفی و استنباطی انجام شد. در سطح توصیفی از جداول توزیع فراوانی و شاخص‌های میانگین و انحراف معیار و در سطح استنباطی از آزمون تی زوجی و آنالیز کوواریانس استفاده شد. تحلیل‌ها در سطح خطای پنج درصد و با استفاده از نسخه 22 نرم‌افزار SPSS انجام شد. 
یافته‌ها
در این مطالعه 150 بیمار مورد مطالعه قرار گرفتند. بیشتر مشارکت‌کنندگان در پژوهش (52 درصد) مرد بوده و میانگین سنی 12/22±60/05 داشتند. همچنین بیشتر نمونه‌ها (39/3 درصد) دارای شغل آزاد بودند. در بیشتر بیماران تحت مطالعه نیز سابقه بستری شدن (60 درصد) و سابقه بیماری قلبی (62/7 درصد) وجود داشت. همسان بودن سه گروه در زمینه مشخصات جمعیت‌شناختی و بالینی در جدول شماره 1 نشان داده شده است.


در جدول شماره 2، بر اساس نتایج آزمون آنالیز کوواریانس با کنترل اثر اضطراب اولیه‌ بیماران، تفاوت معناداری در میانگین اضطراب پس از رایحه‌درمانی بین بیماران سه گروه مشاهده شد (0/001>P).


در جدول شماره 3، نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی نشان داد که با کنترل اثر اضطراب اولیه، میانگین امتیاز اضطراب بیماران پس از رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی به‌طور معناداری کمتر از بیماران گروه رایحه‌درمانی با اسانس لیموترش (0/001>P) و گروه کنترل (0/004=P) بوده است؛ بنابراین تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی در کاهش اضطراب بیماران به‌طور معناداری بیشتر از رایحه‌درمانی با اسانس لیموترش و روغن بادام بوده است.


در جدول شماره 4 و بر اساس نتایج آزمون کراسکال والیس تفاوت معناداری بین سه گروه از نظر میزان تغییرات اشباع اکسیژن خون شریانی و تعداد نبض وجود داشت (0/001>P). همچنین بر اساس نتایج این آزمون تفاوت معناداری بین سه گروه از نظر میزان تغییرات فشار خون سیستولیک (0/002=P) و دیاستولیک (0/027=P) مشاهده شد.


در جدول شماره 5، به منظور مقایسه تغییرات شاخص‌های فیزیولوژیک بین قبل و بعد از رایحه‌درمانی از آزمون تعقیبی بونفرونی استفاده شد.


نتایج مقایسه‌های دوتایی نشان داد که افزایش میزان اشباع اکسیژن خون شریانی بیماران در گروه کنترل به‌طور معناداری کمتر از دو گروه اسانس شمعدانی (0/001>P) و اسانس لیموترش (0/008=P) بود. 
همچنین میزان کاهش تعداد نبض بیماران در گروه اسانس شمعدانی به‌طور معناداری بیشتر از گروه اسانس لیموترش (0/001>P) و گروه کنترل (0/001>P) بود. میزان کاهش فشار خون سیستولیک بیماران در گروه اسانس شمعدانی به‌طور معناداری بیشتر از گروه اسانس لیموترش (0/001>P) و گروه کنترل (0/001>P) بود. میزان کاهش فشار خون دیاستولیک بین دو گروه اسانس لیموترش و اسانس شمعدانی اختلاف معناداری نداشت (1/00=P). 
بحث
بر اساس نتایج این مطالعه، رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی و لیموترش باعث کاهش معنادار اضطراب بیماران به دنبال آنژیوپلاستی کرونری شده است. تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی در کاهش اضطراب بیماران به‌طور معناداری بیشتر از رایحه‌درمانی با اسانس لیموترش و روغن بادام بوده است. 
