مقدمه
سلامت، چه فردی و چه جمعی بی‌تردید از مهم‌ترین ابعاد مسائل حیات انسان است و شرط ضروری برای ایفای نقش‌های اجتماعی است و همه انسان‌ها در صورتی می‌توانند فعالیت کامل داشته باشند که هم خود را سالم احساس کنند و هم جامعه آنها را سالم بداند. 
سلامت زنان به تعاملات پیچیده بین بیولوژی فردی، رفتار بهداشتی و زمینه تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی زندگانی زنان بستگی دارد. گرچه مسائل و مشکلات بهداشتی در هر دو جنس دارای اهمیت است، اما توجه به سلامت زنان و دختران از اهمیت بیشتری برخوردار است، چرا که به‌ویژه دختران به لحاظ جنسیت خود و به تبع آن مسئولیت و ایفای نقش مورد انتظار جامعه دارای شرایط خاصی هستند [1].
سلامت زنان مفهومی وسیع دارد و ابعاد آن شامل سلامت جسمی، روانی، اجتماعی، فرهنگی و معنوی است و تحت تأثیر عوامل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و بیولوژیکی قرار دارد. این تعریف خود یک چارچوب مفهومی برای رویکردی مؤثر و مرتبط برای پیشگیری از بیماری و ارتقای سلامت زنان ارائه می‌دهد [2].
 یکی از مسائل مهمی که در زندگی بشر نقش اساسی دارد، تغذیه است. در قرآن از غذاهایی نام برده شده که بی‌شک توجه به آنها و به‌کارگیری دستورات مطرح‌شده در مورد آنها می‌تواند تأمین‌کننده سلامت جسمی و روحی باشد [3].
انسان از هزاران سال قبل با خواص درمانی عسل آشناست. عسل، یک ماده غذایی ارزشمند شامل کربوهیدرات‌ها، آنزیم‌ها، آمینواسیدها، اسیدهای آلی، مواد معدنی، ترکیبات آروماتیک، پیگمان‌ها، موم‌ها و دانه‌های گرده است [4]. 
عسل از طعام‌های مهمی است که در قرآن به آن اشاره شده است، به طوری که در سوره مبارکه نحل، آیه شریفه 76 می‌فرماید: «فیه شفاء للناس...» در آن درمان بیماری‌های مردم است [5]. گذشته از استفاده خوراکی از آن، از این ماده طبیعی به عنوان دارو برای درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شده است.
در تاریخ بشریت مصریان، چینی‌ها و یونانی‌ها از عسل برای درمان زخم‌ها و بیماری‌های روده استفاده می‌کردند. امروزه از عسل در جلوگیری از التهاب مفاصل، روماتیسم، آرتریت روماتوئید [6]، زخم‌های عفونی، سوختگی درجه دو [7]، اسهال [8]، افزایش وزن و سندرم متابولیک [9]، درماتیت آتوپیک [10]، کاهش درد بعد از عمل برداشتن لوزه [11]، زخم پای دیابتی [12] و عفونت قارچی [13] توصیه می‌شود. 
مصرف عسل طبیعی به مدت هشت هفته موجب کاهش وزن بیماران دیابتی دچار اضافه وزن و چاقی می‌شود، بدون آنکه اثر منفی بر قند خون ایجاد کند [14].
ابوعلی سینا درباره خواص عسل در کتاب معروف قانون در طب می‌نویسد: «عسل دستگاه‌های درونی بدن را تقویت، نیرورا زیاد و اشتها را باز می‌کند. عسل جوانی را جاودان و حافظه را نیرو می‌بخشد. عسل در محو زخم‌های چرکین و ریشه‌دار مؤثر است و به درمان آنها کمک می‌کند. تاریکی دید را می‌زداید و بهترین درمان عفونت‌های لثه است، همچنین دردهای شکم، سرفه، مارگزیدگی، اختلالات تنفسی و دردهای مفصلی را تسکین می‌دهد» [15].
تحقیقات جدید مدارک بیشتری را دال بر سومند بودن عسل ارائه می‌دهد. عسل دارای انواع آنتی‌اکسیدان‌های آنزیمی و غیرآنزیمی شامل گلوکز اکسیداز، کاتالاز، L‌-آسکوربیک اسید، فلاونوئیدها، اسیدهای فنولیک، کارتنوئیدها، اسیدهای آلی، آمینواسیدها و پروتئین‌ها است. آنتی‌اکسیدان‌ها از فعال‌ترین ترکیبات فیزیولوژیکی در عسل هستند که در حفاظت از موجودات زنده در برابر آسیب اکسیداتیو نقش مهمی دارند و از بروز انواع بیماری‌های مزمن مانند سرطان، بیماری‌های قلب و عروق و دیابت جلوگیری می‌کنند [16].
شربت عسل به عنوان تسکین‌دهنده سرفه، تورم و گلودرد مؤثر است. بررسی متون و مقالات نشان می‌دهد که عسل در مقایسه با داروهای ضدسرفه رایج نظیر دکسترومتورفان، دیفن هیدرامین و دارونما می‌تواند باعث کاهش بیشتر سرفه شبانه کودکان و بهبود وضعیت خواب کودکان و والدین شود [20-17].
با توجه به این موضوع که امروزه طب سنتی و طب مکمل و تغذیه‌درمانی و استفاده از غذاهای عمل‌گرا جایگاه ویژه‌ای در حفظ سلامت و پیشگیری و درمان بیماری‌ها دارد و از آنجا که سلامت زنان نقش مهمی در سلامت خانواده و جامعه دارد، این تحقیق با هدف بررسی تأثیر عسل بر بهداشت باروری زنان انجام شد.

