یکی از مهم‌ترین انواع بیماری‌های انگلی، آلودگی به کرم‌ها است. ابتلا به کرم‌های انگلی معمولاً به صورت مزمن است و سبب طیف گسترده‌ای از مشکلات جسمانی و اقتصادی، کم‌خونی‌ها و اشکالات در رشد و قد کودکان می‌شود.
در سال‌های گذشته این آلودگی عمدتاً در مناطق گرم و حاره‌ای جهان مثل هندوستان و جنوب آفریقا بوده است، ولی امروزه به دلیل افزایش سفرها و مناسبات بین جوامع مختلف، مبادلات تجاری و مواد غذایی، ایجاد دهکده جهانی، آلودگی آب آشامیدنی در بسیاری از مناطق، تغییرات آب‌وهوایی و گرم‌تر شدن بعضی مناطق جغرافیایی، گسترش شهرها، نگهداری حیوانات در محیط‌های کوچک آپارتمانی و مشکل دفع زباله و پسماندها باعث افزایش شیوع این بیماری شده است [3-1].
انواع زیادی از کرم‌های مختلف تاکنون شناسایی شده‌اند که می‌توانند در انسان ایجاد بیماری کنند و چرخه زندگی و بیماری‌زایی آن‌ها در مناطق جغرافیایی مختلف، متفاوت است و به طور کلی به سه گروه اصلی گرد یا نخی (نماتودها)، پهن یا نواری (سستودها) و ترماتودها تقسیم می‌شوند. 
محل زندگی هرکدام از این کرم‌ها در بدن متفاوت است.
نماتودها، انگل‌های استوانه‌ای و نخی‌شکل هستند که طول آن‌ها از یک میلی‌متر تا حدود یک متر متفاوت است. بعضی از نماتودها، مانند آسکاریس و کرمک، در لوله گوارش زندگی می‌کنند و به نماتودهای روده‌ای معروف هستند، برخی در بافت هم‌بند ایجاد بیماری می‌کنند و بعضی نیز در قسمت‌های دیگر بدن به ‌سر می‌برند.
در ایران تاکنون بیشتر از 32 نوع کرم شناسایی شده‌اند که به صورت انگل انسانی هستند. شایع‌ترین این آلودگی‌ها مربوط به کرم آسکاریس و عمدتاً در نواحی اصفهان، خراسان، آذربایجان و سپس کرم قلابدار در نواحی شمالی و خوزستان و نیز تریکواسترونژیلوئیدس در اصفهان و برخی نواحی جنوبی کشور است [6-4].
اسناد تاریخی نشانگر شناخت بیماری‌های ناشی از کرم‌های انگلی از 3000 سال قبل است. بر اساس نوشته‌های الواح گلی، از گیاهان نعناع، گشنیز، پیاز، نوعی صمغ، فلوس و پوست درخت انار به عنوان مواد ضدکرم در مناطق مختلف استفاده می‌شده است.
در کتب حکمای طب سنتی ایرانی از بیماری‌های انگلی تحت عنوان کلی «‌دیدان‌» نام برده شده و انواع داروها و روش‌های درمانی برای این بیماری معرفی شده [8-6] و بسیاری از دانشمندان غربی نیز به یافته‌های حکمای طب سنتی در کتب خود اشاره کرده‌اند.
اولین کتاب کرم‌شناسی پزشکی از منظر طب کلاسیک در سال 1668میلادی توسط ویلیام رمزی، پزشک انگلیسی تألیف شد. در اواخر قرن 16 با اختراع میکروسکوپ، چرخه زندگی و بیماری‌زایی کرم‌ها مشخص و به گروه‌های مختلف تقسیم‌‌بندی شدند [6 ،1].
از اوایل قرن بیستم استفاده از داروهای شیمیایی علیه کرم‌ها و انگل‌ها شروع و تا امروزه ادامه یافته است. از مهم‌ترین عوارضی که این داروها دارند، می‌توان به عوارض عصبی نظیر تشنج، سردرد، سرگیجه، ضعف عضلانی، اثرات تراتوژنیک و آلرژیک و انسداد روده اشاره کرد [9 ،‌4].
افزایش جمعیت سالمند، افزایش امید به زندگی در جمعیت با بیماری‌های زمینه‌ای و نقص ایمنی، افزایش مقاومت به داروهای ضد انگلی و عوارض جدی ناشی از این داروها لزوم تبیین و آزمون فرضیاتی را ایجاب می‌کند تا به حد‌اکثر اثربخشی و حداقل آسیب دست یافته شود.

