مقدمه
امروزه اقبال به طب سنتی در دنیا رو به افزایش است. بیمارستان‌ها و مراکز درمانی به عنوان مکان‌های ارائه‌دهنده خدمات سلامت و همچنین آموزش کادر درمان و پژوهش در این حوزه نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند. 
اصول سالم زیستن وظیفه طبیب است و معمار به کمک طبیب می‌آید تا با ایجاد و مدیریت چنین فضاهایی این هدف را به منصه ظهور رساند. معماری علاوه بر پاسخگویی به نیاز‌های فیزیکی و مادی باید با احساسات و عواطف انسانی ارتباط برقرار کند [1].
سلامت تن آدمی، در مکتب طب سنتی در پرتو تعامل با محیط اطراف است؛ بنابراین علاوه بر بهره‌گیری از ویژگی‌های طبیعی محیط اطراف می‌توان با خلاقیت‌های فضایی هم در داخل و هم در خارج از بنا به طرح‌هایی دست یافت که این مهم را تعالی بخشد. 
از این رو می‌توان پیش‌بینی کرد که مفاهیم استخراج‌شده از این حکمت در معماری گذشته نیز عینیت داشته است. با توجه به دیدگاه طب سنتی و این نکته که تمام موجودات دارای مزاج خاص خود هستند و تأثیر آن روی انسان‌ها، طراحی مراکز درمانی طب سنتی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. 
عدم مطالعات کافی و وافی در حوزه ورود و کاربرد مزاج در معماری علی‌رغم نقش کاربردی آن در معماری گذشته، ورود به موضوع را از ضرورت بیشتری برخوردار می‌کند.
از کاربرد طب در ساختمان‌ها، می‌توان به ساخت مراکز درمانی بر اساس دیدگاه مزاجی برای درمان بیماران روانی با اتاق موسیقی نام برد. همچنین در بیمارستان‌های بغداد که پزشکان ایرانی ریاست آن را به عهده داشتند، نهر‌هایی جاری بود که صدای آن باعث آرامش روانی بیماران می‌شد [2]. همچنین اتاقی برای سکونت زنان با اجرای موسیقی در نظر گرفته شده بود [3]. 
در گذشته مشورت گرفتن از طبیبان در ساخت بناها متداول بوده است. به عنوان نمونه می‌توان به مشورت گرفتن از زکریای رازی در انتخاب محل ساخت بیمارستانی در بغداد [4]. یا همکاری طبیب فخرالدین مراغه‌ای با خواجه نصیرالدین طوسی از دانشمندان دوره ایلخانی در ساخت رصدخانه مراغه اشاره کرد [5]. 
چنانچه در معماری حمام‌هادر گذشته، بر اساس مزاج صورت می‌گرفته است و به عنوان مثال خاستگاه مضامین نقاشی حمام‌ها در گذشته، ریشه در ابعاد نفسانی انسانی و بر اساس مزاج ورودی داشته است. از سویی دیگر، در حمام‌های قدیم، فضا‌درمانی، رنگ، نوردرمانی، تصویردرمانی (همان نقاشی‌ها)، رایحه‌درمانی، حکایت‌درمانی و غیره صورت می‌گرفته است. 
طبق نتایج به‌دست آمده، چین بالاترین درصد بیمارستان‌های طب سنتی دنیا را دارا است و تنها در پایتخت این کشور بیش از پنجاه بیمارستان بسیار مجهز و بزرگ با بخش‌های گوناگون طب‌ سنتی چین وجود دارد. در این کشور 85 هزار و 705 مرکز درمانی وجود دارد که ۳ هزار و 801 مرکز، خدمات طب چینی را ارائه می‌دهند. 
در ۹۵ درصد از بیمارستان‌های طب آلوپاتی، بخش‌های طب چینی وجود دارد. در مراکز روستایی، طب چینی یک‌سوم خدمات سرپایی و یک‌چهارم خدمات بستری را به خود اختصاص می‌دهد.
همچنین تعداد زیادی بیمارستان و داروخانه طب سنتی و هومیوپاتی در هند وجود دارد. طبق آمار، تعداد ۲ هزار و 870 بیمارستان طب مکمل با ۴۵ هزار و 720 تخت در هند وجود داشته که در سال ۱۹۹۸، بیش از ۷۵ درصد این تخت‌ها توسط بیمارانی اشغال شده بود که با روش آئورودا درمان می‌شدند. 
تا سال ۲۰۰۷، تعداد ۳ هزار و 360 بیمارستان طب مکمل در هند وجود داشته است. بیشتر این بیمارستان‌ها (۲ هزار و 402 مورد) مربوط به طب آئورودا است، در حالی که تعداد بیمارستان‌های طب یونانی، سیدها، ناتروپاتی و هومیوپاتی به ترتیب ۲۶۲، ۲۷۷، ۱۷۱ و ۲۳۴ مورد بوده است. 
آمار نشان می‌دهد که تعداد بیمارستان‌های طب مکمل در هند از سال ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۷، سالانه حدود 1/4 درصد رشد داشته است. بیمارستان آئورودا واقع در منطقه سازمانی مربوط به بزرگ‌ترین مرکز درمانی خصوصی آئورودا در هند است که در شهر کرالا قرار دارد. این مجموعه شامل کارخانه، بیمارستان، باغ گیاهان دارویی و مرکز تحقیقات است. 
در کره جنوبی نیز هر‌کدام از اشکال طب جداگانه و به طور مساوی مشغول به کار هستند و بخشی جداگانه در وزارت بهداشت برای آن‌ها موجود است. بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، کره جنوبی یکی از بزرگ‌ترین و پیشرفته‌ترین سیستم‌های طب سنتی جهان را دارد. در این کشور، درمانگرها جدا از پزشکان ارزیابی می‌شوند و در ۶۹۰ مرکز درمانی مردمی کار می‌کنند. گرچه محصولات طب سنتی همانند داروهای طب جدید بررسی می‌شود و در این زمینه مانند ژاپن رفتار می‌‌کند. 
طب سنتی از سال ۱۹۸۷ تحت پوشش بیمه است که محدود به زمینه‌های تشخیص، طب سوزنی و داروهای مشتق‌شده از گیاهان دارویی است. در مقاله‌ای که در سال 2010 در آمریکا منتشر شد، مشخص شد که بیش از دو‌سوم مردم آمریکا از طب سنتی استفاده می‌کنند [6].
این امر در‌نهایت منجر به ایجاد مرکز ملی طب سنتی در آمریکا شد که از بالاترین بودجه تحقیقاتی برخوردار است. در اروپا نیز اقبال مردم به همین صورت است. بیش از 60 درصد مردم اسپانیا و بیش از دو‌سوم مردم فرانسه و آلمان از طب سنتی استفاده می‌کنند. 84 درصد مردم استرالیا نیز برای درمان بیماری‌های زنان خود از طب سنتی استفاده می‌کنند.
در ایران در حال حاضر حدود 56 مرکز درمانی به ارائه خدمات طب سنتی می‌پردازند که متأسفانه مراکزی که از ابتدا مخصوص این تخصص از طب طراحی شده باشد، هنوز وجود ندارد. در سال 1395 اولین سلامتکده خصوصی طب سنتی در تهران افتتاح شده است.
معماری باید نخست سرپناهی مستحکم و قابل اعتماد و در عین حال راحت را به انسان ارزانی دارد [7]. وجود مکان‌هایی که طراحی آن بر اساس مزاج و طب سنتی است، دارای اهمیت بسزایی است. 
متغیرهای طراحی فضاهای درمانی توسط مطالعات مختلف بسیاری از نویسندگان شناسایی شده‌اند و رابطه بین فاکتورهای محیطی و ارتقای سلامت بررسی شده است. 
هدف از این مطالعه، معرفی تعدادی از مراکز طب سنتی دنیا و تعدادی از شاخصه‌های آن است تا تأکیدی بر ضرورت توجه به این توصیه‌ها در طراحی مراکز درمانی طب سنتی کشور باشد. در این راستا بعد از ذکر نقش این پارامترهای محیطی شامل نور، رنگ، تزئینات، رایحه‌درمانی، مصالح، فضای سبز، پیشنهاداتی جهت استفاده از توصیه‌ها در ساخت این مراکز درمانی ارائه می‌شود.