رشیدی و طباطبایی‌چهر در پژوهشی در بجنورد به مقایسه اثر اسانس شمعدانی و پرتقال بر اضطراب زایمان زنان پرداختند. نتایج مطالعه آن‌ها نشان داد که اضطراب در گروه دریافت‌کننده اسانس شمعدانی نسبت به گروه دریافت‌کننده اسانس پرتقال کاهش بیشتری داشته است [21] که با نتایج مطالعه حاضر در زمینه اثربخشی بیشتر رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی بر اضطراب هم‌راستا است. 
کامرانی و همکاران نیز در پژوهش خود تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس لیموترش را بر اضطراب بعد از عمل ارتوپدی بررسی کرد. نتایج این مطالعه نشان داد که رایحه‌درمانی با اسانس لیموترش می‌تواند منجر به کاهش اضطراب پس از عمل بیماران دچار شکستگی شود. در این مطالعه، قبل از انجام آزمایش تفاوت معناداری بین آزمودنی‌های گروه کنترل (بدون انجام هیچ آزمایشی) و گروه آزمایش وجود نداشته است، ولی پس از انجام آزمایش نمره اضطراب بیماران گروه آزمایش نسبت به بیماران گروه کنترل در هشت ساعت اول و شانزده ساعت اول پس از جراحی کاهش معناداری داشته است [14]. 
همچنین شیرزادگان و همکاران در پژوهشی با عنوان «تأثیر عطر شمعدانی بر اضطراب بیماران مبتلا به انفارکتوس حاد میوکارد» به این نتیجه رسیدند که آروماتراپی با اسانس شمعدانی در مقایسه با گروه دارونما (روغن گل آفتابگردان 12 درصد) به‌طور معناداری میانگین نمرات اضطراب در فواصل زمانی مختلف را طی دوره مطالعه کاهش داد [22]. 
در مطالعه مسلمی و همکاران نیز نتایج مشابهی به دست آمد که نشان‌دهنده تأثیر رایحه‌درمانی با عصاره مرکبات (نارنگی) بر اضطراب بیماران مبتلا به سندرم حاد کرونری بود. یافته‌های آنان نشان داد که قبل از آزمایش، گروه عطر مرکبات و گروه دارونما در نمرات اضطراب مشابه بودند. در حالی که بعد از آزمایش، میانگین نمرات اضطراب در دو گروه به‌طور معناداری متفاوت بود [23]. 
نتایج مطالعه تانگ و همکاران نیز با عنوان «تأثیر آروماتراپی بر تسکین درد، افسردگی، اضطراب و استرس در افراد مسن ساکن جامعه در مرکز سالمندان هنگ کنگ» بیانگر آن بود که میزان افسردگی، اضطراب و استرس در گروه آزمایش پس از برنامه رایحه‌درمانی به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته و برنامه رایحه‌درمانی با گیاهان معطر همانند اسطوخودوس و ترنج می‌تواند ابزار مؤثری برای کاهش درد، افسردگی، اضطراب و استرس در میان افراد مسن جامعه باشد و به حفظ سلامت روان‌شناختی افراد مسن در جامعه کمک کند [24]. استنشاق بوهای مطبوع می‌تواند خلق مثبتی را در فرد ایجاد کند. 
بر اساس سایر نتایج مطالعه حاضر، میزان اشباع اکسیژن خون شریانی بیماران در هر سه گروه، پس از رایحه‌درمانی به‌طور معناداری بیشتر از قبل رایحه‌درمانی بوده است. همچنین میزان فشار خون سیستولیک و دیاستولیک بیماران در هر سه گروه پس از رایحه‌درمانی کمتر از قبل رایحه‌درمانی بوده است. همچنین تعداد نبض بیماران در گروه‌های کنترل و اسانس شمعدانی پس از رایحه‌درمانی کمتر از قبل رایحه‌درمانی بوده است، ولی در گروه اسانس لیموترش تفاوت معناداری در تعداد نبض بیماران قبل و بعد از رایحه‌درمانی مشاهده نشد. 