مواد و روش‌ها
این پژوهش، مطالعه‌ای مروریروایتی است که با هدف بررسی تأثیر عسل بر بهداشت باروری زنان در مقالات انگلیسی و فارسی بین سال‌های 2005 تا 2020 صورت گرفته است.
برای دسترسی به مقالات مرتبط، جست‌وجو در پایگاه‌های علمی اس‌آی‌دی، مدلاین، پاب‌مد، اِمباس، کوچران، گوگل اسکالر، آی‌اس‌آی، اسکوپوس و مِدلیب انجام گرفت. این جست‌وجو با کلید‌واژه‌های Honey and Reproductive Health,‌ Pregnancy,‌ Postpartum, Child Labor,‌ BreastFeeding,‌ women Health و کلید‌واژه‌های فارسی عسل و سلامت زنان، بهداشت باروری، بارداری، زایمان، بعد از زایمان .شیردهی انجام شد. 
معیارهای انتخاب مقالات عبارت بود از: مقالات یافته شده در سال 2020 که از نوع کیفی و کمّی و به 15 سال اخیر (از سال ۲۰۰۰ تاکنون) مربوط می‌شد، مقالات فارسی و انگلیسی زبان چاپ‌شده در مجلات علمی داخلی و خارجی مربوط به بهداشت باروری زنان با عسل که متن کامل آ‌نها دردسترس بود و با توجه به محدود بودن مطالعات انجام‌شده در حوزه بهداشت باروری زنان و عسل، در این مقاله مروری فقط به تأثیر عسل بر درد‌های قاعدگی، زایمان، اپی زیوتومی، واژینیت کاندیدایی پرداخته شده است.
معیارهای خروج مقالات عبارت بود از: مقالات به زبانی غیر از فارسی و انگلیسی، مقالات با داده‌های ناقص و غیرمرتبط و مطالعات مروری، مقالاتی که حجم نمونه نامشخص داشت، مقالاتی که در آ‌نها نحوه اجرا به خوبی مشخص نشده بود.




دو پژوهشگر هم‌زمان جست‌وجوی مقالات را انجام دادند. برای انتخاب مطالعات در مرحله اول عنوان، چکیده و واژه‌‌‌های کلیدی ارزیابی و معیارهای واجد شرایط بودن آن‌ها بررسی شد. در مرحله دوم، متن کامل مقالات به صورت مستقل توسط دو نفر پژوهشگر برای واجد شرایط بودن بررسی شد.

یافته‌ها 
در جست‌وجوی به‌عمل‌آمده در پایگاه‌های یادشده و با توجه به معیارهای ورود در مجموع تعداد 76 مقاله به دست آمد که از این تعداد 45 مقاله (59/2 درصد) به زبان فارسی و 31 مقاله (40/7 درصد) به زبان انگلیسی بود. با حذف مقالات تکراری و همپوشان در پایگاه‌های اطلاعاتی در مرحله اول تعداد 25 مقاله باقی مانده و در‌نهایت بعد از اعمال معیارهای ورود و خروج، سیزده مقاله مورد تحقیق قرار گرفت. 

واژینیت کاندیدایی
نتایج حاصل از این مطالعه مروریروایتی نشان داد که تحقیقات در این زمینه بسیار محدود است و بیشترین فراوانی مربوط به تحقیقات انجام‌شده روی بررسی تأثیر عسل بر کاندیدا آلبیکنس، لاکتوباسیلوس بیفیدوس و واژینیت کاندیدایی بود.
بنائیان و همکاران بهبررسی تأثیر آزمایشگاهی عسل بر کاندیدا آلبیکانس و لاکتوباسیلوس پرداختند. نتایج مطالعات نشان داد، عسل با غلظت 75 درصد و بالاتر توانست رشد کاندیدا را به میزان بالایی مهار کند. 
عسل می‌تواند به طور قابل توجهی از رشد کاندیدا جلوگیری کند، بدون اینکه تأثیری روی لاکتوباسیلوس داشته باشد. با توجه به اینکه لاکتوباسیلوس یک فلور طبیعی واژن است، این مسئله حائز اهمیت است که عسل بدون تغییر فلور طبیعی واژن می‌تواند رشد کاندیدا را مهار کند [21]. 
همچنین بنائیان و همکاران در مطالعه‌ای دیگر به مقایسه تأثیر عسل و مایکونازول در برابر کاندیدا آلبیکنس در محیط کشت پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد که عسل در غلظت 80 درصد تا حد زیادی از رشد کاندیدا جلوگیری می‌کند [22].
موسی مجیدی و همکاران نیز به مقایسه تأثیر ضد‌قارچی عسل و فلوکونازول علیه کاندیدا آلبیکنس در شرایط آزمایشگاهی و در کاندیدیازیس گوارشی در مدل حیوان آزمایشگاهی پرداختند. نتایج به‌دست‌آمده تأثیر ضد‌کاندیدیایی عسل هم در شرایط آزمایشگاهی و هم در مدل حیوانی کاندیدیازیس را نشان می‌دهد [23].
مهدوی و همکاران نیز با مطالعه روی اثر عسل شمال ایران بر کاندیدا آلبیکانس نشان دادند که عسل در از بین بردن کاندیدا آلبیکنس مؤثر است [24]. 
سیفی و همکاران در مطالعه‌ایکه به بررسی تأثیر ژل واژینال عسل و کرم واژینال کلوتریمازول بر فلور طبیعی واژن زنان مبتلا به واژینیت کاندیدایی پرداختند، به این نتیجه رسیدند که در گروه عسل بعد از تکمیل دوره درمان و بهبود علائم بالینی، میزان لاکتوباسیل‌ها افزایش یافت که نسبت به قبل از درمان اختلاف معنادار بود (0/001>‌P).
