فعالیت ورزشی با وجود فواید گوناگونی که برای سلامت عمومی دارد، می‌تواند به دلیل افزایش تولید گونه‌های واکنش‌پذیر و ایجاد فشار اکسایشی، موجب آسیب بافت‌های مختلف بدن شود [1].
چنانچه میزان تولید رادیکال‌های آزاد از توانایی دستگاه دفاعی بدن فراتر رود، فشار اکسایشی به وجود می‌آید که به عدم تعادل بین سیستم دفاعی ضداکسایشی و تولید عوامل پیش‌اکسایشی (مانند رادیکال‌های آزاد) منجر می‌شود.
مشخص شده است که تولید رادیکال‌های آزاد منجر به افزایش شاخص‌هایی چون مالون ‌دی‌آلدئید (MDA) در سرم خون می‌شود که یکی از شاخص‌های مهم برای تعیین آسیب عضلانی به شمار می‌رود [2]. مالون دی‌آلدئید محصول‌ کوچک، اما پایدار پراکسیداسیون لیپیدی است که از تجزیه پراکسیدهای ناپایدار اسیدهای چرب غیراشباع ایجاد شده است [3]. 
با توجه به اینکه فعالیت‌های ورزشی شدید سبب تولید استرس اکسیداتیو می‌شوند؛ سلول‌ها از سیستم دفاع آنتی‌اکسیدان آنزیمی، شامل گلوتاتیون پراکسیداز (GPX) و سوپراکسید ‌دیسموتاز (SOD) به عنوان اولین سد دفاع سلول در برابر فشارهای اکسایشی استفاده می‌کنند.
فشار اکسایشی می‌تواند از طریق افزایش پراکسیداسیون لیپیدها، پروتئین‌ها و نیز فعال کردن مسیرهایی که به آپوپتوزیس ختم می‌شوند، باعث آسیب بافتی و توسعه بیماری‌های قلبی و عروقی و مقاومت به انسولین ‌شود [4].
وجود رادیکال‌های آزاد هنگام فعالیت ورزشی شدید، مصرف اکسیژن را به بیش از بیست برابر زمان استراحت افزایش می‌دهد و حتی در این زمان، مصرف اکسیژن در تارهای عضلانی فعال ممکن است به دویست برابر برسد [5]. 
هنگام آسیب بافت و غشاء عضلانی، محتویات آن، به خصوص برخی از آنزیم‌ها به درون خون انتشار می‌یابند و به همین علت تغییرات سرمی این آنزیم‌ها به عنوان واکنش عضلانی به فشار تمرین شکل می‌گیرند [6]. فرایندهای دیگری نیز نظیر افزایش دمای مرکزی بدن، افزایش تولید اسیدلاکتیک و کاتکولامین‌ها نیز جملگی در تولید رادیکال‌های آزاد هنگام ورزش نقش دارند [7].
گزارش شده هر اندازه جایگزینی در دور‌‌ه‌های بازیافت کامل‌تر باشد، توانایی بیشتری برای تولید نیرو یا حفظ توان در تناوب کار بعدی در فعالیت ورزشی وجود دارد و ورزشکاران در توسعه و تقویت انجام مهارت‌های ورزشی و کاهش خستگی بهتر عمل می‌کنند [8].
به عقیده بسیاری از صاحب‌نظران ورزشی، نوع فعالیت در دوره برگشت به حالت اولیه می‌تواند در کاهش خستگی بعد از فعالیت مؤثر باشد و امکان بازسازی سریع‌تر انرژی را در یک زمان کوتاه‌مدت به خود بدهد. برگشت به حالت اولیه از لحظه پایان یافتن فعالیت تا رسیدن به حد فعالیت متابولیکی استراحت طول می‌کشد. در این دوره حوادث متابولیکی گوناگون در بدن رخ می‌دهد که همه آن‌ها در جهت بازسازی انرژی از دست رفته و ذخیره‌سازی آن هستند [7، 8]. 