بین تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی و اسانس لیموترش بر میزان اشباع اکسیژن خون شریانی و میزان فشار خون دیاستولیک تفاوت معناداری وجود نداشت، اما تأثیر رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی در کاهش تعداد نبض و کاهش فشار خون سیستولیک بیماران به‌طور معناداری بیشتر از رایحه‌درمانی با اسانس لیموترش بود. 
در راستای این نتایج، مطالعه‌ای که به مقایسه تأثیر این دو روش بر شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران پرداخته باشد، یافت نشد؛ بنابراین یافته‌های مطالعاتی که تا حدودی به این هدف نزدیک بودند، بررسی شدند در مطالعه رشیدی و طباطبایی‌چهر که اثر اسانس شمعدانی و پرتقال بر اضطراب زایمان زنان مقایسه شد، پارامترهای فیزیولوژیک بیماران شامل نبض، تنفس و فشار خون سیستولیک و دیاستولیک بررسی شد. 
یافته‌ها نشان داد که کـاهش میزان فشـار خون دیاستولیک در گروه رایحه‌درمانی با اسانس شمعدانی معنادار بود. در ســایر پارامتر‌های فیزیولوژیک اخــتلاف آمــاری معناداری مشاهده نشد. در گروه دریافت‌کننده اسـانس پرتقال نیز پارامترهای فیزیولوژیک کـاهش معنـاداری نشان ندادند [21]. 
مشابه با همین نتایج، طهماسبی و همکاران، در یک مطالعه کارآزمایی بالینی ﺗﺄﺛﯿﺮ رایﺤﻪ درﻣﺎﻧﯽ با عصاره ﻻوﻧﺪوﻻ را ﺑﺮ تغییرات همودینامیک بیماران بستری ﺟﻬﺖ آﻧﮋیﻮﮔﺮاﻓﯽ ﻋﺮوق ﮐﺮوﻧﺮ در ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﻓﺎﻃﻤﻪ‌اﻟﺰهرا (س) ساری بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد که متغیرهای فشار خون سیستولیک، تعداد نبض و تعداد تنفس، بعد از آنژیوگرافی نسبت به قبل از آن در گروه آزمایش از نظر آماری کاهش معناداری نسبت به گروه کنترل نشان داد [16]. 
سلامتی و همکاران نیز در پژوهشی، تأثیر استنشاق اسانس اسطوخودوس بر علائم حیاتی در بخش مراقبت‌های ویژه جراحی قلب باز را بررسی کردند. نتایج مطالعه آنها نشان داد که رایحه‌درمانی می‌تواند به طور موثری فشار خون و ضربان قلب را در بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه جراحی قلب باز کاهش دهد؛ بنابراین می‌تواند به عنوان یک آزمایش پرستاری مستقل در تثبیت علائم حیاتی استفاده شود. 
محققان بیان می‌کنند که با توجه به اینکه شکایت اصلی بیماران پس از جراحی قلب باز، دیس ریتمی، تاکی کاردی و فشار خون بالا به دلیل استرس و درد است و نیز با توجه به عوارض جانبی داروهای شیمیایی مانند مواد افیونی، استفاده از روش‌های غیر‌تهاجمی، مانند رایحه‌درمانی برای تسکین استرس و درد به موازات عوامل شیمیایی می‌تواند راهی مهم در کاهش دُز و عوارض جانبی مسکن‌ها باشد [25]. 
مشابه با همین نتایج، در مطالعه ساریتاس و همکاران، تأثیر رایحه‌درمانی با روغن اسطوخودوس قبل از کلانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد آندوسکوپیک بر علائم حیاتی، درد و اضطراب بیماران بررسی شد. نتایج نشان داد که پس از آزمایش با روغن اسطوخودوس، تعداد نبض، میزان فشار خون سیستولیک و دیاستولیک، درد و اضطراب در بیماران گروه آزمایش به‌طور معناداری کاهش و میزان اشباع اکسیژن آن‌ها افزایش یافت [26]. 