مواد و روش‌ها
این مطالعه یک مطالعه مروری است. برای تحقق اهداف تحقیق، ابتدا با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای، نرم‌افزار جامع طب سنتی ایران و همچنین بانک داده‌های اینترنتی مانند گوگل اسکولار و بررسی ادبیات موضوع، ابتدا فاکتور‌های مرتبط با مراکز طب سنتی و همچنین تعدادی مراکز طب سنتی در دنیا و ایران بررسی شد. 
ضمناً شاخصه‌های معماری این مراکز بررسی شد. فاکتور‌های محیطی طراحی معماری مراکز درمانی طب سنتی و عوامل زمینه‌ای سنجش، شامل نور کافی، رنگ، تزئینات و نقوش، رایحه‌درمانی، مصالح طبیعی و تنوع در ایجاد فضای سبز و طبیعت و سایر عوامل تأثیر‌گذار در طراحی شناسایی شدند. همچنین تاریخچه مراکز درمانی طب سنتی در چند کشور از آسیای شرقی، از‌جمله چین، هند، کره جنوبی و ایران مورد مطالعه قرار گرفت. 
پروژه‌های مورد مطالعه در این پژوهش با در نظر گرفتن تلفیق مزاج و این عوامل محیطی با موفقیت انجام شده است. ایده‌ها و پیشنهادهایی که برای ارتقای کارایی و کیفیت طرح‌های موجود توصیه شده بود را ارزیابی کردیم. مشخصات آن‌ها شامل موارد جدول شماره 1 است.