در این مطالعه تحقیق به روش مطالعه کتابخانه‌ای صورت گرفت و علاوه بر بررسی منابع طب جدید، بیماری‌های انگلی در کتاب قانون ابن سینا به عنوان یکی از فاخرترین آثار میراث مکتوب طب سنتی ایرانی مورد تحلیل محتوا قرار گرفت و برای این منظور از نسخه چاپ بیروت کتاب قانون و در یک بازه زمانی سه ماهه استفاده شد.
همچنین جهت تکمیل جداولی به منظور نشان دادن نحوه تجویز داروها با استفاده از نسخه 5/‌1 نرم‌افزار نور در کتب و منابع طب سنتی از قبیل اکسیر اعظم، قانون، خلاصه‌التجارب، ذخیره خوارزمشاهی، خلاصه‌الحکمه، المنصوری، مخزن‌الادویه، قرابادین کبیر، اغراض‌الطبیعه، طب اکبری، مفرح‌القلوب، دقائق‌العلاج، الشامل‌، تحفه‌المؤمنین و شرح‌الاسباب و العلامات [10] مطالب مرتبط با کلید‌واژه‌های «کرم»، «دود»، «دیدان» بررسی و جمع‌آوری و ابتدا از نظر محتوا، تجزیه و تحلیل و سپس دسته‌بندی صورت گرفت.

یافته‌ها نشان داد درمان بیماری‌های انگلی در کتاب قانون ابن سینا از یک الگوی درمان مبتنی بر تجویز منطقی دارو پیروی می‌کند. تحلیل محتوایی مطالب استخراج‌شده نشان داد که رویکرد ابن سینا در درمان بیماری‌های انگلی تصمیم‌گیری بر اساس الگوی حل مسئله با توجه به جمع‌بندی شرایط نهایی بیمار از نظر تعیین شدت و اولویت‌بندی عوامل ذیل صورت پذیرفته و از شخصی به شخص دیگر متفاوت است (تصویر شماره 1).



1. علل زمینه‌ساز تولید ماده تغذیه‌کننده انگل در بدن فرد
2. علائم بالینی (جدول شماره 1)



3. علل مرتبط با بیمار، شامل: مزاج کلی بیمار و مزاج عضوی دستگاه گوارش، قوت و ضعف بیمار بر اساس نبض و بیماری‌های زمینه‌ای، سن، عادات و سبک زندگی بیمار
4. در نظر گرفتن خواص داروها شامل: مزاج دارو‌های ضد انگل، قدرت کشندگی و خارج‌کنندگی انگل، قابلیت تقویت معده و گوارش
5. زمان و روش کاربرد دارو: خوراکی، حقنه، طلی، ضماد و حمول
6. نوع انگل: طبقه‌بندی نوع انگل از منظر ابن سینا بر اساس علائم بالینی و مشاهده خود انگل صورت می‌پذیرد. (جدول ‌شماره 2).