در مقابل، در مطالعه ایلتر و همکاران که به ارزیابی تأثیر رایحه‌درمانی استنشاقی بر درد و علائم حیاتی بیماران مبتلا به سرطان پرداخته شد، یافته ها نشان داد که آروماتراپی استنشاقی، بر علائم حیاتی و میزان اشباع اکسیژن شریانی بیماران تأثیری نداشت [27].  
نتایج مطالعات ذکر‌شده بیانگر تأثیر رایحه‌درمانی بر بهبود شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران است. هرچند در برخی مطالعات این اثربخشی تأیید نشده است. شاید دلایلی همانند طول مدت رایحه‌درمانی یا جامعه تحت مطالعه، نتایج مطالعات را تحت تأثیر قرار داده باشد. در تبیین تأثیر رایحه‌درمانی بر شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران می‌توان گفت زمانی که بیمار با موقعیت تنش‌زا روبه‌رو می‌شود، در اثر تحریک اعصاب سمپاتیک مقادیر شاخص‌های فیزیولوژیک افزایش می‌یابد. 
با توجه به نتایج مطالعات مختلف و از‌جمله مطالعه حاضر، به نظر می‌رسد که رایحه‌درمانی با کاهش آدرنوکورتیکوئیدها و درنهایت اپی‌نفرین و آدرنالین و اثرات آرام بخش بالا می‌تواند باعث بهبود شاخص‌های فیزیولوژیک در بیمارانی که با موقعیت‌های استرس‌زا مواجه می‌شوند، شود. 
نتیجه‌گیری
با توجه به نتایج مطالعه حاضر مبنی بر تأثیر رایحه‌درمانی بر کاهش اضطراب و برخی شاخص‌های فیزیولوژیک بیماران تحت آنژیوپلاستی عروق کرونری و با عنایت به این مسئله که شاخص‌های فیزیولوژیک به دنبال افزایش اضطراب و تحریک اعصاب سمپاتیک افزایش می‌یابند؛ به نظر می‌رسد که در موقعیت‌های اضطراب‌آور همانند اعمال جراحی مختلف می‌توان از رایحه‌درمانی به عنوان یک روش آسان، ارزان، بی‌خطر و غیرتهاجمی استفاده کرد.
از محدودیت‌های این مطالعه می‌توان به وجود برخی از عوامل روحی، روانی و محیطی اشاره کرد که تحت کنترل پژوهشگر نبوده و می‌توانند بر اضطراب بیماران تأثیرگذار باشند. همچنین ممکن است تجارب قبلی مواجهه با بوی اسانس شمعدانی یا لیموترش بر نتایج این مطالعه تأثیرگذار بوده باشد. جمع‌آوری اطلاعات پژوهش نیز از طریق پرسش‌نامه و به صورت خودگزارشی بوده که می‌تواند حالات روحی-روانی بیماران یا زمان و مکان جمع‌آوری داده‌ها بر صحت داده‌ها تأثیرگذار بوده باشد. 

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مقاله حاضر برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد پرستاری با شماره ثبت 172211 است که با کد اخلاق به شماره IR.IAU. KHUISF.REC.1399.132-مورد تأیید کمیته اخلاق در پژوهش واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی قرار گرفته است. همچنین این پایان‌نامه با کد IRCT20201209049662N1-در مرکز کارآزمایی بالینی به ثبت رسیده است.

حامی مالی
این مطالعه هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان‌های مختلف دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: مرضیه ضیایی راد؛ تحقیق و بررسی: مریم اسدی مبارکه و مرضیه ضیایی راد؛ نگارش پیش‌نویس: مریم اسدی مبارکه؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: مرضیه ضیایی راد. 

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان مقاله مراتب سپاس و قدردانی خود را از همکاری صمیمانه بیماران عزیز و پرسنل محترم بیمارستان شهید دکتر چمران شهر اصفهان اعلام می‌دارند. 