 در گروه کلوتریمازول اختلاف معناداری در فراوانیلاکتوباسیل قبل و بعد از درمان مشاهده نشد (0/705=‌P). عسل در مقایسه با کلوتریمازول، علاوه بر درمان واژینیت کاندیدیایی، فلور طبیعی واژن را تغییر نمی‌دهد [25]. 
همچنین فاضل و همکاران، مطالعه‌ایبا عنوان مقایسه تأثیر عسل با کلوتریمازول به تنهایی و مخلوط با هم بر واژینیت کاندیدایی انجام دادند. نتایج مطالعه نشان داد بعد از درمان با عسل و کلوتریمازول، علائم و نشانه‌های بیمار کاهش معناداری پیدا کرد (0/001>P). 
موفقیت 100 درصد درمان در گروه عسل به تنهایی و عسل و کلوتریمازول حتی سی روز بعد ازآزمایش مشاهده شد (0/001>P)که در مقایسه با گروه کلوتریمازول تفاوت معنادار داشت. استفاده از عسل به تنهایی درمان مؤثری برای واژینیت کاندیدیایی است. همچنین ترکیب پنج میلی‌لیتر عسل و صد میلی‌گرم کلوتریمازول در درمان شایع‌ترین واژینیت مؤثر است [26].
مطالعات مشابه که به بررسی مقایسه‌ای کرم واژینال ماست و عسل و کلوتریمازول روی علائم عفونت کاندیدایی واژن پرداختند، نشان دادند که اثرات درمانی کرم واژینال ماست و عسل شبیه به کرم واژینال کلوتریمازول نیست، اما در تخفیف علائم عفونت کاندیدایی واژن بسیار مؤثر است [28 ،‌27]. جدول شماره 1، خلاصه مشخصات مطالعات انجام‌شده در زمینه تأثیر عسل بر واژینیت کاندیدایی را نشان می‌دهد.



درد قاعدگی اولیه (دیسمنوره)
بررسی مطالعات نشان می‌دهد مصرف عسل می‌تواند روی کیفیت و کمیت خون‌ریزی قاعدگی و علائم همراه با درد قاعدگی تأثیر‌گذار باشد.
 میر‌باقر و همکاران، مطالعه‌ای با عنوان مصرف عسل خالص و ناخالص روی شدت درد قاعدگی اولیه، مقدار خون‌ریزی، مدت خون‌ریزی و فاصله بین دو خون‌ریزی انجام دادند. نتایج مطالعه نشان داد که مصرف عسل خالص باعث کاهش معنادار در شدت درد و مقدار خون‌ریزی قاعدگی در زنان مبتلا به درد قاعدگی اولیه می‌شود و از آن می‌توان به عنوان یک روش درمانی در درمان درد قاعدگی استفاده کرد [29].
در مطالعه‌ای دیگر، میر‌باقر و همکاران به بررسی مقایسه‌ای تأثیر عسل خالص و ناخالص روی تهوع، استفراغ، سردرد همراه با دیسمنوره اولیه پرداختند. نتایج مطالعه نشان داد که میانگین شدت سردرد (0/002=P) (P=0/01) و تهوع استفراغ (0/05=P) (P=0/04) پس از مصرف عسل خالص، کاهش معناداری داشت. 
ولی در زمان مصرف عسل ناخالص، میانگین شدت سردرد (0/65=P) (P=0/42) و تهوع استفراغ (0/51=P) (P=0/31)کاهش معنادار نداشت؛ بنابراین می‌توان از عسل خالص جهت پیشگیری و درمان علائم همراه قاعدگی (سردرد و تهوع استفراغ)استفاده کرد [30].
امیر فراهانی و همکاران نیز به مقایسه اثر مفنامیک اسید و عسل روی شدت درد قاعدگی اولیه پرداختند. نتایج تحقیق نشان داد که مصرف عسل باعث کاهش شدت درد قاعدگی می‌شود [31].

زایمان
مطالعات انجام‌شده در سال‌های اخیر نشان می‌دهد، مصرف خوراکی عسل می‌تواند بر روند زایمان نیز تأثیرگذار باشد.
تعاونی و همکاران به بررسی تأثیر شربت عسل خوراکی روی شدت درد فاز فعال زایمان در زنان نخست‌زا پرداختند. این مطالعه به صورت کارآزمایی بالینی تصادفی روی هشتاد زن نخست‌زا انجام گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که مصرف عسل به طور معناداری شدت درد لیبر (زایمان) را کاهش می‌دهد. تفاوت معناداری بین دو گروه در سی دقیقه بعد از آزمایش (0/028=P)90 دقیقه (0/003=P) و 120 دقیقه بعد از آزمایش (0/022=P) وجود داشت. درد به طور معناداری فوراً بعد از مصرف تا 120 دقیقه بعد از آزمایش کاهش پیدا کرد [32].
همچنین در تحقیقی مشابه، قادری و همکاران به بررسی شربت عسل زعفران بر پیشرفت زایمان در زنان نخست‌زا پرداختند. این تحقیق به صورت کارآزمایی بالینی تصادفی دوسوکور روی نود زن نخست‌زای کم‌خطر انجام شد. 
گروه آزمایش یک، دریافت‌کننده شربت عسل و زعفران، گروه آزمایش دو، دریافت‌کننده شربت قند زعفران و گروه کنترل دریافت‌کننده پلاسبو (مایع حاوی رنگ مصنوعی زعفران و سدیم ساخارین) بود. 