الگوی تجویز منطقی دارو تلاش می‌کند تا ضمن به حداکثر رساندن اثربخشی بالینی مضرات را به حداقل برساند، از هدر رفتن منابع بهداشتی کمیاب جلوگیری کند و به انتخاب بیمار احترام بگذارد [11].
علل زمینه‌ساز تولید ماده تغذیه‌کننده انگل در بدن: افزایش بلغم متعفن در دستگاه گوارش علت اصلی تولید عفونت‌های انگلی در انسان بوده و در اثر اسباب زیر به ‌وجود می‌آید [7].
1‌- مواد غذایی تولید‌کننده خلط لزج: زیاده‌روی در مصرف گندم، لوبیا، باقلا، آرد، گوشت خام و نیم پخته، شیر و ماست و دوغ بسیار، سبزیجات، میوه‌های رطب خام، آش‌های پرچرب
2‌- ضعف دستگاه گوارش از هضم کامل غذا در اثر استحمام بعد از خوردن غذا با آب گرم، نزدیکی و استحمام بلافاصله بعد از مصرف غذا، خصوصاً وعده‌های غذایی سنگین و پر کالری.
تعیین الگوی درمان
1. رفع علل زمینه‌ساز (توقف تولید بلغم متعفن در روده‌ها و 
تنقیه روده از بلغم متعفن)؛
2. انتخاب داروی کشنده انگل مناسب بر اساس مواردی که در ادامه می‌آیند.
مزاج: بررسی مزاج جبلی و مزاج اعضای مرتبط نظیر دستگاه گوارش و کبد و مزاج عارضی بیماری فعلی متناسب با علائم دال بر شدت بیماری در انتخاب داروی مناسب برای درمان موثر هستند. به عنوان مثال سردی مزاج دستگاه هاضمه باعث تولید بلغم غیر‌طبیعی و زمینه‌ساز افزایش بلغم متعفن است، در حالی که علائمی مانند تب و ورم علامت گرمی عرضی بوده و تجویز دارو‌های گرم و خشک در این حالت منع مصرف داشته و دارو‌های با مزاج معتدل و سرد جایگزین می‌شوند. 
مزاج دارو و داروی متناسب با نوع انگل: دارو‌های با مزاج گرم تا درجه سوم که معمولاً طعم تلخی دارند، بهترین درمان عفونت‌های انگلی هستند، چرا که همواره رشد این انگل‌ها در محیط چرب و شیرین افزایش می‌یابد و تلخی در تضاد با این محیط است. دارو‌های با مزاج گرم عمدتاً جهت از بین بردن کرم‌های دراز به کار می‌روند. این داروها به صورت مفرد یا مرکب استفاده می‌شوند (جدول شماره 3).



نوع انگل: کرم‌های عریض نیازمند تجویز دارو‌های قوی‌تری هستند. 
قوت و ضعف بیمار: در صورت وجود بی‌اشتهایی و علائم دال بر شدت و وخامت حال بیمار و سقوط قوت نبض دارو‌هایی انتخاب می‌شوند که در تجویز موضعی و خوراکی علاوه بر اثر ضد انگل دارای خاصیت تقویت اشتها و قوای بدنی را داشته باشند. نمونه این دارو‌ها شامل افسنتین و صبر زرد و یا صبر زرد همراه با رب‌های ترش به صورت شربت خوراکی و استفاده موضعی است. 
انتخاب روش تجویز مناسب دارو: تجویز دارو به شکل حمول در اخراج انگل نسبت به کشتن آن کار‌آمد‌تر است. انتخاب ماده زمینه‌ای دارو به صورت چرب یا شیرین باعث جذب و خروج سریع‌تر انگل می‌شود. بهترین زمان تجویز داروها به صورت خوراکی ناشتا است. در صورت تجویز دارو به صورت حقنه باید قبل از تجویز، دارو‌های موضعی (‌ضماد و طلی) با قوت قبض و خاصیت ضد انگل نظیر سماق، طراثیث، اقاقیا، کبر و شوید روی معده قرار داده شود. در عفونت‌های انگل‌های کوچک استفاده از حقنه و حمول مؤثرتر است (جدول شماره 4). 



تجویز مسهل جهت خروج انگل‌های کشته‌شده: بهترین داروی مسهل در این رابطه صبر زرد است. در صورتی که بیمار مبتلا به اسهال باشد، تجویز داروی کشنده کرم به تنهایی کفایت می‌کند و در صورتی که اسهال شدید باشد و احتمال ضعف قوت بیمار وجود داشته باشد، تجویز داروهای بند آورنده اسهال، خصوصاً ضماد‌های قابض با خاصیت ضد انگل برای ایجاد فرصت زمانی کافی برای تأثیر داروی ضد انگل توصیه می‌شود.
به دنبال تأثیر داروی ضد انگل، خروج انگل‌های کشته شده یا به صورت طبیعی روی داده و یا محتاج تجویز داروی مسهل به صورت خوراکی یا حمول خواهد بود (تصویر شماره 2).