امروزه ماساژ جزء لاینفک برنامه ورزشی ورزشکاران جهت رسیدن به موفقیت‌های جهانی و المپیک است و جامعه ورزش هر روز که می‌گذرد به این امر بیشتر واقف می‌شوند. ماساژ، به عنوان یک روش درمانی و آرام‌بخش کاربرد وسیعی در رقابت‌های ورزشی دارد. عقیده بر این ‌است که ماساژ به افزایش سرعت بازیافت و آمادگی ورزشکار برای رقابت بعدی کمک می‌کند [9]. 
ماساژ عبارت است از یک سری حرکات منظم، مرتب و اصولی که روی بافت‌های بدن جهت تأثیر بر سیستم عصبی عضلانی، پوست، مفاصل، کاهش استرس و درد، گردش ‌خون و لنف به کار می‌رود و از دیرباز به عنوان روش مکمل برای درمان، توسعه عملکرد و پیشگیری از وقوع صدمات استفاده می‌شده است.
در جوامع غربی پزشکان (83 درصد) ماساژ را به عنوان یک درمان مکمل قبول دارند؛ به طوری که تعداد زیادی از آن‌ها (71 درصد) مراجعین خود را به متخصصان ماساژ ارجاع می‌دهند. به نظر می‌رسد ماساژ‌درمانی به عنوان یک درمان مکمل پذیرفته شده است [10]. 
بسیاری از مربیان، ورزشکاران و درمانگران ورزشی بر اساس مشاهدات و تجارب خود اعتقاد دارند که ماساژ برای بدن فواید زیادی دارد، از جمله افزایش جریان خون سرخرگی، سیاهرگی، موضعی و حجم ضربه‌ای، کاهش تنش عضلانی، کاهش سطح تحریک‌پذیری عصبی و اضطراب. از نظر آنها، ماساژ موجب بهبود عملکرد ورزشی و پیشگیری از بروز صدمات می‌شود. با وجود این، شواهد علمی در مورد تأثیرات ماساژ پس از تمرین روی عملکرد و پیشگیری از آسیب‌ها بسیار محدود است [11، 12].
عقیده معمول بر آن است که انجام ماهرانه ماساژ موجب کاهش احتمال بروز آسیب توسط شاخص‌های استرس اکسایشی، بهبود عملکرد و حمایت از روند ترمیم بافت‌ها می‌شود. با وجود این، شواهد علمی کمی در مورد تأثیرات ماساژ بعد از تمرین روی بیومارکرهای فشار اکسایشی و آنتی‌اکسیدانی MDA ،‌SOD و GPX وجود دارد. نتایج مطالعه کارابولوت و همکاران نشان داد که فعالیت‌های بدنی منظم و ماساژ به طور قابل‌توجهی مقادیر MDA را کاهش و SOD را افزایش می‌دهد [13].
در این راستا، مطالعاتی که اثر سه نوع ماساژ را بعد از تمرینات ورزشی روی مارکرهای MDA ،‌SOD و GPX بررسی کرده باشد، یافت نشد. با وجود این، برخی از مطالعات اثر فعالیت‌های مختلف ورزشی و ماساژ را بر برخی شاخص‌های آسیب عضلانی [14، 15]، اکسایشی [16]، آنتی‌اکسیدانی [17] و سیستم ایمنی [14‌، 16، 18] بررسی کرده‌اند که بعضاً نتایج متناقضی را هم نشان می‌دهد [18‌، 19].
با توجه به اینکه ورزشکاران همواره در شرایط تمرین شدید فعالیت می‌کنند؛ بنابراین در معرض افزایش استرس اکسایشی قرار دارند و رادیکال‌های آزاد همواره یک تهدید برای سلامت آن‌ها محسوب می‌شود [20]. با توجه به آسیب‌های عضلانی ناشی از فشارهای اکسایشی در فعالیت‌های ورزشی؛ توجه به دوره ریکاوری مانند ماساژ و ارائه مکانیسم‌های جدید اثرات آنتی‌اکسیدانی ماساژ ورزشی ضروری به نظر می‌رسد.