درنهایت به منظور اطمینان از ارزیابی این فاکتورهای محیطی به تحلیل و سنجش نمونه‌های موردی و تأثیر، راهکارهایی جهت ایجاد یک فضای شفابخش برای طراحی مراکز درمانی طب سنتی ارائه شده است.

یافته‌ها
نقش فاکتورهای طراحی فضاهای درمانی بر ارتقای سلامت
در طراحی مراکز درمانی طب سنتی توجه به عواملی مانند مزاج و ترکیب آن با عواملی مانند نور، تزئینات و نقوش، رنگ و... مؤثر است. 

رنگ
رنگ به عنوان یک عنصر تفکیک‌ناپذیر معماری، تأثیر فراوان بر روحیه و رفتار استفاده‌کنندگان از فضا دارد و حالت روحی و عاطفی آنان را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد [8]. نوع رنگ میزان تمرکز حواس را در جراحی بالا برده و ناراحتی‌های روحی و روانی بیماران را کاهش می‌دهد[9].
تأثیرات رنگ‌ها با توجه به مزاج متفاوت است. بوعلی سینا به اهمیت حیاتی رنگ‌ها هم در تشخیص و هم در درمان بیماری‌ها پی برده بود [10]. همچنین نگهداری بیمار در محیطی به رنگ مشخص حکایت از توجه علم طب به رنگ دارد. 
این حکیم بزرگ عقیده داشت که رنگ قرمز خون را به حرکت در آورده و رنگ آبی و سفید خون را آرام کرده و از جوشش می‌اندازد، رنگ زرد درد عضلانی و التهاب را کم می‌کند. او اولین فردی بود که اظهار داشت انتخاب رنگ اشتباه، قطعاً بیماری را تشدید خواهد کرد [11]. 
به عنوان مثال، فردی که خون‌ریزی از بینی دارد، نگاه کردن به اشیای درخشان قرمز رنگ موجب تشدید بیماری‌اش خواهد شد، اما در مقابل رنگ آبی آرام‌بخش بوده و جریان خون را کُند می‌کند؛ بنابراین با توجه به نوع سوء‌مزاج و تشخیص صورت گرفته، رنگ بخش‌های درمانی در مراکز طب سنتی کاملاً متفاوت است. 

نور
یکی از عوامل بسیار مهمی که سبب می‌شود انسان با قرار گرفتن در برخی از فضاها و مکان‌ها احساس شادی و شعف کند و بیشترین لذت را از بودن و ماندن در آن محیط ببرد و یا بالعکس در فضاها و مکان‌هایی غمگین، دل‌مرده، افسرده و بی‌قرار شود، با اصل مهم نور و نورپردازی ارتباط دارد [12].
همچنین تحقیقات نشان داده که نوردرمانی شدیداً به فرایند درمان کمک می‌کند [13] و به عنوان گزینه‌ای عالی برای درمان افسردگی‌های غیر‌فصلی در کنار درمان با داروهای ضدافسردگی معرفی می‌شود؛ بنابراین با توجه به اینکه فضاهای درمانی، فضاهایی کسالت‌آور و فرایند بستری شدن در چنین مکان‌هایی تبیین‌کننده حس افسردگی در انسان است، طراحی معماری باید به نحوی صورت گیرد که حداکثر استفاده از نور طبیعی در روز فراهم شود [14]. 
در طب سنتی ایران هم تأثیر نور بر سلامت و درمان افراد از اهمیت خاصی برخوردار است. طبیبان جهت شمال و شرق را بهترین وجه برای بازشوها بر‌می‌شمارند [16 ،15]. البته باید این را بیان کرد که در معماری جهت جنوب به عنوان بهترین جهت برای بهره‌گیری حداکثر از نور مد نظر است، اما توجه طب به جهت شرق و شمال برای پنجره علاوه بر جهت بهره‌گیری از نور خورشید، استفاده از بادهای مطلوب است، چرا که در طب سنتی این اعتقاد وجود دارد که بادهای جنوبی در بیشتر سرزمین‌ها گرم و مرطوب هستند و بر سلامت تأثیر سوء دارند.
اما بادهای شمال و در درجه دوم بادهای شرق در بیشتر سرزمین‌ها هوا را مساعد می‌کند؛ بنابراین اگر ساختمان مراکز درمانی بدون در نظر گرفتن این موارد طراحی و اجرا شود، ممکن است بر روند بهبود بیمار تأثیر منفی بگذارد [17].
 