نتایج تحقیق نشان داد که مدت زمان مرحله اول، دوم و سوم زایمان پس از آزمایش در هر دو گروه آزمایش کمتر از گروه دارونما بود و از نظر آماری معنادار بود (0/000=P). مدت زمان مرحله اول زایمان، در گروه شربت زعفران عسل به طور قابل توجهی کوتاه‌تر از گروه شربت قند زعفرانبود (0/016=‌P‌) [33]. 
جدول شماره 2، خلاصه مشخصات مطالعات انجام‌شده در زمینه تأثیر عسل بر درد قاعدگی اولیهو زایمان را نشان می‌دهد.

زخم اپی‌زیوتومی و سزارین 
عسل از قدیمی‌ترین داروهای شناخته‌شده است. استفاده از آن به چهار هزار سال پیش بر‌می‌گردد و در درمان زخم‌ها، آفتاب سوختگی، عفونت چشم استفاده می‌شود. اثرات آنتی‌باکتریال، ترمیم سریع بافتی، ضد‌اکسیدانی و ضدالتهابی آن مشخص شده است. 
تحقیقات نشان می‌دهد مصرف موضعی عسل در بهبود زخم‌های عفونی، زخم سزارین، زخم اپی‌زیوتومی‌) برش ناحیه پرینه) و سوختگی‌ها مؤثر است.
لواف و همکاران، مطالعه‌ای با عنوان مقایسه تأثیر کرم عسل و فنی توئین بر بهبود زخم اپی‌زیوتومی در زنان نخست‌زا انجام دادند. نتایج نشان داد که عسل و فنی‌توئین، هر دو بر درمان زخم اپی‌زیوتومی مؤثرند، اما به نظر می‌رسد تأثیر کرم عسل در بهبود زخم اپی‌زیوتومی بیشتر از کرم فنی‌توئین و دارونما باشد [34].
دقیق‌بین و همکاران، مطالعه‌ای با عنوان مقایسه اثر عسل و اسطوخودوس روی شدت درد و بهبود اپی‌زیوتومی انجام دادند. در این مطالعه از عسل به صورت موضعی تا ده روز پس از زایمان برای ترمیم برش اپی‌زیوتومی استفاده شده و این ماده با کرم اسطوخودوس و دارونما مقایسه شده است.




کاهش شدت درد در گروه درمان‌شده با عسل تفاوت معنادار آماری با سایر گروه‌ها داشت، ولی در مقایسه با کرم اسطوخودوس تفاوتی مشاهده نشد [35].
اشعریین و همکاران در مطالعه‌ای به بررسی تأثیر کرم عسل بر شدت درد و بهبود زخم اپی‌زیوتومی در زنان نخست‌زا پرداختند. نتایج مطالعه نشان داد که از نظر شدت درد، میزان مصرف مسکن و پیوستگی محل زخم و تورم از نظر آماری بین گروه مورد که تحت درمان با کرم عسل بودند و گروه کنترل رابطه معناداری وجود داشت که به این صورت بود که عسل به صورت معناداری میزان شدت درد، میزان مسکن و پیوستگی محل زخم و تورم را کاهش می‌دهد [36].
نیک‌پور و همکاران در مطالعه‌ای به بررسی استفاده از عسل و کورکومین برای تخفیف درد اپی‌زیوتومی و بهبود زخم پرداختند. نتایج پژوهش نشان داد کاهش معناداری در شدت درد و بهبود زخم در هر دو گروه P=0/001 مشاهده شد، ولی اختلاف آماری معناداری بین دو گروه وجود نداشت. کورکومین و عسل اثر مشابهی در کاهش شدت درد و بهبود زخم اپی‌زیوتومی داشتند [37].
نیک‌پور و همکاران در مطالعه ای دیگر نیز به بررسی تأثیر ژل عسل روی بهبود زخم سزارین پرداختند. نتایج مطالعه نشان داد عسل در بهبود زخم سزارین موثر است. مصرف ژل عسل بعنوان یک فراورده طبیعی و بدون عوارض جانبی می‌تواند عوارض مربوط به زخم ناحیه سزارین را کاهش دهد[38]. جدول شماره 3، خلاصه مشخصات مطالعات انجام‌شده در زمینه تأثیر عسل بر زخم اپی‌زیوتومی و سزارین را نشان می‌دهد.

بحث
بررسی متون نشان داد که عسل می‌تواند در بهبود زخم سزارین و اپی‌زیوتومی مؤثر باشد [38-34]. عسل یک ضدعفونی‌کننده‌ی طبیعی است. از آنجا که عسل حاوی مواد آنتی‌باکتریایی است، می‌تواند به خوبی باعث بهبود زخم‌ها شود. عسل با دارا بودن خاصیت‌های بسیار زیاد، باعث تسریع بهبود زخم می‌شود. 
اثر بهبود زخم عسل به چهار دلیل است: اول: فعالیت آنتی‌باکتریال، دوم: اسیدیتی بودن عسل: ph عسل بین 3/2 تا 4/5 است و این اسیدیتی کم به اندازه کافی از رشد بیشترین میکروارگانیسم‌ها جلوگیری می‌کند، سوم: اثر اسمزی و چهارم: محتوای آنتی‌اکسیدان و هیدروژن پراکسید است. حضور آنتی‌اکسیدان‌های مختلف در عسل شامل فلاونوئیدها، منوفنولیک‌ها، پلی‌فنولیک‌ها و ویتامین سی است. خاصیت ضدالتهابی عسل ممکن است با محتوای آنتی‌اکسیدان عسل در ارتباط باشد [30].
نتایج یک مطالعه پیشنهاد‌کننده این مطلب است که اثر عسل روی بهبود زخم ممکن است به علت تحریک سایتوکین‌های التهابی که نقش مهم در بهبود زخم و ترمیم بافت دارند، باشد [39]، اما حیدری و همکاران نشان دادند که استفاده از عسل آستراگالوس گوسیپینوس (گون سفید) در مقایسه با دارونما هیچ تأثیری روی زخم سزارین از نظر بهبود و کاهش درد ندارد [40].