همچنین، مطالعه‌ای در زمینه اثر ماساژ بر شاخص‌های اکسایشی و آنتی‌اکسیدانی MDA ،SOD و GPX وجود ندارد و از طرفی، مطالعاتی که اثر ماساژ بر آنزیم‌های اکسایشی مانند آسیب‌های عضلانی و شاخص‌های سیستم ایمنی را بررسی کرده‌اند، از تکنیک‌های دیگر ماساژ استفاده کرده یا به بررسی اثر ماساژ بعد از تمرینات هوازی و مقاومتی پرداخته است و مطالعه‌ای که تأثیر سه نوع ماساژ (سوئدی، تایلندی و چینی) را بر شاخص‌های اکسایشی و آنتی‌اکسیدانی به طور همزمان، متعاقب یک جلسه فعالیت وامانده‌ساز بررسی کرده باشد، یافت نشد.
با توجه به اهمیت موضوع، مطالعه حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که اثر سه نوع ماساژ بر مقادیر سرمی مالون دی‌آلدئید، گلوتاتیون ‌پراکسیداز و سوپراکسید دیسموتاز متعاقب یک جلسه فعالیت ورزشی وامانده‌ساز چیست.

این پژوهش از نوع نیمه‌تجربی با گروه‌های تجربی و کنترل بود. جامعه آماری شامل دختران عضو تیم‌های فوتسال شهر زاهدان در نیمسال اول سال تحصیلی 99-‌98 بودند. بر اساس جدول مورگان، 48 نفر از آن‌ها با دامنه سنی 17 تا 22 سال به صورت داوطلبانه انتخاب و به صورت تصادفی در چهار گروه مساوی ماساژ سوئدی، ماساژ روسی، ماساژ تایلندی و گروه کنترل تقسیم شدند.
شرایط ورود به مطالعه شامل: 1- ورزشکار باشد 2- نداشتن سابقه‌ی بیماری‌های مربوط به دستگاه قلبی و تنفسی و ارتوپدی 3- عدم مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها و مکمل‌های ورزشی و شرایط خروج از مطالعه شامل: 1- بروز هر نوع بیماری که فرد را از شرکت در بیش از 20 درصد جلسات تمرین باز دارد، 2- بروز هر نوع بیماری و مصرف هر نوع دارو در طول دوره مطالعه که بر فاکتورهای اندازه‌گیری‌شده مؤثر باشد و 3- عدم تمایل آزمودنی برای ادامه فرایند تحقیق.
برای جمع‌آوری داده‌ها، ابتدا مشخصات پرسش‌نامه اطلاعات جمعیت‌شناختی (دارای 13 سؤال که شامل سن، سطح تحصیلات، ازدواج، وضعیت اشتغال، همسرداری، ارتباط با خانواده پدر و همسر، بیماری‌های‌خاص و‌...) ثبت شد. در ادامه، معاینه توسط پزشک متخصص داخلی (اندازه‌گیری فشار خون، ضربان قلب، تنفس، سؤالاتی پیرامون مدت انجام فعالیت ورزشی، داشتن آسیب‌دیدگی و مصرف دارو) در باشگاه ورزشی انرژی زاهدان انجام شد و پس از تأیید، اجازه تمرینات ورزشی از طرف پزشک صادر شد.
قبل از شروع برنامه تمرینی، هدف از اجرای مطالعه برای آزمودنی‌ها شرح داده شده و رضایت‌نامه کتبی دریافت شد. در مرحله اول، وزن (کیلوگرم) و قد (سانتی‌متر) آزمودنی‌ها با استفاده از ترازوی مدل SECA ساخت کشور آلمان، به ترتیب با دقت 1/0 کیلوگرم و 1/0 میلی‌متر، شاخص توده بدن بر حسب وزن تقسیم بر مجذور قد (کیلوگرم بر مترمربع) اندازه گیری شد.
در‌نهایت پس از هماهنگی با آزمودنی‌ها، از آزمودنی‌های هر دو گروه به طور همزمان و به صورت ناشتا از ساعت هشت تا ده صبح، پنج سی‌سی خون از ورید بازویی قدامی گرفته شد. 