تزئینات
نقاشی‌ها نیز مانند رنگ‌ها از دیدگاه طب سنتی دارای مزاج هستند و به همین دلیل مانند رنگ‌ها می‌توانند بر سلامت روح و جسم انسان تأثیر‌گذار باشند و بدین جهت است که نقش و استفاده از تصاویر نیز مانند نور و رنگ در طب سنتی مورد توجه است، چنانچه تحقیقات تجربی دهه اخیر نیز بر نقش رنگ و نقاشی بر سلامت و بیماری انسان حکایت دارد [19 ،18] هنر نقاشی نزد حکمای قدیم دارای کارکردهای مهمی چون افزایش قابلیت‌های محیط، احساس لذت، تجدید قوای انسان و تسریع درمان بیماری‌های روانی و جسمی انسان است [20]. 
حکیم بدرالدین بن مظفر قاضی بعلبک یکی از پزشکان سده هفتم / سیزدهم در مفرح‌النفس بیان می‌کند: «همه حکما و پزشکان معتقدند که نگاه کردن به تصاویر زیبا و با‌شکوه، شادی می‌بخشد و افکار و وسواس‌های سودایی را می‌زداید و قلب را قوت می‌بخشد» [21]. 
نتیجه مطالعه‌ای که در کنفرانس سالانه انجمن روان‌شناسان انگلیس توسط پَم رامسدن (pam ramsden) ارائه شده، نشان می‌دهد تماشای صحنه‌های خشن ممکن است به بروز اختلال تنش‌زای پس از رویداد منجر شود [22]. اگر لوازم تأمین‌کننده این آرامش در تمام مراحل بستری و درمان فراهم باشد، به طور قطع تجربه تلخ بستری شدن و تحمل آلام بیماری هم برای خود بیمار و هم برای اطرافیانش قابل تحمل‌تر خواهد بود [23].

رایحه‌درمانی
رایحه‌درمانی یا اروماتراپی از علوم کهن است که در آن از عطر و بوی عصاره گیاهان برای درمان جسمی و روحی استفادهمی‌شود و امروزه به عنوان یکی از شاخه‌های مهم علم پزشکی قلمداد می‌شود [24]. افلاطون از حس بویایی و تأثیر بوی خوش در برانگیختن احساسات انسان سخن گفته و بقراط و جالینوس از آثار بوی خوش در مزاج‌های مختلف یاد کرده‌اند [25].
امروزه در بیماران بستری از اروماتراپی به عنوان درمان کمکی برای کاهش استرس استفاده می‌شود [26]. نتایج مطالعات همچنین نشان داده‌اند که رایحه‌درمانی به عنوان یک اقدام غیر دارویی در کیفیت خواب بیماران ایسکمیک قلبی بستری [27] و کیفیت خواب دانشجویان سالم ژاپنی [28] مؤثر است.
 
مصالح
استفاده از مواد طبیعی و زیستی متنوع و جذاب که از مصالح و منابع تجدید‌شونده ساخته می‌شوند، ضمن اینکه مصرف منابع و تولید پسماند‌های عفونی را کاهش می‌دهد، می‌تواند باعث جلب توجه و احساس بهتر بیماران و پرسنل در محیط کار شود [23].
در طب سنتی، طبیعت مصالح ساختمانی یکی از موارد مورد توجه در زمینه محیط مصنوع است و به طور کلی پیشنهادی که طب در ارتباط با مصالح بنایی داده است، خشک و بی‌رطوبت بودن آن‌ها است [29]. 
دلیل خشک بودن مصالح، عدم پذیرش رطوبت است. این موضوع در اماکن درمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. به عنوان مثال، برای ساخت حمام‌های سنتی که به عنوان مکانی جهت حفظ سلامت و درمان بیماری‌ها مورد استفاده بود، حکیم کرمانی استفاده از سنگ سخت در کف حمام را توصیه کرده و دلیل توصیه به استفاده از سنگ را چنین بیان کرده است: «زمین حمام باید سنگ سخت باشد تا عفونت قبول نکند و آب در آن نفوذ نکند و نماند. پس اگر ساروج با آجر باشد، آب در آن نفوذ کند و متعفن شود و بخاری که از آن بر‌می‌خیزد، متعفن است» [30].