همچنین بررسی متون نشان می‌دهد که عسل می‌تواند در کاهش شدت درد زخم سزارین و اپی‌زیوتومی مؤثر باشد [37-34]. اثرات کاهش‌دهنده درد عسل را می‌توان به تأثیر آن در کاهش سنتز پروستاگلاندین‌های E2 و F2 ‑ آلفا و ترومبوکسان B2 نسبت داد [38]، اما لواف و همکاران نشان دادند که استفاده از کرم عسل موجب کاهش شدت درد ناحیه اپی‌زیوتومینمی‌شود [34].
بعضی مطالعات دیگر نیز نشان داده که هنگام کاربرد عسل روی زخم‌ها درد ایجاد شده است. در یک مطالعه، بیمار هنگام کاربرد عسل درد را برای بیست تا سی دقیقه تجربه کرده [41] و در مورد دیگر به طور متوسط درد برای پانزده تا سی دقیقه اتفاق افتاده است [42].
مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که مصرف عسل می‌تواند شدت درد زایمان را در فاز فعال کاهش دهد [33 ،‌32] عسل قادر به مهار انقباضات رحمی ناشی از اکسی‌توسین و پروستاگلاندین E2 بوده و بدین ترتیب قادر به کاهش درد زایمان است. 
همچنین عسل حاوی ترکیبات فنولیک است. ترکیبات فنولیک روی انقباضات عضلات صاف که منجر به درد زایمان می‌شود، مؤثرند؛ بنابراین ترکیبات حاوی فنول مثل عسل می‌تواند روی کاهش درد زایمان مؤثر باشد [32].
تحقیقی دیگر که توسط تعاونی و همکاران به بررسی تأثیر هم‌زمان حرکات ویژه لگنی با استفاده از توپ زایمانی و مصرف شربت عسل بر شدت درد زایمان در زنان نخست‌زا پرداختند نیز نشان می‌دهد که در گروه آزمایش شدت درد کاهش یافت [43].
همچنین مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که مصرف عسل می‌تواند طول مدت زایمان را کاهش دهد. قادری و همکاران، در تحقیق خود این موضوع را نشان دادند. در این تحقیق مدت زمان کوتاه مرحله فعال زایمان در گروه عسل زعفران در مقایسه با گروه قند زعفران ممکن است مربوط به تأمین گلوکز مورد نیاز برای انقباضات عضلات رحم باشد [33]. 
انقباضات عضلانی رحم به منبع غنی از گلوکز هنگام زایمان نیاز دارند. اگر گلوکز در دسترس نباشد، عضلات رحم دچار اینرسی می‌شوند [44]. عسل به دلیل داشتن 75-80 درصد کربوهیدرات، می‌تواند منبع مؤثر کربوهیدرات و جایگزینی برای گلوکز باشد[36]. 
کردی و همکاران نیز نشان دادند که مصرف عسل خرما که حاوی صد گرم کربوهیدرات است، در طول زایمان به طور قابل توجهی طول دوره فاز فعال زایمان را در مقایسه با دارونما و گروه‌های مراقبت معمول کاهش می‌دهد [45].




نتایج مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد عسل خالص می‌تواند شدت درد قاعدگی اولیه، مقدار خون‌ریزی، مدت خون‌ریزی و فاصله بین دو خون‌ریزی، تهوع، استفراغ و سردرد همراه با درد قاعدگی را کاهش دهد [30 ،‌29]. کریمی و همکاران در مطالعه‌‌ای نشان دادند که مصرف عسل خالص در رژیم غذایی با کاهش درد قاعدگی همراه است [46].
همچنین امیر فراهانی و همکاران نیز معتقدند که مصرف عسل با کاهش شدت درد قاعدگی همراه است [31]. اگرچه علت قطعی ایجاد درد قاعدگی اولیه ناشناخته است، نظریه مورد قبول در مورد علت آن، تولید بیش از حد پروستاگلاندین‌های آندومتر است [47]. 
عسل خالص غلظت پروستاگلاندین E2 وپروستاگلاندین F2αو ترومبوکسان B2 و اکسی توسین را در خون کاهش می‌دهد و در‌نتیجه در کاهش درد‌های قاعدگی مؤثر است [29 ،27]. عسل به واسطه آنزیم‌ها و املاح معدنی در کاهش درد (درد قاعدگی، درد کمر، سردرد و...) وگشادی رگ‌ها مؤثر است [27].
میر‌باقر و همکاران و ترک‌زهرانیو همکاران در تحقیقات خود نشان دادند که مصرف عسل در دوران قاعدگی با کاهش خون‌ریزی قاعدگی همراه است [48 ،‌29]. علت خونریزی زیاد، پروستاگلاندین‌ها هستند و پروستاگلاندین‌های E2 و F2α باعث افزایش جریان خون رحم می‌شوند و از طرفی پروستاگلاندین E2 وازودیلاتور بوده و احتمال افزایش مقدار خون‌ریزی در زنان مبتلا به درد قاعدگی را افزایش می‌دهد. کاهش مقدار خون‌ریزی قاعدگی را می‌توان به علت خاصیت آنتی‌پروستاگلاندینی عسل دانست [29].
بررسی نتایج تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که عسل دارای اثر ضدکاندیدایی هم در محیط آزمایشگاهی و هم در بالین است [28-21]. عسل ترکیبی است که دارای اثرات ضدکاندیدایی و ضدباکتریایی است و نتایج آزمایشگاهی و بالینی آن در مهار رشد گونه‌های مختلف قارچی از این اثر ناشی از اسیدیته و اسمولاریته زیاد و نیز هیدروژن پراکسید، مقادیر کمی از آنزیم‌های دیاستاز، اینورتاز، گلوکز اکسیداز، کاتالاز و فسفاتاز است. 