3. تدابیر مورد استفاده در مقاومت انگل به درمان بر اساس حدس و تجربه: برخی روش‌های تشخیصی و درمانی در طب سنتی ایرانی مبتنی بر حدس صناعی و تجربه است. نمونه‌ای از آن را بهاء‌الدوله رازی طرشتی در کتاب خلاصه‌التجارب ذکر کرده است: «‌برای افتراق بین وجود کرم دراز و حب‌القرع می‌توان بیمار را به گرمابه برد وکمی صبر کرد تا بدن و اندام‌هایش گرم شود، سپس تکه‌ای یخ روی شکم بیمار مالش می‌دهند، اگر ناحیه بالای ناف برجسته‌تر شد و وجود حرکتی در آن ناحیه مشهود بود، نشانه وجود کرم دراز و اگر زیر ناف حرکت کرد یا برجسته شد، نشانه وجود کرم پهن (کرم کدو) یا گرد است.» 
در درمان عفونت‌های انگلی مقاوم به درمان از روش حدس و تجربه استفاده می‌شود: «‌مریض چند روز متوالی و صبح ناشتا شیر گوسفندی بسیار بخورد، سپس تا هنگام خوردن دارو، گرسنگی بکشد تا کرم‌ها به غایت طالب غذا شوند. 
آن‌گاه داروی کشنده کرم شامل برنگ کابلی و سرخس و قنبیل را کوبیده و در سرکه ترش یا سکنجبین بخیسانند و سپس با شیر بیامیزند، به طوری که بوی آن به مریض نرسد و در این حال قدری گوشت بی‏نمک کباب کرده و بیمار آن را جویده و آب آن فرو برد تا کرم‌ها به بوی آن بیالایند و در طلب غذا دهن باز کرده، آن هنگام شیر را بدو بیاشامند و به یکباره منفذ بینی را سد کرده تا بوی آن قبل از وصول دوا یا هوا به مشام کرم‌ها نرسد و محترز نشوند. 
بعد از خوردن دارو بهتر است که نفس آهسته زنند و گاهی باز ‏گیرند تا بوی دارو به نفس آمیخته نشود و آنجا که بیمار دارو را نتواند بخورد، تدبیر حقنه کنند و غذا چیزی که مناسب باشد می‏دهند و اگر حقنه نیز نتوان کرد، پیوسته ضمادهای لایق به کار دارند.» [8].
4. بهبود تغذیه و اصلاح سبک زندگی بیمار بعد از درمان اولیه: در یک مطالعه متاآنالیز که توسط هالدر و همکاران انجام شد، تأثیرات داروهای ضد انگلی روی 35 هزار فرد مبتلا در 39 کشور و طی 129 طرح پژوهشی بررسی و عوارض، میزان اثربخشی و مقاومت دارویی آن‌ها مقایسه شده است [12].
در مطالعه ای که توسط هریک و همکاران انجام شد، شیوع عفونت‌های انگلی در 133 نفر مهاجر بررسی شده و نشان داده شده که 12 درصد آن‌ها دارای عفونت انگلی بوده‌اند که عمدتاً از نوع Toxocara spp و Strongyloides stercoralis بوده‌اند. علاوه بر تأکید استفاده از روش‌های تشخیصی پاراکلینیک بر لزوم توجه به مسائل بهداشتی، علائم بالینی و ریسک فاکتورها در سایر مطالعات تأکید شده است [13].
از مهم‌ترین مفردات گیاهی مؤثر بر انواع کرم‌ها «برنگ کابلی» با نام علمی Embelia ribes است و در اغلب کتب طب ایرانی و آئورودا در هند به عنوان یک داروی ضد کرم قوی و مؤثر از آن نام برده شده است و به دلیل اهمیتش در این بیماری مختصراً معرفی می‌شود.
برنگ کابلی گیاهی بومی هندوستان است، لیکن در بعضی مناطق سیستان و بلوچستان نیز می‌روید، طبیعت آن گرم و خشک است [14]‌، علاوه بر اثر بارز آن در کشتن کرم‌ها دارای اثرات ضد باکتریایی، ضد قارچ و پروتوزوئری، ضد درد و التهاب، ضد دیابت و هیپرلیپیدمی و آنتی‌اکسیدانی نیز است. در ترکیب شیمیایی‌اش ماده‌ای به نام Embeline وجود دارد که اثرات ضد کرم دارد [16 ،15]. 
در مطالعه‌ای که توسط ککودا و همکاران انجام شد، اثرات برنگ کابلی در مقایسه با پیپرازین سیترات که یک داروی ضد انگل کلاسیک است، مقایسه و نتایج بهتری را نشان داد [17] می‌توان با توجه به مواد مؤثر در برنگ کابلی آن را به عنوان کاندیدایی برای یافتن داروهای جدید پیشنهاد کرد. 
در مطالعاتی که توسط مایزلز و همکاران [18] و ویندیگنی و همکاران [19] انجام شده، بر اهمیت توجه و استفاده از نقش و اهمیت انگل‌های روده‌ای و تک یاخته‌ها و میکروبیوم‌های روده‌ای در کنترل و درمان بسیاری از بیماری‌های آلرژیک و اتوایمون و نورولوژیک و‌... تأکید شده است.
داروهای معرفی‌شده در کتب و منابع طب ایرانی به عنوان داروهای مؤثر بر دیدان که می‌تواند به همه میکروارگانیسم‌های یادشده علاوه برکرم‌ها اشاره داشته باشد، دارای طیفی از اثرات مختلف درمانی در سایر ارگان‌ها هستند و فقط به نابودی کامل انگل‌ها توجه نشده است.
با توجه به شیوع روزافزون انواع بیماری‌های نوپدید و ایمونولوژیک در جوامع بشری لزوم نگرشی جدید به مقوله دیدان و انجام کارآزمایی‌های بالینی در این مورد ضروری به نظر می‌رسد.