فضای سبز
وجود فضای سبز از لحاظ روانی و فیزیولوژیکی می‌تواند تأثیرات مثبتی روی افراد داشته باشد. مشخص شده که ارتباط با طبیعت تمرکز را افزایش می‌دهد، خستگی ذهنی را از بین می‌برد و حالت خلقی را به گونه‌ای مثبت تحت تأثیر قرار می‌دهد [31]. 
همچنین مشخص شده که دیدن طبیعت ضربان قلب را کاهش می‌دهد، تنش‌های ماهیچه‌ای را از بین می‌برد، فشار خون را کاهش و هدایت الکتریکی پوست را افزایش می‌دهد [32]. نکته مهم در وجود فضای سبز در مراکز درمانی طب سنتی، توجه به مزاج است و هر‌کدام از این بخش‌ها دارای گل‌ها و گیاهان مخصوص خود هستند. 
بررسی توصیفی متغیرهای طراحی چند نمونه مراکز طب سنتی در نمونه‌های موردی
جهت تبیین بیشتر موضوع، چهار نمونه مراکز طب سنتی جهان به دلیل غنای تجربه و نزدیکی ساختاری به مورد مطالعه به تفصیل بررسی شد.
بیمارستان گوآنگ آن مِن، بزرگ‌ترین بیمارستان تخصصی طب سنتی کشور چین است که در مرکز شهر پکن قرار دارد. این بیمارستان در سال 1955 تأسیس شده و بیش از شصت سال قدمت دارد. وجود آزمایشگاه های پیشرفته تحقیقاتی و داروخانه‌های گیاهی، این بیمارستان را به یکی از کامل‌ترین مرکز ارائه محصولات و فرآورده‌های طب سنتی تبدیل کرده است که از مهم‌ترین اهداف طراحی این پروژه بوده است [33]. 
بیمارستان جاسنگ یکی از بیمارستان‌های طب سنتی کره جنوبی برای درمان غیر‌تهاجمی ستون فقرات و اختلالات مفصلی است که در سئول قرار دارد [34]. روش درمان در این مجموعه، ترکیبی از روش‌های قدیمی و جدید است و طب شرقی و غربی را با هم ادغام می‌کند، یعنی از طب غربی بیشتر برای تشخیص بیماری و وضعیت بیمار استفاده می‌شود و درمان با روش‌های سنتی صورت می‌گیرد که طراح با در نظر گرفتن این هدف به طراحی اتاق‌های مخصوص آماده کردن و دَم کردن داروهای گیاهی و همچنین اتاقک های مخصوص طب سوزنی با منظره فوق‌العاده هنگام درمان پرداخته است و هدف اصلی طراحی را استفاده از نور طبیعی جهت شفای بیماران دانسته و در تمامی بخش‌های مجموعه از آن بهره گرفته است [35]. 
در سال 2016 در هند، مرکز درمانی آئورودا تأسیس شد که هر اتاق آب گرم آن (تا 600 فوت مربع) موقعیتی است تا دیدگاه‌هایی را از محل به محیط اطراف خود ارائه دهد، در حالی که مهمان‌ها را از خارج با آجرهای محلی به عنوان پوسته مخفی می‌کند. 
رویکرد ارگانیک، یکپارچگی حس‌گرایی ذاتی را که از فضای بسیار آرام انتظار می‌رود، نمایان می‌سازد. این احساس بیش از حد در سطح بالاتری، در مدفن 2000 متر مربع و غرفه یوگا، با دهانه‌های بزرگ در شرق که بیش از حد غرق شده، اجازه می‌دهد نور خورشید طبیعی یک محیط قدرتمندی را برای جلسات یوگا در طلوع آفتاب به همراه داشته باشد [36]. 
در ژاپن در سال 2014، مجموعه درمانگاهی مینیمال جهت طب سوزنی ژاپن یک شکل جدیدی از داروخانه گیاهی ارائه می‌دهد که دکتر بر اساس طب شرقی تجویز می‌کند و همچنین افرادی که مایل به مصرف داروهای گیاهی در شیوه زندگی خود هستند، قادر به یادگیری عمیق در مورد آن نیز هستند. 
علاوه بر این، کلینیکی است برای طب سوزنی و جایی که در آن درمان مبتنی بر پزشکی شرقی ارائه می‌شود؛ بنابراین ما می‌توانیم بگوییم که گیاهان و طبیعت بخشی از مبدأ پزشکی هستند و آن‌ها مجبور خواهند شد که به عنوان یک پنجره باز در مقابل سایر مراکز پزشکی سنتی باقی بمانند [36]. در جدول شماره 1 کیفیت‌های مناسب طراحی در این موارد به صورت خلاصه ارائه شده است.