در طی این پژوهش، سه بار از سه گروه ماساژ تایلندی (اعمال فشار روی نقاط خاصی از بدن)، ماساژ روسی (فشار متوسط تا زیاد) و ماساژ سوئدی (مالش طولانی، با فشار و ضربه‌زدن با دست) و سه‌بار هم از گروه کنترل توسط کارشناس علوم آزمایشگاهی نمونه ‌خونی گرفته شد. 
خون‌گیری مرحله اول (پیش‌آزمون)، یک ساعت و نیم قبل از آزمون، خون‌گیری مرحله دوم (پس‌آزمون 1)، بلافاصله بعد از تمرین وامانده‌ساز (آزمون بروس) و خون‌گیری مرحله سوم (پس‌آزمون 2)، بلافاصله بعد از ماساژ از آزمودنی‌ها صورت گرفت.
انداز‌ه‌گیری میزان مالون دی‌آلدئید به روش الایزا، توسط دستگاه الیسیس اونو و در دامنه سنجش 5/0 تا 100 نانومول بر میلی‌لیتر و با حساسیت 0/22 نانومول بر میلی‌لیتر و سوپراکسید دیسموتاز به روش الایزا و طبق دستورالعمل شرکت سازنده با استفاده از کیت شرکت رندوکس و با محدوده سنجش 3 تا 900 میکرومول بر میلی‌لیتر و حساسیت 1/52 میکرومول بر میلی‌لیتر و گلوتاتیون پراکسیداز به روش الایزا به روش اسپکتروفتومتری و طبق دستورالعمل شرکت سازنده با استفاده از کیت شرکت رندوکس و با دامنه سنجش 2 تا 600 میکرومول بر میلی‌لیتر و حساسیت 1/12 میکرومول بر میلی‌لیتر اندازه‌گیری شد. در این مطالعه از آزمون بروس استفاده شد. این آزمون هفت مرحله دارد. در آغاز، فرد روی نوار گردان راه می‌رود و با افزایش سرعت و شیب از مرحله سوم و چهارم به راه رفتن سریع می‌پردازد و در صورت توانایی برای ادامه فعالیت، ورزشکار شروع به دویدن می‌کند.
هر مرحله از آزمون بروس سه دقیقه طول می‌کشد و شیب و سرعت دستگاه در هر مرحله افزایش می‌یابد. هر گاه فردی دچار خستگی مفرط شود و دیگر قادر به ادامه فعالیت نباشد، فعالیت متوقف و زمان فعالیت و ضربان قلب در انتها ثبت می‌شود [21]. 
در تجزیه و تحلیل آماری، ابتدا تمامی متغیرهای کمّی توسط آزمون کولموگروف اسمیرنف از نظر نرمال‌ بودن بررسی شد و پس از تأیید برای بررسی تفاوت میانگین درون‌گروهی از آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری‌های مکرر و تحلیل واریانس یک‌طرفه، برای اندازه‌گیری تفاوت‌های بین‌گروهی استفاده شد. 
با توجه به همگنی واریانس‌ها و سطح معنا‌داری بالا از آزمون تعقیبی توکی استفاده شد. همه محاسبات آماری با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 23 در سطح معناداری P≤0/05 انجام شد. 

بین متغیرهای سن، وزن و قد آزمودنی‌های شرکت‌کننده در این مطالعه در دو گروه تجربی و کنترل از لحاظ آماری، تفاوت معناداری وجود نداشت (05/0). (جدول شماره 1). 



نتایج آزمون تحلیل واریانس با اندازه‌گیری‌های مکرر نشان داد ماساژ بعد از یک فعالیت وامانده‌ساز منجر به کاهش معنا‌دار مقادیر سرمی مالون دی‌آلدئید (0/001=P)، (F=73/811)، (0/08±0/22) و افزایش معنا‌داری گلوتاتیون ‌پراکسیداز (0/001=P)، (‌F=44/237)،‌ (0/46±1/84) و سوپراکسید دیسموتاز (0/001=P)، (‌F=14/594)، (2/86±10/02) می‌شود.