همچنین آمیلاز موجود در عسل زنجیره نشاسته را هیدرولیزکرده و با تولید دکسترین و مالتوز، اثراسمزی عسل و درنتیجه فعالیت ضد‌باکتریایی آن را افزایش می‌دهد [49]. 
وجود مشتقات گیاهی، از‌جمله فلانوئیدها در عسل و تحریک سیستم ایمنی با تحریک سیتوژنز به وسیله فعال کردن نوتروفیل‌‌ها و لنفوسیت‌های B و T نیز می‌تواند موجب افزایش خواص آنتی‌بیوتیکی عسل شود [50].
عسل نیز به دلیل داشتن خاصیت اسموتیکی، دارای خواص ضد‌میکروبی است.این خاصیت با مکانیسم خروج آب از سلول باکتری، رشد باکتری را مهار می‌کند. قارچ‌ها به طور کلی نسبت به خاصیت اسموتیک بالا مقاومتر از باکتری‌ها هستند [51].
نتیجه‌گیری
از آنجا که استفاده از داروهای گیاهی در مقایسه با داروهای صناعی از عوارض کمتری برخوردار است، منطقی به نظر می‌رسد تا پس از انجام تحقیقات کافی در این زمینه، عسل خالص به عنوان طب مکمل و به طور همزمان هنگام مصرف داروهای شیمیایی جهت افزایش اثر‌بخشی دارو و رسیدن به نتیجه بهتر مورد استفاده قرار گیرد.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله از نوع فراتحلیل است و نمونه انسانی و حیوانی نداشته است.

حامی مالی
این تحقیق هیچ گونه کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی ، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرد.

مشارکت نویسندگان
 هر دو نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند. 

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

1. Vadahir AA, Mahani Sadati M, Ahmadi B. [A content analysis of iranians scientific and academic health journals (Persian)]. Women’s in Development and Politics. 2008; 6(2):133-55. https://jwdp.ut.ac.ir/article_27412.html?lang=fa
2. Ahmadi B, Farzadi F, Dejman M, Vameghi M, Mohammadi F, Mohtashami B, et al. [Farmehr model: Iranian women’s health conceptual framework (Persian)]. Hakim Research Journal. 2014; 16(4):337-48. http://hakim.hbi.ir/article-1-1220-fa.html
3. Ghaffari F. Healthy nutrition from the perspective of the Holy Quran. Journal of Advances in Medical and Biomedical Research. 2014; 22(90):97-109. http://zums.ac.ir/journal/article-1-2528-en.html
4. Pasupuleti VR, Sammugam L, Ramesh N, Gan SH. Honey, propolis, and royal jelly: A comprehensive review of their biological actions and health benefits. Oxidative Medicine and Cellular Longevity. 2017; 2017:1259510. [DOI:10.1155/2017/1259510] [PMID] [PMCID]
5. Taghavizad R. The healing effect of honey as stated in quran and hadith. Quran and Medicine Journal. 2011; 1(2):3-8. https://darulquran.co.uk/wp-content/uploads/2021/02/The-Healing-Effect-of-Honey-as-Stated-in-Quran-and-Hadith.pdf
6. Karami M, Salarian A, Hajighorbanizadeh Z. [Evaluate the effectiveness of honey in chronic rheumatoid arthritis (Persian)]. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2012; 3(3):269-74. http://jiitm.ir/article-1-150-en.html
7. McLoone P, Tabys D, Fyfe L. Honey combination therapies for skin and wound infections: A systematic review of the literature. Clinical, Cosmetic and Investigational Dermatology. 2020; 13:875-888. [DOI:10.2147/CCID.S282143] [PMID] [PMCID]
8. Andayani RP, Nurhaeni N, Agustini N. The effect of honey with ORS and a honey solution in ORS on reducing the frequency of diarrhea and length of stay for toddlers. Comprehensive Child and Adolescent Nursing. 2019; 42(sup1):21-8. [DOI:10.1080/24694193.2019.1577922] [PMID]
9. Ramli NZ, Chin KY, Zarkasi KA, Ahmad F. A review on the protective effects of honey against metabolic syndrome. Nutrients. 2018; 10(8):1009. [DOI:10.3390/nu10081009] [PMID] [PMCID]
10. Al-Waili NS. Topical application of natural honey, beeswax and olive oil mixture for atopic dermatitis or psoriasis: Partially controlled, single-blinded study. Complementary Therapies in Medicine. 2003; 11(4):226-34. [DOI:10.1016/S0965-2299(03)00120-1]
11. Hwang SH, Song JN, Jeong YM, Lee YJ, Kang JM. The efficacy of honey for ameliorating pain after tonsillectomy: A meta-analysis. European Archives of Oto-Rhino-Laryngology. 2016; 273(4):811-8. [DOI:10.1007/s00405-014-3433-4] [PMID]
12. Mohamed H, Salma MA, Al Lenjawi B, Mohammad A, Jouda Z, Abdi S, et al. Enhancing primary healing post ray amputation in a diabetic patient: Efficacy of natural honey. Journal of Diabetic Foot Complications. 2014; 6(1):13-8. https://jdfc.org/spotlight/enhancing-primary-healing-post-ray-amputation-in-a-diabetic-patient-efficacy-of-natural-honey/
13. Irish J, Carter DA, Shokohi T, Blair SE. Honey has an antifungal effect against candida species. Medical Mycology. 2006; 44(3):289-91. [DOI:10.1080/13693780500417037] [PMID]
14. Ataei Jafari A, Forouzanfar MH, Hosseini S, Bahrami M, Alirezapour B, Pajoohi M. [The effect of natural honey consumption on the weight of patients with type 3 diabetes, overweight and obesity (Persian)]. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences. 2008; 14(4):211-7. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=72908
15. Abu Ali Sina SR. [Law in medicine (Persian)]. Tehran: Soroush Publications; 1985. https://www.ketabfroosh.com/
16. Khalafi R, Goli SAH, Behjatian Esfahani M. Evaluation of physicochemical properties and antioxidant activity of 10 different botanical honeys. (Persian)]. Tarbiat Modares University Press. 2016; 13(51):51-63. http://fsct.modares.ac.ir/article-7-4431-en.html