بحث 
به طور کلی یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که از دیدگاه صاحب‌نظران توجه به مزاج فرد و متغیرهای رنگ، نور، تزئینات، رایحه، مصالح و طبیعت در طراحی معماری، به‌خصوص در طراحی فضاهای بهداشتی و درمانی مرتبه‌ای مهم‌تر را می‌طلبد که برای درمان بیماری‌ها نقش بسزایی را ایفا می‌کنند و برای تقویت میل به بهبود ضروری است. 
به نظر می‌رسد تأثیرگذاری محیط بر سلامت انسان به دلایلی همچون تحریک قوا و حواس انسان بر اساس مزاج محیط و فرد است. با تحلیل مصادیق و نتایج مطالعات صورت گرفته، میزان و چگونگی بهره‌گیری از این فاکتور‌ها در طراحی معماری مصادیق یادشده به نحوی صورت گرفته که زمینه فرهنگی طب سنتی، محور اصلی طراحی این مراکز است. 
هماهنگی با قوانین طبیعت و حداکثر استفاده از نور طبیعی در روز منجر به این شده که نه تنها از انرژی خورشید برای درمان بیماری‌ها و پیشگیری از افسردگی و القای احساس آرامش در افراد، بلکه پیامدهای ناشی از این استفاده بهینه سبب صرفه‌جویی در مصرف انرژی،کاهش هزینه‌های سازمان شده است و جهت‌گیری مناسب بازشو‌ها و نورگیری مناسب بخش‌های مختلف از مواردی بوده که در طراحی بسیار رعایت شده است.
 استفاده از رنگ‌های مختلف مناسب مزاج بیمار در بخش‌ها و نقش و استفاده از تزئینات جهت آرامش افراد نیز مورد توجه قرار گرفته است. همچنین نشان داده‌اند که رایحه‌درمانی به دلیل دسترسی به گیاهان موجود سایت در کیفیت سلامت بیماران مؤثر است. 
جانمایی فضاها برای آسایش بیماران طراحی شده است. استفاده بیشتر از سبک مینیمال در طراحی و طبیعت مصالح ساختمانی و به طور کلی، خشک و بی‌رطوبت بودن آن‌ها و پرهیز از کاربرد مصالح ساختمانی مضر برای سلامت و به‌کارگیری مصالح پایدار و استفاده محدود از فلزات در طراحی داخلی و توجه به ویژگی مصالح ساختمانی هر بخش، یکی از موارد مورد توجه در زمینه محیط این مراکز درمانی است. 
در طراحی این مراکز، همواره طبیعت نقش مهمی را جهت درمان ایفا کرده و شاهد ایده‌های گوناگونی از طراحی باغ به عنوان جزء مهمی از فضاهای درمانی هستیم. فضای سکوت و با آرامش با تلفیق بنا با طبیعت و منظره مناسب در این مراکز درمانی طب سنتی فراهم شده است که حس طراوت و سرزندگی به فضا می‌دهند.

نتیجه‌گیری 
در این مطالعه، ضمن معرفی تعدادی از مراکز درمانی طب سنتی به تعدادی شاخصه‌های آن پرداخته شد. متغیرهای رنگ، نور، تزئینات، رایحه‌درمانی، مصالح، فضای سبز و طبیعت، طی بررسی عمیق شناسایی شده و رابطه بین این متغیرها و سلامت جسمی و روحی ارزیابی شد.
همچنین برای اطمینان از ارزیابی گزینه‌های مختلف طراحی این مراکز طبی بر مبنای متغیر‌های مذکور، به بررسی ایده‌های پیشنهادی برای ارتقای کارایی و کیفیت مصادیق پرداختیم. از بررسی نمونه‌های موردی می‌توان مشاهده کرد که این متغیرها در اولویت بیشتری قرار دارند.
در ایران مراکز درمانی که از ابتدا مخصوص این تخصص از طب طراحی شده باشد، هنوز وجود ندارد و نیاز به طراحی چنین مراکزی ضروری به نظر می‌رسد.


ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله از نوع فراتحلیل است و نمونه انسانی و حیوانی نداشته است.

حامی مالی
این مقاله از پایان نامه کارشناسی ارشد نویسنده اول، در گروه معماری اسلامی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه سوره، استخراج شده است.