 

References
1.Trotter R, Gallagher R, Donoghue J. Anxiety in patients undergoing percutaneous coronary interventions. Heart and Lung. 2011; 40(3):185-92. [DOI:10.1016/j.hrtlng.2010.05.054] [PMID]
2.Rahimzadeh M, Kavehie B. [Short-term survival rates after myocardial infractions in Iran: Meta-analysis and systematic review (Persian)]. Journal of Arak University of Medical Sciences. 2017; 20(3):57-67. http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-4674-fa.htm
3.Wang W, Zhang B. Statins for the prevention of stroke: A meta-analysis of randomized controlled trials. Plos One. 2014; 9(3):e92388. [DOI:10.1371/journal.pone.0092388] [PMID] [PMCID]
4.Chatripour R, Shojaeizadeh D, Tol A, Sayehmiri K, Asfeia A, Kia F. [The impact of teacher education on promoting knowledge, attitude and performance of students in prevention of cardiovascular diseases: Application of the HBM model (Persian)]. Razi Journal of Medical Sciences. 2016; 23(146):26-35. http://rjms.iums.ac.ir/article-1-3980-fa.html
5.De Jong-Watt WJ, Arthur HM. Anxiety and health-related quality of life in patients awaiting elective coronary angiography. Heart & Lung. 2004; 33(4):237-48. [DOI:10.1016/j.hrtlng.2004.03.006] [PMID]
6.Bailey L. Strategies for decreasing patient anxiety in the perioperative setting. AORN Journal. 2010; 92(4):445-57; quiz 458-60. [DOI:10.1016/j.aorn.2010.04.017] [PMID]
7.Aghajani M, Mirbagher N. [Comparing the effect of holy Quran recitation and music on patient anxiety and vital signs before abdominal surgeries (Persian)]. Journal of Islamic Life Style Centered on Health. 2012; 1(1):66-74. https://media.farsnews.ir/Uploaded/Files/Documents/1397/02/31/13970231000051.pdf
8.Lee YL, Wu Y, Tsang HW, Leung AY, Cheung WM. A systematic review on the anxiolytic effects of aromatherapy in people with anxiety symptoms. The Journal of Alternative and Complementary Medicine. 2011; 17(2):101-8. [DOI:10.1089/acm.2009.0277] [PMID]
9.Kyle G. Evaluating the effectiveness of aromatherapy in reducing levels of anxiety in palliative care patients: Results of a pilot study. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2006; 12(2):148-55. [DOI:10.1016/j.ctcp.2005.11.003] [PMID]
10.Sajadi M, Bahri N, Abavisani M. [Aromatherapy massage with geranium essence for pain reduction of primary dysmenorrhea: A double blind clinical trial (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2018; 20 (12):50-7. [DOI:10.22038/IJOGI.2017.10430]
11.Sirousfard M, Marofi M, Moieni M, Samooie F, Heidari M M. [The effect of aromatherapy with Pelargonium graveolens on postoperative pain intensity in hospitalized children: A clinical randomized trial (Persian)]. Journal of Clinical Nursing and Midwifery. 2014; 3(2):67-76. http://78.39.35.47/article-1-83-fa.html
12.López EIC, Balcázar MFH, Mendoza JMR, Ortiz ADR, Melo MTO, Parrales RS, et al. Antimicrobial activity of essential oil of Zingiber officinale Roscoe (Zingiberaceae). American Journal of Plant Sciences. 2017; 8(7):1511-24. [DOI:10.4236/ajps.2017.87104]
13.Saraswathi J, Venkatesh K, Baburao N, Hilal MH, Rani AR. Phytopharmacological importance of Pelargonium species. Journal of Medicinal Plants Research. 2011; 5(13):2587-98. https://academicjournals.org/journal/JMPR/article-full-text-pdf/054149D15942
14.Kamrani F, Nazari M, Sahebalzamani M, Amin G, Farajzadeh M. [Effect of aromatherapy with lemon essential oil on anxiety after orthopedic surgery (Persian)]. Iranian Journal of Rehabilitation Research in Nursing. 2016; 2 (4):26-31. [DOI:10.21859/ijrn-02044]