17. gheibi Sh, Fakour Z, Mahmoodzadeh H, Jamei khosroshahi A. [Therapeutic effects of honey in children cough (Persian)]. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2013; 4(2):111-04. http://jiitm.ir/article-1-271-en.html
18. Shadkam MN, Mozaffari-Khosravi H, Mozayan MR. A comparison of the effect of honey, dextromethorphan, and diphenhydramine on nightly cough and sleep quality in children and their parents. The Journal of Alternative and Complementary Medicine. 2010; 16(7):787-93. [DOI:10.1089/acm.2009.0311] [PMID]
19. Ahmadi M, Moosavi SM, Zakeri Sh. [Comparison of the effect of honey and diphenhydramine on cough alleviation in 2-5-year-old children with viral upper respiratory tract infection (Persian)]. Journal of Gorgan University of Medical Sciences. 2013; 15(2):8-13. http://goums.ac.ir/journal/article-1-1712-en.html
20. Pappas DE, Hendley JO. The common cold and decongestant therapy. Pediatrics in Review. 2011; 32(2):47-54. [DOI:10.1542/pir.32-2-47] [PMID]
21. Banaean-Boroujeni S, Rasti-Boroujeni M, Moghim H, Validi M, Mobini G, Kazemian A. [In vitro effect of honey on Candida albicans and lactobacillus (Persian)]. Journal of Shahrekord University of Medical Sciences. 2010; 11(4):52-8. http://78.39.35.44/article-1-353-en.html
22. Banaeian-Borujeni S, Mobini GR, Pourgheysari B, Validi M. Comparison of the effect of honey and miconazole against Candida albicans in vtro. Advanced Biomedical Research. 2013; 2:57. [DOI:10.4103/2277-9175.115800] [PMID] [PMCID]
23. Majidi Poya M, Khodavandi A. [Comparison of the antifungal activity of honey and fluconazole against candida albicans in vitro and in an enteric candidiasis mouse model (Persian)]. Journal of Fasa University of Medical Sciences. 2018; 8(3):967-78. http://jabs.fums.ac.ir/article-1-1637-en.html
24. ahdavi Omran S, Maliji G, Sefidgar A, Yosefi M, Haji Ahmadi M, Moosavi S, et al. [Effect of honey from north of iran on candida albicans (Persian)]. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2009; 10(5): 15-22. http://jbums.org/article-1-3096-en.html
25. Seifi Nader Goli Z, Nahidi F, Safaeean AR, Javadzadeh Y, Eteraf Oskouee T. [The effect of honey vaginal gel and clotrimazole vaginal cream on vaginal normal flour in women with vaginitis candidiasis (Persan)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2016; 19(37):32-9. [DOI:10.4103/2277-9175.115800]
26. Fazel N, Hashemian M, Ramezani M, Akaberi A. [Comparative effect alone honey and mx with chlotrimazol on vaginitis candidacies (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2012; 14(8):48-54. [DOI:10.4103/2277-9175.115800]
27. Darvishi M, Jahdi F, Hamzegardeshi Z, Goodarzi S, Vahedi M. The Comparison of vaginal cream of mixing yogurt, honey and clotrimazole on symptoms of vaginal candidiasis. Global Journal of Health Science. 2015; 7(6):108-16. [DOI:10.5539/gjhs.v7n6p108] [PMID] [PMCID]
28. Abdelmonem AM, Rasheed SM, Mohamed ASh. Bee-honey and yogurt: A novel mixture for treating patients with vulvovaginal candidiasis during pregnancy. Archives of Gynecology and Obstetrics. 2012; 286(1):109-14. [DOI:10.1007/s00404-012-2242-5] [PMID]
29. Mirbagher Ajorpaz N, Hafezi M, Salehi S, Tayebi A, Shenasa F, Zahtabchi S. [Comparing the effect of pure and impure honey on severity of pain, amount of bleeding, and duration and interval of menstrual cycles in female students with primary dysmenorrheal (Persian)]. Evidence Based Care Journal. 2012; 2(1):23-33. [DOI:10.1007/s00404-012-2242-5]
30. Mirbagher Ajorpaz N, Shahshahani M, Rahemi Z. The effect of pure and impure honey on Nausea, vomiting and headache of dysmenorrhea. Journal of Kermanshah University of Medical Sciences. 2013; 16(7):e77286. https://sites.kowsarpub.com/jkums/articles/77286.html
31. Amiri Farahani ËL, Hasanpoor-Azghdy SB, Kasraei H, Heidari T. Comparison of the effect of honey and mefenamic acid on the severity of pain in women with primary dysmenorrhea. Archives of gynecology and obstetrics. 2017; 296(2):277-83. [DOI:10.1007/s00404-017-4409-6] [PMID]
32. Taavoni S, Fathi L, Nazem-Ekbatani N, Haghani H. The effect of oral intake of honey syrup on the pain intensity of active phase of parturition of nulliparous women: A randomized clinical trial. Caspian Journal of Internal Medicine. 2019; 10(1): 98-101.[DOI:10.1007/s00404-017-4409-6] [PMID]
33. Ghaderi SH, Zaheri F, Nouri B ,Shahoei R. The effect of honey saffron syrup on labor progression in nulliparous women. Journal of Pharmaceutical Research International. 2019; 28(4):1-8.[DOI:10.9734/jpri/2019/v28i430208]
34. simbar M, lavvaf M, Mojab F, Alavi Majd H, samimi M. [Comparison of honey cream and phenytoin cream effects on episiotomy wound healing in nulliparous women (Persian)]. Complementary Medicine Journal. 2015; 5(1):1091-1104. http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-272-fa.html
35. Dagigbeen E. [Comparative between honey and lavender on pain severity and relieving of episiotomy on primiparous women (Persian)] [MA. thesis]. Ahvaz: Ahvaz Medical University; 2007.