رعایت اصول حفظ‌الصحه [20] در کنار روش‌های تشخیصی و درمانی طب کلاسیک می‌تواند در کنترل و پیشگیری این بیماری مؤثر بوده و یا حتی در بسیاری از موارد بر اساس مجموعه علائم ‌بالینی بیمار می‌توان از داروهای گیاهی جهت درمان بیماری‌های انگلی استفاده کرد.
همچنین طرح درمان بر اساس الگوی تجویز منطقی دارو تلاش می‌کند تا ضمن بهره‌مندی از بیشترین اثرات مؤثر و مفید دارو، عوارض جانبی را به حداقل برساند و صرفه اقتصادی روش درمان و احترام به نظر و علاقه‌مندی بیمار را نیز در روند درمان لحاظ کند. این مطالعه می‌تواند به عنوان بستری جهت پژوهش‌های بعدی باشد.

تماما در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.

این تحقیق هیچ گونه کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی ، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرد.

 هر دو نویسنده در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند. 

بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

بدین‌وسیله از سرکارخانم نسترن نیک نفس که در آماده سازی متون زحمات فراوانی کشیدند، تشکر وقدردانی ‌می‌کنیم.

1. Bennett JE, Blaser MJ, Dolin R. Mandell, Douglas, and Bennett’s principles and practice of infectious diseases. Elsevier/Saunders; 2014. https://www.google.com/books/edition/Mandell_Douglas_and_Bennett_s_Principles/BseNCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=0&kptab=overview
2. Jain P, Singh S. Singh, Verma SK, Kharya MD, Solanki S. Anthelmintic potential of herbal drugs. International Journal of Research and Development in Pharmacy & Life Sciences (IJRDPL). 2013; 2(3):412-27. https://www.semanticscholar.org/paper/ANTHELMINTIC-POTENTIAL-OF-HERBAL-DRUGS-Jain-Singh/f8d7ef0152b570d8e5d7cfbf4cee9cde29887721
3. Sayari AA, Bagheri Yazdi SA, Imanzadeh F, Karami H, Yaghoubi MP. Status of parasitic infection in Iran. Pejouhandeh. 2003; 8(5):9-15. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=1627
4. Hotez PJ, Brindley PJ, Bethony JM, King CH, Pearce EJ, Jacobson J. Helminth infections: The great neglected tropical diseases. Journal of Clinical Investigation. 2008; 118(4):1311-21. https://www.jci.org/articles/view/34261
5. Arfa F. Schistisoma bovis in Iran. TTehran University of Medical Sciences Journals. 1959; 17(4):381-5.
6. Arfa F. Medical helminthology. Tehran: Khosravi; 2017.
7. Avicenna H. The Canon of Medicine. [A Sharafkandi, Persian trans.]. Tehran: University of Tehran; 1978.
8. Bahaaldoleh R. Kholase al Tajarob. Tehran: Tehran University of Medical Sciences Pub; 2008. https://www.gisoom.com/book/1586532/%DA%A9%
9. Shalmali N, Ali MR, Bawa S. Imidazole: An essential edifice for the identification of new lead compounds and drug development. Mini Reviews in Medicinal Chemistry. 2018. 18(2):142-63. [DOI:10.2174/1389557517666170228113656] [PMID]