همچنین با توجه به اثر معنا‌داری تعامل فاکتور و گروه بر مقادیر سرمی مالون دی‌آلدئید (0/001=P)، (‌F=9/994)، نتایج آزمون تعقیبی توکی نشان داد بین هر سه ماساژ اختلاف معنا‌داری وجود دارد و بیشترین اختلاف مربوط به اختلاف پس‌آزمون 1 و پس‌آزمون 2 است. 
از طرفی، با توجه به اثر تعاملی (0/001=P)، (F=3/131) بین مقادیر سرمی گلوتاتیون پراکسیداز (GPX) در پس‌آزمون 2 با پیش‌آزمون و پس‌آزمون 1، اختلاف معنا‌داری وجود دارد، اما بین مقادیر سرمی گلوتاتیون پراکسیداز (GPX) در پیش‌آزمون با پس‌آزمون 1، اختلاف معنا‌داری مشاهده نشد. همچنین با توجه به اثر تعاملی به‌دست‌آمده (0/001=P)، (F=3/131) بین مقادیر سرمی آنزیم سوپراکسید دیسموتاز (SOD) در پس‌آزمون 2 با پیش‌آزمون و پس‌آزمون 1، اختلاف معنا‌داری به ‌دست آمد، اما بین مقادیر سرمی آنزیم سوپراکسید دیسموتاز (SOD) در پیش‌آزمون با پس‌آزمون 1، اختلاف معنا‌داری وجود ندارد. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‌راهه هم نشان داد بین اثرات سه نوع ماساژ ورزشی بر مقادیر سرمی مالون دی‌آلدئید، گلوتاتیون‌ پراکسیداز و سوپراکسید‌ دیسموتاز پس از یک جلسه فعالیت ورزشی وامانده‌ساز تفاوت معناداری وجود دارد (0/001=P)‌، (جدول شماره 2).


 

با توجه به نتایج این مطالعه، به ‌نظر می‌رسد استفاده از ماساژ در دوره بازیافت و استراحت بعد از تمرینات ‌ورزشی برای کاهش بیومارکر‌ اکسایشی مالون‌دی‌الدئید و افزایش آنزیم‌های آنتی‌اکسیدانی گلوتاتیون ‌پراکسیداز و سوپراکسید ‌دیسموتاز مؤثر واقع شود. پیشنهاد می‌شود مطالعات دیگر روی آزمودنی‌های دیگر در زمان‌های مختلف و با شدت‌های متفاوت صورت گیرد تا با قاطعیت بیشتری بتوان اظهار نظر کرد.
 

1. Alikhani S, Sheikholeslami-Vatani D. Oxidative stress and anti-oxidant responses to regular resistance training in young and older adult women. Geriatrics & Gerontology International. 2019; 19(5):419-22. [DOI:10.1111/ggi.13636.] [PMID]
2. McLeay Y, Stannard S, Houltham S, Starck C. Dietary thiols in exercise: Oxidative stress defence, exercise performance, and adaptation. Journal of the International Society of Sports Nutrition. 2017; 14(1):12-27. [DOI:10.1186/s12970-017-0168-9.] [PMID] [PMCID]
3. Thirumalai T, Therasa SV, Elumalai EK and David E. Intense and exhaustive exercise induce oxidative stress in skeletal muscle. Asian Pacific Journal of Tropical Disease. 2011; 1(1):63-6. [DOI:10.1016/S2222-1808 (11)60016-9]
4. Belviranl M, Gökbel H, Okudan N, Başaralı K. Effects of grape seed extract supplementation on exercise-induced oxidative stress in rats. The British Journal of Nutrition. 2012; 108(2):249-56. [DOI:10.1017/S0007114511005496] [PMID]
5. Ahmadi-kakavandi M, Azizbeigi K, Qeysari SF. [The effects of progressive resistance training on malondialdehyde concentration and superoxide dismutase enzyme activity in inactive elderly women (Persian)]. Payavard. 2019; 13(2):151-9. http://payavard.tums.ac.ir/article-1-6764-en.html
6. Li S, Tan H, Wang N, Zhang Z, Lao L, Wong. The role of oxidative stress and antioxidants in liver diseases. International Journal of Molecular Sciences. 2015; 16(11):26087-124. [DOI:10.3390/ijms161125942] [PMID] [PMCID]
7. Kostaropoulosia IA, Nikolaidis MG, Jamurtas AZ, Ikonomou GV, Makrygiannis V, Papadopoulos G, et al. Comparison of the blood redox status between long distance and short distance runners. Physiological Research. 2006; 55(6):611-6. [PMID]
8. Heyman E, De Geus BA, Mertens I, Meeusen R. Effects of four recovery methods on repeated maximal rock climbing performance. Medicine & Science in Sports & Exercise. 2009; 41(6):1303-10. [DOI: 10.1249/MSS.0b013e318195107d]