مشارکت نویسندگان
 تمام نویسندگان در طراحی، اجرا و نگارش همه بخش‌های پژوهش حاضر مشارکت داشته‌اند.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
در این مطالعه از کتابخانه دانشگاه علوم پزشکی اراک و دانشکده معماری سوره تهران و منابع اطلاعاتی آن استفاده شد که از مسئولان این دانشگاه‌ها تقدیر و تشکر می‌شود. 

1. Mahmoudi M. [Principles of sustainable design in sustainable development goals (Persian)]. Qom: Tebyan Cultural and Information Institute; 2016. https://library.tebyan.net/fa/209544.
2. Kaviani Pouya H. [History of ancient Iranian medicine (Persian)].Tehran: Al-Ma’i Publications; 2014. https://www.gisoom.com/book/.11034526.
3. Algood S. [Medical history of Iran: Territories of eastern caliphate (Persian)]. Tehran: Amir Kabir; 2008. https://www.gisoom.com/book/1487272.
4. Najmabadi M. [Index of Persian printed books of medicine and medicine related techniques (Persian)]. Tehran: University of Tehran Press; 1963. https://lib1.ut.ac.ir:8443/site/catalogue/879840.
5. Rezaeizadeh H. A new look at traditional medicine. Paper presented at the second national festival and exhibition of medicinal plants, natural products and traditional medicine of Iran. 29 September 1 October 2014; Tehran, Iran. http://www.isti.ir/uploads/Mostanade_vizhe_giahan93_12915.pdf
6. Bishop FL, Prescott P, Chan YK, Saville J, von Elm E, Lewith GT. Prevalence of complementary medicine use in pediatric cancer: A systematic review. Pediatrics. 2010; 125(4):768-76. [DOI:10.1542/peds.2009-1775] [PMID]
7. Afshin Mehr V, Arab Nadavi M, Asadi M. [Building 1 (Persian)]. Second Edition.Tehran: Payame Noor University Press; 2012. https://www.gisoom.com/book/11039058/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%86-1/
8. Farasati F. [Design of Spinas general hospital in Rasht (Persian)]. [MSc. thesis]. Guilan: Guilan Universitye; 2011. https://elmnet.ir/article/10485534-1
9. Karimi V. Art therapy (color, form and space and its effects on environmental graphics of children’s hospital). Rahpooyeh Art. 2006;2(1):40-5. http://noo.rs/q1aRD.
10. Sahba F. [The place of color in medicine from Ibn Sina's point of view (Persian)]. Paper presented at the Ibn Sina International Conference. 2009 [No data]. http://www.buali.ir/buali_content/media/article/35.PDF
11. Naghibi Z, Feyzabadi Z. [The effects of colors on human health in traditional medicine, modern medicine and Quran verses (Persian)]. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2016; 7(2):117-26. http://jiitm.ir/browse.php?a_id=682&sid=1&slc_lang=fa.
12. Nayebi B, Kateb F, Mazaheri M, Birshak B. [The effect of indoor lighting on quality of life and human moral behaviors (Persian)]. Journal of Ethics in Science and Technology. 2007; 2(3-4):65-72. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=87489.
13. Arjmandi H. [Light and color: Spiritual and psychological effects of light and color of traditional Iranian houses on residents (Persian)]. Journal of Theology and Mysticism. 2011; 6(9):25-30. http://noo.rs/zrhIT
14. Even C, Schröder CM, Friedman S, Rouillon F. Efficacy of light therapy in nonseasonal depression: A systematic review. Journal of Affective Disorders. 2008; 108(1-2):11-23. [DOI:10.1016/j.jad.2007.09.008.] [PMID]
15. Gorgani E. [Zakhire Khwarazmshahi (Persian)]. Tehran: Al-Ma’i Publications; 2010. https://pdf.tarikhema.org/PDF/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D9%84%D9%88%D8%AF-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%B0%D8%AE%DB%8C%D8%B1%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D9%BE%D9%86%D8%AC-%D8%AC%D9%84%D8%AF/
16. Avicenna H I A. [The Canon (Persian)]. Tehran: Surush; 2006. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/2094175.
17. Rahimi Mehr V, Motedayen H, Mehrbani M. [Creating a healing spaces in hospitals, with the attitude to the teachings of Iranian traditional medicine (Persian)]. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2018; 8(4):451-62. http://jiitm.ir/article-1-919-fa.html
18. Duncan JP, Staricoff RL, Wright M. A study of the effects of visual and performing arts in health care. London: Chelsea and Westminster Hospital; 2002. org.uk/docs/a-study-of-the-effects-of-visual-and-performing-arts-in-healthcare/