10. Jazani AM, Maleki RF, Kazemi AH, Matankolaei LG, Targhi ST, Kordi S, et al., Intestinal helminths from the viewpoint of traditional Persian medicine versus modern medicine. African Journal of Traditional, Complementary and Alternative Medicines. 2018; 15(2):58-67. [DOI:10.21010/ajtcamv15i2.8]
11. Maxwell SR. Rational prescribing: the principles of drug selection. Clinical Medicine (London, England). 2016;16(5):459-64. [DOI:10.7861/clinmedicine.16-5-459] [PMID] [PMCID]
12. Halder JB, Benton J, Julé AM, Guérin PJ, Olliaro PL, Basáñez MG, et al. Systematic review of studies generating individual participant data on the efficacy of drugs for treating soil-transmitted helminthiases and the case for data-sharing. PLoS Neglected Tropical Diseases. 2017; 11(10):e0006053. [DOI:10.1371/journal.pntd.0006053] [PMID] [PMCID]
13. Herrick JA, Nordstrom M, Maloney P, Rodriguez M, Naceanceno K, Gallo G, et al. Parasitic infections represent a significant health threat among recent immigrants in Chicago. Parasitology Research. 2020:119(3):1139-48. [DOI:10.1007/s00436-020-06608-4] [PMID] [PMCID]
14. Aghili Shirazi S. Makhzan Al-adviyah (the Storehouse of medicaments). Tehran: Tehran University of Medical Sciences; 2009.
15. Chevallier A. Encyclopedia of herbal medicine: 550 herbs and remedies for common ailments, 3^rd edition. DK: Penguin; 2016. https://www.amazon.com/Encyclopedia-Herbal-Medicine-Remedies-Ailments/dp/1465449817
16. Hördegen P, Cabaret J, Hertzberg H, Langhans W, Maurer V. In vitro screening of six anthelmintic plant products against larval Haemonchus contortus with a modified methyl-thiazolyl-tetrazolium reduction assay. Journal of Ethnopharmacology. 2006; 108(1):85-9. [DOI:10.1016/j.jep.2006.04.013] [PMID]
17. Prashith Kekuda TR, Praveen Kumar SV, Nishanth BC, Sandeep M. In vitro athelmintic activity of aqueous extract of Embelia ribes. BioTechnology: An Indian Journal. 2009; 3(2):87-9. https://www.tsijournals.com/articles/in-vitro-athelmintic-activity-of-aqueous-extract-of-embelia-ribes.pdf
18. Maizels RM. Parasitic helminth infections and the control of human allergic and autoimmune disorders. Clinical Microbiology and Infection. 2016; 22(6):481-6. [DOI:10.1016/j.cmi.2016.04.024] [PMID]
19. Vindigni SM, Surawicz CM. Fecal microbiota transplantation.Gastroenterology Clinics of North America. 2017; 46(1):171-85. [DOI:10.1016/j.gtc.2016.09.012] [PMID]
20. Shirbeigi L, Ranjbar M. The effect of life style on healthy skin from the viewpoint of Traditional Persian Medicine (TPM) comparing to modern medicine. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2016; 7(2):165-71. http://jiitm.ir/article-1-690-en.html