9. Hilbert JE, Asforzo G, Swensen T. Effect of massage on delayed onset muscle soreness. British Journal of Sports Medicine. 2003; 37(1):72-5. [DOI:10.1136/bjsm.37.1.72] [PMID] [PMCID]
10. Buttagat V, Eungpinichpong W, Chatchawan U, Kharmwan S. The immediate effects of traditional Thai massage on heart rate variability and stress-related parameters in patients with back pain associated with myofascial trigger points. Journal of Bodywork and Movement Therapies. 2011; 15(1):15-23. [DOI:10.1016/j.jbmt.2009.06.005] [PMID]
11. Pinar S, Kaya F, Bicer B, Erzeybek MS, Cotuk HB. Different recovery methods and muscle performance after exhausting exercise: Comparison of the effects of electrical muscle stimulation and massage. Biology of Sport. 2012; 29(4):269-75. [DOI:10.5604/20831862.1019664] [PMID] [PMCID]
12. Weerapong P, Hume PA, Kolt GS. The mechanisms of massage and effects on performance, muscle recovery and injury prevention. Sports Medicine. 2005; 35(3):235-56. [DOI:10.2165/00007256-200535030-00004] [PMID]
13. Karabulut AB, Kafkas ME, Kafkas AS, Onal Y, Kiran TR. The effect of regular exercise and massage on oxidant and antioxidant parameters. Indian Journal of Physiology and Pharmacology. 2013; 57(4):378-83. [PMID]
14. Yousefi Saghazi S, Azamian Jazi A. [The effect of caressing sports massage on some safety indicators of elite basketball players in wheelchairs after a hard training session (Persian)]. Journal of Exercise Science and Medicine. 2015; 7(2):267-78. [DOI:10.22059/JSMED.2015.56565]
15. Emani E, MoshtaghEshgh Z, Hosseini T, Alavi Majd H, AbedSaeidi Zh. [The effect of foot massage on physiological indicators of female patients with CVA admitted in the ICU (Persian)]. Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2009; 17(2):76-82. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=93425
16. Saadat F, Hossienzadeh M. [The effect of sports massage on hematological parameters in semi-professional male runners (Persian)]. Report of Health Care Journal. 2019; 5(3):8-13. http://jrhc.miau.ac.ir/article_3501.html
17. Poorbarzegar M, Minoonejad H, Seidi F, Mozafaripour E. [The immediate effect of sports massage on proprioception of knee and ankle joints in collegiate male athletes (Persian)]. Scientific Journal of Kurdistan University of Medical Sciences. 2017; 21(6):72-82. http://sjku.muk.ac.ir/article-1-2825-en.html
18. Ilbeigi S, Ayubi Avaz M, Saghebjoo M, zardast M. [Acute effects of proprioception, massage and dynamic stretching warm up protocols on serum CK and LDH activity levels after one session of Plyometric training in male volleyball players (Persian)]. Koomesh. 2016; 17(2):393-402. http://koomeshjournal.semums.ac.ir/article-1-2762-en.html
19. Hunter AM, Watt JM, Watt V, Galloway SDR. Effect of lower limb massage on electromyography and force production of the knee extensors. British Journal of Sports Medicine. 2006; 40(2):114-8. [DOI:10.1136/bjsm.2005.019075] [PMID] [PMCID]
20. Fattahi Bafghi A, Homaee H M, Azarbayjani M A. [Effects of high intensity interval training and curcumin supplement on antioxidant enzyme in heart tissue of diabetic rats (Persian)]. Iranian Journal of Diabetes and Obesity. 2016; 8(3):135-41. http://ijdo.ssu.ac.ir/article-1-309-en.html