15.Amorim JL, Simas DL, Pinheiro MM, Moreno DS, Alviano CS, da Silva AJ, et al. Anti-inflammatory properties and chemical characterization of the essential oils of four citrus species. Plos One. 2016; 11(4):e0153643.-[DOI:10.1371/journal.pone.0153643] [PMID] [PMCID]
16.Tahmasebi H, Abbasi E, Zafari M, Darvishi H. [The impact of aromatherapy on hemodynamic condition of patients experiencing coronary angiography (Persian)]. Medical - Surgical Nursing Journal. 2013; 2(1-2):26-32. https://www.sid.ir/en/Journal/ViewPaper.aspx?ID=443870
17.Gholami Booreng F, Mahram B, Kareshki H. [Construction and validation of a scale of research anxiety for students (Persian)]. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology. 2017; 23(1):78-93. [DOI:10.18869/nirp.ijpcp.23.1.78]
18.Raies dana N, Kamali E, Soleimani M, Mir Mohammad Khani M. [Assessment of situational and heart focused anxiety in patients with coronary artery disease before angiography (Persian)]. Koomesh. 2017; 19(1):199-206. http://koomeshjournal.semums.ac.ir/article-1-3260-fa.html
19.Bastani F, Roohi Rahimbeigloo E, Rahnavard Z, Haghani H. [State anxiety in mothers with vulnerable neonates who give birth by caesarean section (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2014; 27(90-91):131-9. [DOI:10.29252/ijn.27.90.91.131]
20.Marofi M, Sirosfard M, Alimohammadi N. [The effect of aromatherapy with Rosa damascene mill and pelargonium graveolens on post-operative pain intensity in pediatrics (Persian)]. Journal of Anesthesiology and Pain. 2015; 6(1):64-73. http://jap.iums.ac.ir/article-1-5195-fa.html
21.Rashidi Fakari F, Tabatabaeichehr M. [Comparing the effect of geranium and orange essential oils on level of anxiety during delivery (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2015; 25(123):208-11. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-5223-fa.html
22.Shirzadegan R, Gholami M, Hasanvand S, Birjandi M, Beiranvand A. Effects of geranium aroma on anxiety among patients with acute myocardial infarction: A triple-blind randomized clinical trial. Complementary Therapies in Clinical Practice. 2017; 29:201-6. [DOI:10.1016/j.ctcp.2017.10.005] [PMID]
23.Moslemi F, Alijaniha F, Naseri M, Kazemnejad A, Charkhkar M, Heidari MR. Citrus aurantium aroma for anxiety in patients with acute coronary syndrome: A double-blind placebo-controlled trial. The Journal of Alternative and Complementary Medicine. 2019; 25(8):833-9. [DOI:10.1089/acm.2019.0061] [PMID]
24.Tang SK, Tse MY. Aromatherapy: Does it help to relieve pain, depression, anxiety, and stress in community-dwelling older persons? BioMed Research International. 2014; 2014:430195. [DOI:10.1155/2014/430195] [PMID] [PMCID]
25.Salamati A, Mashouf S, Mojab F. Effect of inhalation of lavender essential oil on vital signs in open heart surgery ICU. Iranian Journal of Pharmaceutical Research. 2017; 16(1):404-9. [PMID]
26.Citlik Saritas S, Buyukbayram Z, Kaplan Serin E, Bilgic Y. Effects of lavender oil intervention before endoscopic retrograde cholangiopancreatography on patients’ vital signs, pain and anxiety: A randomized controlled study.Explore (NY). 2021; 17(5):446-50. [DOI:10.1016/j.explore.2020.07.011] [PMID]
27.İlter SM, Ovayolu Ö, Ovayolu N. The effect of inhaler aromatherapy on invasive pain, procedure adherence, vital signs, and saturation during port catheterization in oncology patients. Holistic Nursing Practice. 2019; 33(3):146-54. [DOI:10.1097/HNP.0000000000000322] [PMID]