36. Ash’arites N, Afrakhteh M. [The effect of honey cream on pain intensity and episiotomy wound healing in nulliparous women referred to Shohada Tajrish Hospital in 2016 (Persian)] [MD. dissertation]. Tehran: Shahid Beheshti University of Medical Sciences and Health Services. http://dlib.sbmu.ac.ir/site/catalogue/164799
37. Nikpour M, Agajani Delavar M, Khafri S, Ghanbarpour A, Moghadamnia AA, Esmaeilzadeh S, et al. The use of honey and curcumin for episiotomy pain relief and wound healing: A three-group double-blind randomized clinical trial. Nursing and Midwifery Studies. 2019; 8(2):64-9. https://www.nmsjournal.com/article.asp?issn=2322-1488;year=2019;volume=8;issue=2;spage=64;epage=69;aulast=Nikpour
38. Nikpour M, Shirvani MA, Azadbakht M, Zanjani R, Mousavi E. The effect of honey gel on abdominal wound healing in cesarean section: A triple blind randomized clinical trial. Oman Medical Journal. 2014; 29(4):255-9. [DOI:10.5001/omj.2014.68] [PMID] [PMCID]
39. Tonks AJ, Cooper RA, Jones KP, Blairs S, Parton J, Tonks A. Honey stimulates inflammatory cytokine production from monocytes. Cytokine. 2003; 21(5):242-7. [DOI:10.1016/S1043-4666(03)00092-9]
40. Heidari T, Roozbahani N, Amiri Farahani L, Attarha M, Akbari Torkestani N, Jamilian M, et al. Does Iranian Astragalus gossypinus honey assist in healing caesarean wounds and scars? European Journal of Integrative Medicine. 2013; 5(3):226-33. [DOI:10.1016/j.eujim.2013.01.005]
41. Dunford C, Cooper R, Molan P, White R. The use of honey in wound management. Nursing Standard. 2000; 15(11):63-8. [DOI:10.7748/ns2000.11.15.11.63.c2952] [PMID]
42. Ahmed AK, Hoekstra MJ, Hage JJ, Karim RB. Honey medicated dressing: Transformation of an ancient remedy into modern therapy. Annals of Plastic Surgery. 2003; 50(2):143-7. [DOI:10.1097/01.SAP.0000032306.44107.C1] [PMID]
43. Taavoni S, Charkamyani F, Nazem Ekbatani N, Haghani H. [Co-effect of pelvic special moves by birth ball and consumption of honey syrup on the severity of labor pain in nulliparous women (Persian)]. Complementary Medicine Journal. 2018; 7(4):2052-62. http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-505-fa.html
44. Marshall JE, Raynor MD. Myles’ textbook for midwives. Philadelphia: Saunders/Elsevier; 2014. https://www.google.com/books/edition/Myles_Textbook_for_Midwives/5pn8oAEACAAJ?hl=en
45. Kordi M, Salek Nasiri N, Safarian M, Esmaili H, Shadjuo K. [The effect of oral honey- date syrup intake during labor on labor progress of nulliparous women (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2009; 13(2):23-30. [DOI:10.1007/s00404-017-4409-6]
46. Shabani F, Zareian MA. [Evaluation of the synergism of medicinal effects of chamomile and ginger on pain and symptoms of primary dysmenorrhea: A randomized controlled trial (Persian)]. Complementary Medicine Journal. 2020; 9(4):3852-67. http://cmja.arakmu.ac.ir/article-1-706-en.pdf
47. Berek JS. Berek & novak’s gynecology. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins; 2019. https://www.google.com/books/edition/Berek_Novak_s_gynecology/HQPswgEACAAJ?hl=en
48. Torkzahrani Sh, Akhavan-Amjadi M, Mojab F, Alavi-Majd H. [Clinical effects of Foeniculum vulgare extract on primary dysmenorrhea (Persian)]. Journal of Reproduction and Infertility. 2007; 8(1):45-51. https://www.jri.ir/article/268
49. Mahdavi Omran S, Maliji G, Sefidgar A, Yosefi M, Haji Ahmadi M, Moosavi S, et al. [The effect of honey in northern Iran on Candida albicans (Persian)]. Journal of Babol University of Medical Sciences. 2008; 10(5):15-22. http://jbums.org/article-1-3096-en.html
50. Lusby PE, Coombes AL, Wilkinson JM. Bactericidal activity of different honeys against pathogenic bacteria. Archives of Medical Research. 2005; 36(5):464-7. [DOI:10.1016/j.arcmed.2005.03.038] [PMID]
51. Küçük M, Kolaylı S, Karaoğlu Ş, Ulusoy E, Baltacı C, Candan F. Biological activities and chemical composition of three honeys of different types from Anatolia. Food Chemistry. 2007; 100(2):526-34. [DOI:10.1016/j.foodchem.2005.10.010]