21. Bahram ME, Ghofrani M, Pourvaghar M J, Arabpour H. [Comparing the effect of wet cupping with that of intensive aerobic workout on HDL and LDL levels in young male athletes (Persian)]. Complementary Medicine Journal Arak. 2018; 8(3):2330-40. http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-442-en.html
22. Parise G, Phillips SM, Kaczor JJ, Tarnopolsky MA. Antioxidant enzyme activity is up-regulated after unilateral resistance exercise training in older adults. Free Radical Biology and Medicine. 2005; 39(2):289-95. [DOI:10.1016/j.freeradbiomed.2005.03.024] [PMID]
23. Hernandez-Reif M, Ironson G, Field T, Hurley J, Katz G, Diego M, et al. Breast cancer patients have improved immune and neuroendocrine functions following massage therapy. Journal of Psychosomatic Research. 2004; 57(1):45-52. [DOI:10.1016/S0022-3999(03)00500-2]
24. Ang JY, Lua JL, Mathur A, Thomas R, Asmar BI, Savasan S, Buck S, et al. A randomized placebo-controlled trial of massage therapy on the immune system of preterm infants. Pediatrics. 2012; 130(6):1549-58. [DOI:10.1542/peds.2012-0196] [PMID] [PMCID]
25. Kim JO. Kim IS. [Effects of aroma self-foot reflexology massage on stress and immune responses and fatigue in middle-aged women in rural areas (Korean)]. Journal of Korean Academy of Nursing. 2012; 42(5):709-18. [DOI:10.1542/peds.2012-0196] [PMID] [PMCID]
26. Sheikh-Sarraf B, Azarbayjani M-A, Agha Alinejad H. The effect of aerobic interval training and massage therapy on c-reactive protein and cardiorespiratory fitness in cardiovascular patients after coronary artery bypass graft. Journal of Applied Sports Physiology. 2016; 4(1):9-16. DOI: 10.7508/aass.2016.01.003
27. Samjoo IA, Safdar A, Hamadeh MJ, Raha S. Tarnopolsky MA. The effect of endurance exercise on both skeletal muscle and systemic oxidative stress in previously sedentary obese men. Nutrition & Diabetes. 2013; 3(9):e88. [DOI:10.1038/nutd.2013.30] [PMID] [PMCID]
28. Zainuddin Z, Newton M, Sacco P, Nosaka K. Effects of massage on delayed-onset muscle soreness, swelling, and recovery of muscle function. Journal of Athletic Training. 2005; 40(3):174-80. [PMID]
29. Petibois C, Deleris G. Erythrocytes adaptation to oxidative stress in endurance training. Archives of Medical Research. 2005; 36(5):524-31. [DOI:10.1016/j.arcmed.2005.03.047] [PMID]
30. Ceci R, Beltran-Valls MR, Duranti G, Dimauro I, Quaranta F, Pittaluga M, et al. Oxidative stress responses to a graded maximal exercise test in older adults following explosive-type resistance training. Redox Biology. 2014; 2(1):65-72. [DOI:10.1016/j.redox.2013.12.004] [PMID] [PMCID]
31. Vezzoli A, Pugliese L, Marzorati M, Serpiello FR, La Torre A, Porcelli S. Time-course changes of oxidative stress response to high-intensity discontinuous training versus moderate-intensity continuous training in masters runners. PLoS One. 2014; 9(1):e87506. [DOI:10.1371/journal.pone.0087506] [PMID] [PMCID]
32. Billhult A, Lindholm C, Gunnarsson R, Stener-Victorin E. The effect of massage on immune function and stress in women with breast cancer: A randomized controlled trial. Autonomic Neuroscience: Basic & Clinical. 2009; 150(1-2):111-5. [DOI:10.1016/j.autneu.2009.03.010] [PMID]
33. Dabidi Roshan V, Moslehi-Najafabadi E. The effect of short-term vitamin E supplementation on some indexes of sport performances and lipid per-oxidation in healthy men. World Journal of Sport Sciences. 2009; 2:75-81. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?ID=322834