19. Cusack P, Lankston L, Isles C. Impact of visual art in patient waiting rooms: Survey of patients attending a transplant clinic in Dumfries. JRSM Short Reports. 2010; 1(6):52. [DOI:10.1258/shorts.2010.010077.] [PMID] [PMCID]
20. Usaybia A I. [Uyun al-Anba fi tabaghat al-Atebba (Persian)]. Tehran: Institute of Medical History Studies; 2008. https://lib1.ut.ac.ir:8443/site/catalogue/130592
21. Rahimi Mehr V, Motedayen H, Mehrbani M. [Traditional baths; the preservative of health, the factor of cure (Persian)]. Bagh- e Nazar; 14(50):23-38. http://www.bagh-sj.com/article_48659.html?lang=en
22. Ramsden p. Viewing violent news on social media can cause trauma [Internet]. 2015 [Updated 2015 May 6]. Available from: https://www.sciencedaily.com/releases/2015/05/150506164240.htm
23. Shahabi S, Darskhan R, Nili H. [The effect of the physical environment of medical centers on the physical and mental health of patients (Persian)]. Paper presented at: The First National Conference on New Ideas and Technologies in Architecture. 10 March 2013; Tabriz, Iran. https://civilica.com / doc / 279991
24. Heidari M R, Nateq M, Ebadi A. [Aromatherapy from the perspective of traditional Iranian medicine and modern medicine (Persian)]. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine. 2017; 8(2):173-82. http://jiitm.ir/article-1-855-fa.html
25. Salehisurmaghy MH. [Book of medicinal plants and herbal medicine (Persian)]. 2^nd ed. Tehran: Doniane Taghzie. https://www.gums.ac.ir/herbalmed/news-16934/13950516/19303
26. Keegan L. Therapies to reduce stress and anxiety. Critical Care Nursing Clinics of North America. 2003; 15(3):321-7. [DOI:10.1016/S0899-5885(02)00103-X]
27. Khadibi M. [Effect of aromatherapy on the quality of sleep in ischemic heart disease patients hospitalized in intensive care units of heart hospitals of the Isfahan University of Medical Sciences (Persian)] [MS thesis]. Isfahan: Isfahan University of Medical Sciences ; 2010. http://elib.mui.ac.ir/site/catalogue/99988
28. Hirokawa K, Nishimoto T, Taniguchi T. Effects of lavender aroma on sleep quality in healthy Japanese students. Perceptual and Motor Skills. 2012; 114(1):111-22. [DOI:10.2466/13.15.PMS.114.1.111-122] [PMID]
29. Anoshirvani M, Nazem I, Goliani MK. [Hefz-al-sehha Nasiri (Persian)]. Tehran: Traditional Iranian Medicine; 2011. https://www.gisoom.com/book/1954444/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%AD%D9%81%D8%B8-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%AD%D9%87-%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%DB%8C/
30. Karimkhan E. [Dallakiyyeh letter (Persian)]. Tehran: Research Institute for Islamic & Complementary Medicine; 2008. http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/3771283
31. Pryor A, Townsend M, Maller C, Field K. Health and well-being naturally: 'Contact with nature' in health promotion for targeted individuals, communities and populations. Health Promotion Journal of Australia. 2006; 17(2):114-23. [DOI:10.1071/HE06114] [PMID]
32. Hartig T, Fransson U. Leisure home ownership, access to nature, and health: A longitudinal study of urban residents in Sweden.Journal of Environment and Planning. 2009; 41(1):82-96 . [DOI:10.1068/a401.]
33. Kazemi AH. The goal of the Ministry of Health is to introduce Iranian medicine internationally and its globalization [Internet]. 2017 [Updated 2017 Desember 27]. Available from: https://pr.tums.ac.ir/
34. Wikipedia. Jaseng Hospital of Oriental Medicine. 2020 [Updated 2020 November 15]. Available from: https://en.wikipedia.org/wiki/Jaseng_Hospital_of_Oriental_Medicine
35. Anahitatours. Travel to the heart of traditional Korean medicine [Internet].2019 [Updated 2019 November 14]. Available from: https://anahitatours.ir/%D8%B3%D9%81%D8%B1-%D8%A8%D9%87-%D9%82%D9%84%D8%A8-%D8%B7%D8%A8-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%DA%A9%D8%B1%D9%87/
36. Archello.Anaha Spa at SHREYAS RETREAT [Internet]. 2017 [Updated 2017]. Available from: https://archello.com/de/project/anaha-spa-at-shreyas-retreat#stories